TULIN BUMIN Tartışılan Modernlik: Descartes ve Spinoza İ S T A N B UL TARTIŞILAN MODERNLİK: DESCARTES VE SPİNOZA Tülin Bumin 1949 yılında doğdu. 1971 yılında D.T.C.F. Fel­ sefe Bölümü'nü bitirdi. Fransa'da Sorbonne-Paris I Üniver­ sitesi'nde Marcuse, CoUeti ve Lukâcs'm praksis felsefelerin­ de gerçeklik ve akılsallık ilişkisi konusunda felsefe doktora­ sı yaptı. Şu anda Galatasaray Üniversitesi Felsefe Bölüm Başkanı olarak çalışmaktadır. Tülin Bumin'in YKY'deki kitapları: Tartışılan Modernlik Descartes ve Spinoza (1996) Hegel - Bilinç Problemi, Köle-Efendi Diyalektiği, Praksis Felsefesi (içç8) TULIN BUMIN Tartışılan Modernlik: Descartes ve Spinoza İ S T A N B UL Yapı Kredi Yayınları - 757 Cogito - 49 Tartışılan Modernlik Descartes ve Spinoza / Tülin Bumin Düzelti: Ömer Aygün Kapak tasarımı: Nahide Dikel Baskı: Acar Basım ve Cilt San, Tic, A,Ş, Beysan Sanayi Sitesi, Birlik Caddesi, No: 26, Acar Binası 34524, Haramidere - Avcılar / İstanbul Tel: (O 212) 422 18 34 Faks: (O 212) 422 18 04 www,acarbasim,com 1, baskı: İstanbul, Aralık 1996 4, baskı: İstanbul, Ocak 2010 ISBN 978-975-363-556-7 © Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Sanayi ve Ticaret A,Ş, 2005 Sertifika No: 12334 Bütün yayın hakları saklıdır. Kaynak gösterilerek tanıtım için yapılacak kısa almülar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A,Ş, Yapı Kredi Kültür Merkezi İstiklal Caddesi No, 161 Beyoğlu 34433 İstanbul Telefon: (O 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (O 212) 293 07 23 http://www,ykykultur,com,tr e-posta: ykykultur@ykykultur,com,tr İnternet satış adresi: http://alisveris,yapikredi,com,tr İÇİNDEKİLER önsöz • 7 I. BÖLÜM Modernliğin Yakın Geçmişi Olarak Rönesans • 9 II. BÖLÜM Kartezyen Dünya Tasarımı • 34 III. BÖLÜM Sorgulanan Modernlik: Heidegger ve Cogito • 50 IV. BÖLÜM Spinoza • 65 Ethica, "İyi ve Kötünün Ötesinde" • 65 Klasik Sistemin Üç Terimi: Özgürlük, İstem, Erek • 69 Beden, Tutkuları ve Site • 78 önsöz Bugün Batı akılsallığının bilim, felsefe gibi en üstün kültür ürünle­ ri post-modernizm başlığı altında sorgulanıyor. Onun Modernlik paradigmasında yer alan özne, nesne, akıl gibi temel kavramlarına yapıbozum işlemi uygulanıyor. Sorgulanan ve hatta suçlanan Mo­ dernliğin kendisidir. Modernlik bir zihniyet, dünyaya bir bakış ve bu bakışın yöntemleri, yaklaşımı ve bilgikuramsal araçları bakı­ mından belli bir tarzda belirlenişidir. Bu tarz, kendini evrenselci ve akılcı olarak tanımlar ve bu tanımlamada bilim kadar ve belki de ondan daha büyük bir ölçüde felsefenin payı vardır. Marjinal ya da çok kısa sürede gelip geçecek izlenimini veren bir gelişim ol­ maktan uzak olan bu eleştiri hareketini, "felsefe olmaksızın sosyal eleştiri" tarzında başlıklar taşıyan akademik bildirilerden sayısız makale ve kitaba kadar türlü ürünlerinde izleyebiliyoruz. Batı akılcılığı, Batı'nın kendi tarihinde, başta hümanizm olmak üzere geliştirmiş olduğu dünya görüşlerinin ve türlü emperyalist ya da totaliter pratiklerin başlıca sorumlusu olarak gösterilip sorgulan­ makta. Bu kitapta post-modernizmin sosyal bilimlerde Levi-Stra- uss'un evrenselci, indirgeyici, bati-merkezci yaklaşımları eleştiren görüşleriyle başlayan ve Foucaulf nun Batı akılcılığına köklü eleş­ tiriler getiren çalışmalarından esinlenen Derrida, Lyotard, Baudril- lard gibi Fransız düşünürlerinin Amerika'da bulduğu yankılarla gelişen tarihine eğilinmiyor. Yapılmaya çalışılan, felsefe tarihinde Modernliğin şafağı olarak selamlanan 17. yüzyılın iki büyük düşü­ nürü olan Descartes ve Spinoza'nın düşünceleri ve biraz da onla­ rın yakın geçmişi olarak Rönesans örneklerinde bu çağın felsefesi­ nin kendi içinde taşıdığı çoğul ve eleştirel yapıyı hatirlatmak ve böylece post-modernizmin Modernlik okumasında genellikle izle- 8 Tartışılan Modernlik Descartes ve Spinoza nen (ve aslında onların Modernliğe yönelttikleri başlıca eleştirinin anahtar terimi olan) indirgeyici, kolayca genelleştirici eğilime karşı bazı düşünsel ipuçları sunmakür. Onu Rönesans'tan, hatta daha öncesinden başlayarak hazırla­ yan pek çok çabaya karşın. Modernliğe tam bir başlangıç anı aran­ dığında, bu anın kartezyen Cogito olduğu söylenir. Modernlik sor­ gulamalarının da, felsefeyle ilgilendiklerinde, çoğu kez bu noktaya kadar geri gittikleri görülmektedir. Foucault'nun Cogito ile dışta- layıcı, kapaticı kurumların birlikte ortaya çıktığı temel tezine daya­ nan eseri, bu tutumun türlü örneklerinden biridir. Bu nedenle, bu kitapta, kartezyen paradigmanın önemli anları üzerinde durulma­ ya çalışıldı. Kitabın üçüncü bölümünde görüşlerine yer verdiğimiz Derrida'nın Foucault'ya bu konuda getirdiği itirazlar, felsefeden her şeye karşın umudu kesmeme niyetinde olanlar için ilgi çekici olabilir. Spinoza'nın yukarıda söz konusu ettiğimiz bağlamda seçilişi­ nin temelinde yer alan düşünce ise, onun sisteminin hem bugün Modernlik paradigması olarak anladığımız çerçeveyi hazırlayıcı hem de onu sorgulayıcı yaklaşımları içinde barındırmasıdır. Spi­ noza'nın 17. yüzyıl felsefesine egemen olan kartezyen kuramın ana yönelimleri olan istemciliğe (volontarisme), tinsel alanla ilgili erekselciliğe (finalisme) yönelttiği eleştirilerin yanında geliştirmiş olduğu ideoloji kuramı bugün hâlâ ilgi çekmeye devam etmekte­ dir. Bu eleştiriler üzerinde yükselen, ahlaktan (morale) etike geçme çabası ve diğer yönleriyle Spinozacı pratik felsefe, kitabın son bö­ lümünün konusudur. Son olarak şu noktayı belirtmek gerekir: Her dört bölümde de söz konusu filozofların sistemlerinin genel olarak tamtilması yoluna gidilmedi. Bunun yerine, bu sistemlerin bizim Moder­ nliğimizi hazırlayan yapı taşları üzerinde duruldu ve bunlar, bu­ günkü sorgulamalar ışığında yeniden okunmaya çalışıldı.