T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ VETERİNER FAKÜLTESİ KEDİ – KÖPEK YETİŞTİRİCİLİĞİ ÖĞRENCİ DERS NOTU Dersin Kodu Teorik Uygulama Kredi ACTS VET234 1 0 1 2 Prof. Dr. H. Erbay BARDAKÇIOĞLU AYDIN-2018 KÖPEK YETİŞTİRİCİLİĞİ • GENEL BİLGİ-TARİHÇE • KÖPEK IRKLARININ SINIFLANDIRMASI • KÖPEK IRKLARINDA IRK KARAKTERLERİ • KÖPEKLERDE BAKIM BESLEME İLKELERİ • KÖPEKLERDE TEMEL EĞİTİM BİLGİLERİ • KÖPEK BARINAKLARI KEDİ YETİŞTİRİCİLİĞİ • GENEL BİLGİ-TARİHÇE • KEDİ IRKLARINDA IRK KARAKTERLERİ • KEDİLERDE BAKIM BESLEME İLKELERİ • VAN VE ANKARA KEDİLERİ KÖPEK YETİŞTİRİCİLİĞİ Köpek; Köpekgiller (Canidae) familyasından, görünüş ve büyüklükleri farklı 400'den fazla ırkı olan, etçil, memeli bir hayvandır. Taksonomik Sınıflandırmadaki Yeri Alem : Animalia (Hayvanlar) Şube : Chordata (Kordalılar) Sınıf : Mammalia (Memeliler) Takım : Carnivora (Etçiller) Alt takım : Caniformia (Köpeğimsiler) Aile (Familia) : Canidae (Köpekgiller) Alt Aile (Subfamilia) : Caninae Oymak (Tribus) : Canini (Asıl Köpekler) Cins (Genus) : Canis Tür (Species) : Canis lupus Alt tür (Subspecies) : Canis lupus familiaris Türün Latince trinominal adı Canis lupus familiaris sırasıyla köpek (cins), kurt ve evcil sözcüklerinden oluşur. Boz kurdun (C. lupus) alt türlerinden biri olan köpek, tilki ve çakallarla da akrabadır. Kedilerle birlikte dünyanın en geniş coğrafyaya yayılan ve en çok beslenen iki evcil hayvanından biridir. Dünyada tahminen 525 milyon adet köpek vardır. Etimoloji Köpek sözcüğü modern Türkçeye 15. yüzyılda, muhtemelen Kıpçak Türkçesi’nden geçmiştir. Köpek sözcüğü Kıpçakça’da kabarmak, irileşmek anlamlarına gelen "köp-" fiilinden gelir. Sondaki "-ek" eki ise küçültme anlamı katar. 1312 yılında Araplara Türkçe öğretmek için yazılmış Kitabü'l-İdrak li-Lisani'l- Etrak (Türklerin Dilini Anlama Kitabı) isimli bir Kıpçakça dil kılavuzunda “İtin iri ve tüylü olan cinsine köpek denir” şeklinde bir ibare vardır. Köpek sözcüğü yerleşmeden önce Türkçede “ıt” sözcüğü aynı anlamda kullanılıyordu. Orhun Yazıtlarında da geçen ıt sözcüğü hâlen halk ağzında ve çeşitli yörelerde "it" şeklinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Yakutçası hâlâ ıt'tır. Veteriner alanında köpek sözcüğü zaman zaman erkek köpekleri tanımlamak için kullanılır. Dişi köpekler ise kancık (İng: bitch) olarak adlandırılır. Türkçeye muhtemelen orta Farsça kanîçak (genç kız) kelimesinden geçen sözcüğün kökeni aynı anlamdaki Soğdca kançîk kelimesidir. Sözcük modern Farsçada kanîza hâlinde kullanılır. Köpek yavrularına enik (bazı yörelerde encik) denir. Ön Türkçe kökenli bu sözcük Eski Türkçede enük hâlindedir. Türkçede köpekler yaygın olarak kuçu nidasının tekrarlanmasıyla çağrılır. Bu nida, bazı Doğu ve Güneydoğu Avrupa dillerindeki ve Kürtçedeki köpek sözcükleriyle büyük benzerlik gösterir. Türkçe’de kullanılan “Köpek” sözcüğünün bazı dillerde kullanımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Afrikaans: Hond italiano: Cane بلك :ةيبرعلا בלכ :תירבע Bahasa Indonesia: Anjing Kreyòl ayisyen: chyen, chen Bahasa Melayu: Anjing Ligure: Can be: Mbwa magyar: Kutya bosanski: Pas македонски: Куче български: Куче മലയാളം: നായ, പട്ടി català: Gos Malti: Kelb čeština: Pes монгол: Нохой bem: Mbwa Nederlands: Hond српски / srpski: Пас 日本語: イヌ dansk: Hund Nordfriisk: (Hüs)hünj Deutsch: Hund norsk bokmål: Hund Diné bizaad: Łééchąąʼí norsk nynorsk: Hund eesti: Koer, Kodukoer, Peni polski: Pies Ελληνικά: Σκύλος português: Cão, cachorro, cadela English: Dog (female) español: Perro română: câine Esperanto: Hundo русский: собака euskara: Txakur, Zakur sardu: cani eʋegbe: Avu shqip: Qen گس :یسراف suomi: Koira, kesykoira français: Chien svenska: Hund, Tamhund galego: Can Tagalog: Aso 한국어: 개 தமிழ்: நாய் Hawai`i: ‘Īlio తెలుగు: కుక్క हिन्दी: कु त्ता ไทย: สนุ ัข/หมา hrvatski: Pas Tsetsêhestâhese: Oeškese Interlingue: Madra Türkçe: Köpek íslenska: Hundur vèneto: Can Volapük: dog 中文: 狗 KÖPEĞİN KÖKENİ VE EVCİLTİLMESİ Yaklaşık 60 milyon yıl önce, Asya'da gelinciğe benzeyen küçük bir memeli yaşıyordu. Miacis olarak adlandırılan 1-7 kg canlı ağırlığında, arka bacaklar ön bacaklardan uzun, pelvis yapısı köpeğe benzeyen bu canlı, köpekgillerin (kurt, köpek, çakal ve tilki) ortak atasıdır. Yaklaşık 30-40 milyon yıl önce Miacis'ten ilk "gerçek köpek" (İng. true dog) olarak bilinen Cynodictis evrimleşti. Bu canlı orta büyüklükte, uzunluğu yüksekliğinden fazla, uzun kuyruklu ve fırça kürklü bir memeliydi. Sonraki bin yıllar içerisinde Cynodictis, Afrika ve Avrasya dallarına ayrıldı. Avrasya dalını oluşturan Tomarctus; kurtların, köpeklerin ve tilkilerin atasıdır. Fosil kayıtlarına göre, Tunç Çağı başlamadan önce (MÖ 4500) dünyada başlıca beş köpek ırkı vardı: ▪ Mastifler, ▪ Kurda Benzeyen Köpekler, ▪ Görerek Avlanan Tazılar, ▪ Avı Gösteren Köpekler (Pointerler), ▪ Çoban Köpekleri. En eski fosiller Kuzey Amerika’da bulunmuştur Günümüzden yaklaşık 300.000 yıl önce kurt, yaklaşık 14.000 yıl önce de kurtlardan evcil köpek şekillendi (Kuzey Irak-Doğu Asya-Hindistan). Yani köpek ilk olarak günümüzden 14.000 yıl önce evcilleştirilmiştir denebilir. İlk köpekler bundan 12-14 bin yıl önce günümüz Hindistanı’na denk gelen bölgede yaşayan küçük bir boz kurt dalından gelmiştir. Canis lupus pallipes olarak bilinen bu boz kurt türü sonradan Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika'ya yayıldı. Bunun yanı sıra günümüzdeki bazı Afrikalı köpek türlerinin atasının kurttan ziyade çakal olma olasılığı da vardır. Köpek-insan ilişkisi de çok eskiye dayanmaktadır. Tarihçi Lloyd M. Wendt ilişkinin 100.000 yıl öncesine dayandığını ifade etmekte, Genel kanı 80.000 yıl öncesidir (Evciltme değil, aradaki ilişki). Evcil köpekler ile ilgili ilk bulgular göçebe kavimler ile ilgilidir. Mısırlılar av ve diğer yetiştirdikleri hayvanları korumak amacıyla yetiştirme yaparken; Pers, Asur, Hitit, Babil gibi toplumlarda ise genelde dövüşçü köpekler ön planda tutulmuştur. KÖPEĞİN TÜR ÖZELLİKLERİ Türün bütün üyeleri etçildir. (Carnivora, etobur) Çene çok güçlü ve dişler keskin, görme işitme ve koku duyuları mükemmeldir. tüm duyuların her hayvanda en yüksek şekilde bulunması zorunlu değildir. Ön ayaklarda 5, arka ayaklarda 4 parmak bulunur. Kromozom sayısı 39 çifttir (78 adet). Üst çenede 6 inciciv, 2 canin, 8 premolar, 4 molar, alt çenede de 6 inciciv, 2 canin, 8 premolar ve 6 molar olmak üzere toplam 42 adet kalıcı dişe sahiptirler. Bazı Fizyolojik Parametreler ▪ Ortalama yaşam süresi : 10-15 yıl ▪ Kalp atım sayısı : 80-150 kez/dk ▪ Solunum sayısı : 20-30 kez/dk ▪ Beden sıcaklığı : 38-39˚C ▪ Cinsel olgunluk yaşı : 6-9 ay ▪ Damızlıkta ilk kullanım yaşı : 1,5-2 yaş ▪ Kızgınlık süresi : 15-18 gün ▪ Akıntı/kanama süresi : 9 gün, ▪ Çiftleşme kanama sonrası : 1 ile 4. günler ▪ Östrus siklusu : 6-8 ayda bir ▪ Gebelik süresi (gestation lenght) : 60-66 gün ▪ Yavru genişliği (litter size) : 4-12 yavru/doğum ▪ Süt emme dönemi (weaning) : 2 ay ▪ Çoğu köpek ırkının genellikle sekiz adet meme ucu bulunmakla birlikte bu rakam daha fazla veya daha az, nadiren de tek rakamlı olabilir. Köpeklerde Yaşam Süresi Köpeklerin ömrü ırktan ırka değişir. 20. yy’da beslenme ve veteriner alanındaki ilerlemeler sayesinde ortalama köpek ömrü önemli oranda uzamıştır. Avrupa ve Amerika'da köpeklerin ortalama yaşam beklentisi 12,8 yıldır. Genellikle küçük ırklar büyük ırklardan daha uzun yaşar. Örneğin bulldog ırkının ortalama ömrü 6,7 yıl, minyatür kaniş 14,8 yıldır. Köpeklerin ömrü, kalıtsal özelliklerinin yanı sıra bakım, beslenme, egzersiz, stres ve işe bağlı yıpranma oranına bağlıdır. Guinness'e göre en uzun yaşamış olan köpek 1910'da doğan ve 29 yıl 5 ay yaşayan bir Avustralya sığır çobanı köpeğidir. KÖPEK IRKLARININ SINIFLANDIRILMASI Farklı ülkelerin köpek kulüpleri, ırkları değişik şekillerde gruplar ve adlandırır. Örneğin United Kennel Club (UKC) köpekleri 8 gruba, American Kennel Club (AKC) ve merkezi İngiltere'de olan The Kennel Club (TKC) 7 gruba, Merkezi Belçika'da bulunan Dünya Köpek Federasyonu (FCI: Fédération Cynologique Internationale) 10 gruba ayırır. Dünyada köpek kulüpleri tarafından genel olarak kabul edilen başlıca köpek grupları: ▪ Av Köpekleri, ▪ Tazılar, ▪ Teriyerler, ▪ İşçi Köpekler, ▪ Çoban Köpekleri, ▪ Süs Köpekleri. Dünya Köpek Federasyonu Köpek Irk Sınıflandırması: 1. Çoban Köpekleri 2. Mastif, Pinscher ve Schnauzer’lar 3. Terrier’ler 4. Dachshund’lar 5. Spitz And İlkel Tipleri 6. Arazi Irkı Av Köpekleri ve Akraba Irklar 7. Pointer ve Setter’lar 8. Retriever ve Su Köpekleri 9. Eşlikçi ve Oyun Köpekleri 10. Tazılar American Kennel Club Köpek Irk Sınıflandırması: 1. Herding Group (Çoban Köpekleri) 2. Hound Group (Tazılar) 3. Non-sporting Group 4. Sporting Group (Av Köpekleri) 5. Terrier Group (Teriyerler) 6. Toy Group (Süs Köpekleri) 7. Working Group (İş Köpekleri) 8. Foundation Stock Service (FSS) 9. Miscellaneous Class (Çeşitli) 1. Herding Group (Çoban Köpekleri) En yeni AKC sınıflandırması (1983). Daha önce bu köpekler iş köpekleri grubundaydı. Bu gruptaki tüm ırklar çiftlik hayvanlarını gütme ve hareketlerini kontrol etme konusunda üstün yeteneklidir. Köpeklerin evde bakılan bireylerinin en büyük özelliği, çocuklara karşı olan koruma içgüdüsüdür. Genel olarak, bu akıllı köpekler mükemmel arkadaşlık yaparlar ve eğitime de oldukça yatkındırlar. 2. Hound Group (Tazılar) Çoğu tazının ortak ata özelliği avcılıktır. Bazıları iz sürmek için güçlü koku alma duyusunu kullanırken bazıları da olağanüstü dayanıklı ve hızlıdır. Ancak, tazılar hakkında genelleme yapmak zordur, zira grup Firavun tazıları, Norveç geyik tazıları, Afgan Tazılar, Beagle gibi çok çeşitli köpek ırklarını kapsamaktadır. 3. Non-sporting Group Mizaçları, görünüşleri, boyutları birbirinden farklıdır. Chow Chow, Dalmaçyalı, Fransız Bulldog gibi çok farklı özellikte köpek ırkını içeren bir gruptur. Schipperke ve Tibet Spaniel gibi ender görülen, yaygın olmayan ırkların yanı sıra Poodle ve Lhasa Apso gibi oldukça rağbet gören ırklar bu gruptadır. 4. Sporting Group (Av Köpekleri) İçgüdüsel olarak son derece aktif ve tetikte olan av köpekleri çok yönlü köpeklerdir. Grubun üyeleri pointer, retriever, seter ve spaniel köpek ırklarıdır. Sulak ve ormanlık alanlardaki içgüdüsel davranışlarıyla dikkat çeken bu ırkların çoğu av ve diğer alan etkinliklerinde aktif olarak kullanılmaktadır. Av köpeği edinmek isteyenler, bu ırkların düzenli ve yoğun egzersiz gereksinimlerini göz önünde tutmalıdır. 5. Terrier Group (Teriyerler) Beden büyüklüğü bakımından Norfolk gibi oldukça küçük ırklardan Airedale Terrier gibi büyük ırklara kadar değişkenlik gösteren enerjik, güçlü köpeklerdir. Teriyerlerin tipik özelliği köpekler dahil olmak üzere diğer hayvanlara karşı toleransın az olmasıdır. Ataları avlamak ve haşere öldürmek için yetiştirildiği için birçok teriyer bu tavrı yansıtmaya devam etmektedir. Genel olarak, ilgi çekici evcil hayvanlardır. Sahiplerinin de bu hayvanların enerjik yapılarına uyum göstermesi gerekir. 6. Toy Group (Süs Köpekleri) Küçük beden ve hareketli, coşkulu yapıları bu grubun en önemli özelliğidir. Tamamen ev hayvanı olarak beslenirler. Küçük olmalarına rağmen agresif yapıları vardır. Genellikle şehirde yaşayan insanlar tarafından beslenirler. Bakımı daha kolay ve masrafları daha azdır. 7. Working Group (İş Köpekleri) Bu gruptaki köpekler bekçilik, kızak çekme, arama-kurtarma gibi işleri yapmak üzere eğitilir ve bakılır. İnsan-köpek ilişkisine çağlar boyunca paha biçilmez katkıları olmuştur. Bu gruptaki köpekler oldukça zeki, yetenekli, güçlü ve hızlı öğrenme özelliğine sahiptir. Birçok iş köpeği günümüzde ev köpeği olarak da beslenmektedir. İri beden yapılarından dolayı doğru bir eğitim verilmesi önemlidir. 8. Foundation Stock Service (FSS) Bu gruptaki köpekler AKC Vakfı Stok Servisine kayıtlı köpeklerdir. Bu safkan ırkların daha güvenilir kayıtlarının tutulmasının yanı sıra safkan yetiştiriciliğinin devam etmesi sağlanmaya çalışılmaktadır. Bu ırkların çoğu AKC’de kayıtlı değil, ancak AKC Companion Events'de onaylıdır. 9. Miscellaneous Class (Çeşitli) AKC ırk sınıflandırmasına girmeye uygun ırklar AKC Vakfı Stok Servisinde (FSS) kayıtlıdır. FSS kaydı, AKC Yönetim Kurulu ırkın kabulüne kadar sürdürülür. Dünyada yüzlerce safkan köpek ırkı vardır ancak hepsi AKC tarafından kabul edilmemiştir. Resmi olarak AKC tescili için tanınanlar Amerikan Köpek Kulübü Soy Kütüğünde (Stud Book) bulunurlar. AKC tarafından tanınmayan ırklar bu gruptadır. Irklar anlatılırken American Kennel Club (AKC) sınıflandırması baz alınmış, ayrıca The Fédération Cynologique Internationale (FCI-Belçika), The Kennel Club (KC-İngiltere) ve United Kennel Club (UKC-ABD) sınıflandırmaları da verilmiştir. 1. HERDİNG GROUP (ÇOBAN KÖPEKLERİ) COLLIE (İSKOÇ ÇOBAN KÖPEĞİ) Köken FCI AKC KC UKC Scotland Group 01 Herding Group Pastoral Herding Dog MORFOLOJİK ÖZELLİKLER ▪ İri yapılı ırklardandır. ▪ Baş uzun ince ve narin yapılıdır. ▪ Başın üst kısmı düzdür. ▪ Burun oldukça uzun ve ucu siyahtır. ▪ Kulakların ¾’ü dik, uçları kıvrıktır. ▪ Beden uzunluğu fazladır. ▪ Kuyruk uzun olup topuğa kadar uzanır. ▪ Kısa ve uzun tüylü tipleri vardır. ▪ Uzun tüylülerde boyun-göğüs bölgesinde tüyler yele benzeridir ▪ Tüy rengi açık kahve-beyaz, siyah-beyaz-pas rengi, mavi merle (Köpek tüyleri üzerindeki bir çeşit desene verilen addır. Köpeğin beden örtüsü boyunca gri-mavi lekeler varsa “mavi merle” olarak kabul edilir; kırmızı ve kahverengi desenler için de bu geçerlidir), kahverengi. ▪ Canlı ağırlık erkek: 27-34, dişi: 23-29 kg. ▪ Cidago yüksekliği ortalaması erkek: 61-66, dişi: 56-61 cm. FİZYOLOJİK ÖZELLİKLER ▪ Sevimli ve cana yakın davranışlıdır ▪ Eğitimi oldukça kolaydır ▪ Sadakat özelliği yüksektir. ▪ Sahibine ve çocuklara karşı koruma güdüsü gelişmiştir.