T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI ARK-YL–2008–0002 BATI ANADOLU, EGE ADALARI VE KITA YUNANİSTAN’DA ELE GEÇEN HİTİT KÖKENLİ-ETKİLİ ESERLER YÜKSEK LİSANS TEZİ HAZIRLAYAN Serkan BULUT 059204M02 DANIŞMAN Doç. Dr. Engin AKDENİZ AYDIN 2008 ÖNSÖZ Batı Anadolu, Ege Adaları ve Kıta Yunanistan’da ele geçmiş Hitit etkili- kökenli eserler adı altında incelemeye çalıştığım tezde, söz konusu çağda Ege Havzası ve Hitit arasındaki ilişki gerek siyasi gerekse mimari, seramik ve küçük buluntular açısından incelenmeye çalışılmıştır. Bu tezi bana çalışma fırsatını veren, tezi çalışmam sırasında yardımını, desteğini ve sabrını esirgemeyen, arkeoloji eğitimimin her aşamasında çok şey öğrendiğim mesleğimi bana öğreten ve sevdiren, değerli hocam Doç. Dr. Engin AKDENİZ’e özürlerimle birlikte çok teşekkür ederim. Ayrıca tez çalışmamda beni fikirleriyle yönlendiren bölüm başkanımız Doç. Dr. Serap YAYLALI’ya ve değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Mustafa Kemal ŞAHİN’e teşekkür ederim. Tez çalışmam sırasında bilimsel kaynaklarını ve fikirlerini benimle paylaşan Prof. Dr. Mustafa ŞAHİN’e, Yrd Doç. Dr. Metin ALPARSLAN’a, Yrd. Doç. Dr. Serdar AYBEK’e ve Ahmet İLASLI’ya teşekkürlerimi sunarım. Tezin hazırlanması sırasında yardımlarını esirgemeyen, hayatımda büyük bir öneme sahip Nagihan EFE’ye, Dayım Prof. Dr. A. Kadir ÇÜÇEN’e; çevirilerime yardımcı olan Dilek YOLOĞLU’na, Araştırma Görevlileri, M. Zeynep ZAFER’e, Adnan ESENYEL’e ve Hititler Tercüme Şirketi’ne; yardımlarını esirgemeyen Fatih EFE’ye, Arkeolog Erdener PEHLİVAN’a, Sevilay ÇÜÇEN’e teşekkür ederim. Ayrıca tez çalışmamda yardımları bulunan İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Alman Arkeoloji Enstitüsü çalışanlarına ve İletişim Yayınları’na yardımlarından dolayı çok teşekkür ederim. Ayrıca, bugüne kadar beni destekleyen ve desteklemeye devam edecek sevgili aileme, yaşadığım ve yaşattığım olumsuzluklara rağmen yanımda oldukları için sevgilerimi sunmak gönül borcumdur. ÖZET Tez çalışmasında; M.Ö. II. binde Batı Anadolu, Ege Adaları ve Kıta Yunanistan’daki Hitit etkili- kökenli eserler incelenmeye çalışılmıştır. M.Ö. II. binde Hitit kültürüne ait bazı etkinliklerin görüldüğü Ege Havzası’nda bulunmuş eserlerden yola çıkılarak Ege Havzası’nın Orta Anadolu kültürleriyle olan ilişkisi ele alınmıştır. Arkeolojik verilerden yola çıkılarak siyasi ve kültürel sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır. Hitit Devleti ile Ege Havzası kültürleri arasındaki ilişkiler ülkemizde yeterince ilgi görmemiştir. Son yıllarda bölgede çıkarılan eserler yavaş yavaş ilgiyi bölge üzerine çekmeye başlamıştır. Yapılan çalışmalar sayesinde Hitit- Ege ilişkisinde önemli bir aşama sağlanmıştır. Böylelikle hem Ege Havzası’nda bulunmuş olan Hitit etkili- kökenli eserler hakkında bilgi sahibi olunmuş hem de Hitit- Ege ilişkisinde şimdiye kadar yayımlanmış tüm araştırmalar derlenerek, bu araştırmalara göre ilişki ortaya konmaya çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Hitit, Batı Anadolu, Ege Adaları, Kıta Yunanistan, Arzawa, Ahhiyawa, Assuwa, Mikenler, Son Tunç Çağı ABSTRACT In his thesis, the artifacts originated and/or influenced by Hittite in Western Anatolia, Aegean islands, and Continent Greece in II nd Millennium BC have been tried to be inquired. The relationship between Aegean River area and Central Anatolian cultures have been considered in respect to the artifacts found in the in II Millennium BC. Besides, some political and cultural results have been removed from the mentioned archeological artifacts. There are not many studies investigating the Hittite-Aegean relationship in our country. The artifacts unearthed in this area in the recent years have been drawing attention gradually to this area. Thus, this research aims at adding to the body of knowledge in Hittite influenced-origin artifacts found in the Aegean area. Moreover, all the previous studies published in Hittite-Aegean relationship are reviewed in relation to each other. I believe that this research will provide an important step in understanding the Hittite-Aegean relationship. Key words: Hittite, Western Anatolia, Aegean Islands, Continent Greece, Mycenaean, Arzawa, Ahhiyawa, Assuwa, Late Bronze Age İÇİNDEKİLER Önsöz………………………………………………………………………………………… ı Özet…………………………………………………………………………………………… ıı Abstract………………………………………………………………………......................... ııı I. Bölüm: Giriş……………………………………………………………………………... 1- 4 I. A. Amaç, Kapsam ve Yöntem……………………………………………………….........1- 4 II. Bölüm: Ege Havzası’nın Genel Coğrafyası…………………………………………….5- 10 III. Bölüm: Anadolu’da, Yakın Çevresinde Orta Tunç Çağı ve Son Tunç Çağı Siyasi Tarihi……………………………………………………………………………………...10- 36 III.A. Warren ve Hankey’in önerisi ………………………………………………………… 15 III.B. Manning’in önerisi ..………………………………………………………………….. 16 III.C. Mountjoy’un önerisi ....……………………………………………………………….. 16 III.D. Cline’nin önerisi ……………………………………………………………………… 17 III.E. Higgins’in önerisi .…………………………………………………….. ……….....17- 18 III. F.Furumak’ın önerisi ….………………………………………………………………… 18 III.G.Dickinson’un önerisi ………………………………………………………………….. 18 IV. Bölüm: M.Ö. İkinci Binyılda Hitit- Batı Anadolu İlişkileri…………………………37- 42 IV. A. Assuwa…………………………………………………………………………….42- 48 IV. B. Ahhiyawa………………………………………………………………………….48- 60 IV. C. Arzawa…………………………………………………………………………… 60- 66 IV. D. M.Ö. II. Binde Batı Anadolu ve Orta Anadolu’daki Başlıca Miken Merkezleri 67- 76 V. Bölüm: Batı Anadolu, Ege Adaları ve Kıta Yunanistan’da Bulunan Hitit Etkili- Kökenli Eserler………………………………………………………………………………….. 77- 159 V.A. Batı Anadolu’da Bulunan Kaya Anıtları…………………………………………. .78- 94 V. A. 1. Karabel Anıtı……………………………………………………………………80- 84 V. A. 2. Akpınar Anıtı…………………………………………………………………… 85–90 V. A. 3. Latmos/ Suratkaya……………………………………………………………. 90–92 V. A. 4. İzimir İli Torbalı İlçesi Pancar Beldesi’nde Bulunanan Stel Parçası………….. 93- 94 V.B. Ege Havzası’nda Bulunan Mimari Buluntular…………………………………… 95- 104 V.C. Küçük Buluntular……………………………………………………………… 105- 159 V. C. 1. Ege Havzası’nda Bulunmuş Hitit Etkili ya da Kökenli Tanrı- Savaşçı Erkek Heykelcikler…………………………………………………………………………. 105- 143 V. C. 2. Ege Havzası’nda Ele Geçirilen Hitit Etkili ya da Kökenli Diğer Küçük Buluntular…………………………………………………………………………… 144- 159 V. C.2.a. Girit Phaistos’dan mühür baskısı ……………………………………………144-145 V. C.2.b Girit Aghia Triadha’dan sfenks ……………………………………………. 145- 146 V. C.2.c. Mikenai’den geyik rhytonu ……………………………………………….. 146- 147 V. C.2.d. Mikenai’de bulunmuş bulla …………………………………………………147- 148 V. C.2.e. Mikenai’de bulunmuş silindir mühür ……………………....………………....... 148 V. C.2.f. Rodos, Ialysos’dan bulla ……………………………………………………….. 149 V. C.2.g. Rodos, Ialysos’dan silindir mühür ………………………………………….149- 150 V. C.2.h. Tiryns’de bulunan silindir mühür ………………………………………………...150 V. C.2.ı. Delos’dan bulunan silindir mühür …………………………………………….......151 V. C.2.i. Miletos’da bulunan krater parçası …………………………………………...........151 V. C.2.j. Miletos’da bulunan Orta Anadolu benzeri kılıçlar……………………………… 152 V. C.2.k. Troia’da bulunmuş olan damga mühür …………………………………... 152- 153 V. C.2.l. Metropolis’de bulunan damga mühür ……………………………………... 153- 154 V. C.2.m. Perati’de bulunmuş damga mühür ……………………………………………... 154 V. C.2.n. Thebes’de bulunan silindir mühür ……………………………………….....155- 156 V. C.2.o. Girit’te bulunmuş silindir mühür ………………………………………………... 156 V. C.2.ö. Girit’te bulunmuş silindir mühür …………………………………………...156- 157 V. C.2.p. Girit Tylissos’dan (Tylissus) silindir mühür ……………………………………..157 V. C.2.r. Girit Tylissos’dan sfenks …………………………………………………. 157- 158 V. C.2.s. Ayasuluk tepesinde bulunan çizgi bezemeli mühür ……………………….. 158- 159 VI. Bölüm: Değerlendirme ve Sonuç………………………………………………….160- 173 Kaynakça ve Kısaltmalar…………………………………………………………….. 174- 195 Haritalar I. BÖLÜM: GİRİŞ I. A. Amaç, Kapsam ve Yöntem Tez konusu, Batı Anadolu, Ege Adaları ve Kıta Yunanistan’da bulunmuş Hitit etkili- kökenli eserlerdir. Tez hazırlanırken, konu ile ilgili bugüne kadar yapılmış araştırmalar mümkün olduğunca toplanmış ve bir bütün halinde derlenerek sunulmaya çalışılmıştır. Hitit İmparatorluğu ile Ege ilişkisinin varlığı günümüzde oldukça merak edilen bir konu olmasına rağmen maalesef hak edilen araştırmaların yapılmadığını görmekteyiz. Yapılan çalışmayla ilişkinin Anadolu ile Ege Dünyası arasındaki bağının nasıl bir şekil aldığına ve ne boyutta olduğuna dair ipuçları aramaya çalışılmıştır. Hitit İmparatorluğu ile Ege arasındaki ilişkinin olduğunu düşünerek incelediğiniz tezde, incelenen eserler aracılığıyla varolan ilişkinin güçlü bir yapıda olduğu görüşüne daha da çok yaklaşılmıştır. Bu amaca ulaşılması için bize referans olabilecek Ege Havzası’ndaki sabit noktaların yani buluntuların artması gerekmektedir. Böylelikle Ege Havzası’ndaki eserler incelenerek ilişkinin yönü, boyutu ortaya çıkarılacaktır. Ancak sabit noktalara ulaşılması için incelenen eserler dışında pek çok buluntunun da ele geçirilmesi gerekmektedir. Bunun içinde araştırmanın boyutlarının artması gerekmekte, M.Ö. II. bindeki Ege kültürlerinde sürdürülen kazı çalışmalarının artarak devam etmesi sağlanmalıdır. Tez hazırlanırken 4 ana bölüme ayrılmıştır. I. bölümde Ege Havzası’nın genel coğrafyası incelenerek ileriki kısımlara giriş mahiyetinde bir alan oluşturulmuştur. Konumuz olan Batı Anadolu, Ege Adaları ve Kıta Yunanistan’da bulunmuş Hitit etkili- kökenli eserleri araştırırken daha doğrusu Hitit- Ege ilişkisini anlatılmaya çalışılırken; yapılan çalışmanın başarılı olması için üzerinde durulan bölgenin coğrafi özelliklerinin ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir. Yapılan coğrafi araştırmanın sonuçları çalışılan konunun kolay anlaşılmasını sağlayacaktır. Ayrıca; bölümde kültürlerin oluşumunda en büyük etkiyi oluşturan coğrafi durum ve bu durumun Hitit- Ege ilişkisi üzerindeki etkisi araştırılmıştır. II. bölüm de Anadolu’da ve yakın çevresinde Orta Tunç Çağı ve Son Tunç Çağı siyasi tarihi başlığıyla incelenmiştir. Bu bölümde M.Ö. II. bin kültürleri ve siyasi yapıları işlenerek Orta Tunç Çağı’ndan Son Tunç Çağı sonuna kadar uzanan dönemin tarihsel özellikleri ele alınacaktır. Bölge üzerindeki araştırma yapan çeşitli bilim insanlarının önerdikleri farklı kronolojilere yer verilerek genel bir tarih saptanmaya çalışılmıştır. Orta Tunç Çağı’nda Hitit Krallığı ve Minos, Son Tunç Çağı’nda ise Hitit İmparatorluğu ve Miken kaynakları Ege’nin tarihsel coğrafyasının anlaşılmasına yardımcı olmuştur. Bölümdeki amaçlardan biri de Anadolu’nun batı kesiminde yer alan M.Ö. II. bin yerleşimlerine sahne olmuş belli başlı merkezlerde yapılan çalışmalar ile olası ilişkiler ortaya çıkacaktır. Bölümde Hitit siyasal yapısı incelenerek araştırılan konunun tam olarak anlaşılması da sağlanmıştır. Hitit siyasi yapısı ile birlikte çevre kültürlerin siyasi yapılarına da göz atılarak bu siyasi yapıların Ege ile olan bağları ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. İncelenen kültürler içinde Minos/ Miken siyasi tarihinin de verilmesi Hitit yönlü ilişkinin araştırılmasında ve diğer ilişkilerin açığa çıkarılmasında önemli fayda sağlamıştır. Böylelikle çevre kültürler ile Hitit siyasi tarihinin araştırılması tezin önemli bir kısmını oluşturan eserlerin buluntu yerlerini açıklamakta da yarar sağlayacaktır. Doğu Akdeniz ticareti yapılan araştırmalar sonucu tezin kapsamı doğrultusunda daha iyi anlaşılacak ve Ege ile olan bağı ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır. Bu sayede Hitit- Ege ilişkisi de ortaya çıkarılmıştır ki bu bölümde incelenen Ugarit yerleşimi de ilişkinin ve ticari yönün ortaya çıkmasında kaynak olmuştur. II. bölümdeki M.Ö. II. bin siyasi yapılarının işlenmesinin önemi de böylelikle anlaşılacaktır. III. bölümde M.Ö. II. binyılda Hitit İmparatorluğu ile aynı dönemdeki Batı Anadolu ilişkilerine değinilmiştir. M.Ö. II. bin Ege Havzası siyasi yapısı üzerinde yapılacak olan çalışmalar, dönem ile ilgili coğrafya problemlerin çözümüne katkıda bulunmanın yanında, söz konusu dönemin siyasal, sosyal ve kültürel tarihine ilişkin çalışmalar için de önemli temel oluşturacaktır. M.Ö. II. bin Ege Dünyası’nda özellikle Batı Anadolu Bölgesi’nde lokalizasyon problemlerinin olduğunu da bilmekteyiz. Batı Anadolu Bölgesi uygun jeopolitik konumu nedeniyle tarih boyunca birçok yerleşime sahne olmasına rağmen bölgedeki lokalizasyon sorunun halen devam etmesi de bir o kadar ilginçtir. Tezdeki bu bölümün amacı da Hitit- Ege ilişkisini ve buluntuları incelerken bölgedeki siyasi devletlerle Hitit bağını ortaya koymaktır. Bölgedeki vassal devletler, Hitit İmparatorluğu’na ait çivi yazılı tabletler ve yazışmalar irdelenerek lokalizasyonu yapılmaya çalışılmıştır. M.Ö. II. bin Batı Anadolu lokalizasyon sorunun çözülmesindeki amaç Ege Havzası’ndaki Hitit İmparatorluğu eserlerini incelerken iki bölgenin arasında bir bağ kurabilmek içindir. Birbirine komşu iki ülkenin bağları çözümlenmeden sosyo- kültürel ilişkileri ve birbirleri ile olan iletişmeleri de çözülemez. Bu amaçla M.Ö. II. bin Batı Anadolu siyasi dengesinin etraflıca anlatılması gerekmektedir. Böylelikle Ege Havzası’nda ele geçirilen eserlerin ilişki yönü de ispatlanabilir. Ege’nin lokalizasyonunun çözülmesi ticari ilişkilerin de açıklanmasına da yararı olacağından bir bütün arz etmektedir. Kısacası M.Ö. II. bin Batı Anadolu lokalizasyon probleminin