ANKARA TAR‹H‹ VE KÜLTÜRÜ D‹Z‹S‹: 1 ANKARA TAR‹H‹ VE KÜLTÜRÜ TAR‹H ‹Ç‹NDE ANKARA TAR‹H ‹Ç‹NDE ANKARA ANKARA BÜYÜKfiEH‹R BELED‹YES‹ 2007 ANKARA BÜYÜKfiEH‹R BELED‹YES‹ KÜLTÜR VE SOSYAL ‹fiLER DA‹RES‹ BAfiKANLI⁄I ANKARA TAR‹H‹ VE KÜLTÜRÜ D‹Z‹S‹: 1 TAR‹H ‹Ç‹NDE ANKARA Yay›n Dan›flmanlar› Prof. Dr. Abdüsselam Uluçam (Selçuk Üniversitesi) Prof. Dr. Hakk› Acun (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Halit Çal (Gazi Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Süleyman Solmaz (Pamukkale Üniversitesi) Dr. Nazif Öztürk Ahmet Yüksel Yazarlar Abdülkerim Erdo¤an Gökçe Günel Ali K›lc› Foto¤raflar Abdülkerim Erdo¤an (A.E.), Gökçe Günel (G.G.), Ali K›lc› (A.K.), BELKO Arflivi, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Arflivi (V.G.M.), Ahmet Yüksel Arflivi (A.Y.), Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Katalo¤u (A.A.M.M.K.) Tasar›m&Bask› Tel : (0312) 435 15 95 www.sfn.com.tr ISBN: 9944-473-07-3 Ankara 2007 tarih içinde ankara SUNUfi “Ankara hükümet merkezidir ve ebediyyen hükümet merkezi kalacakt›r” sö- züyle M. Kemal Atatürk, bizlere, Ankara’y› kurdu¤u ve emanet etti¤i Türkiye Cumhuriyeti’ne baflkent yapm›fl, flehrin geçmifl tarihinin araflt›r›lmas›na da ön- cülük etmifltir. ‹lk olarak bafllatt›¤› arkeolojik kaz›lara bizzat kat›lm›fl ve “kadim medeniyetlere” ait antik de¤erlerin tespitini ve korunmas›n› emretmifltir. “Büyük devletler kuran ecdad›m›z, büyük ve flümullü medeniyetlere de sa- hip olmufltur. Bunu aramak, tetkik etmek, Türklü¤e ve cihana bildirmek, bizler için bir borçtur” mesaj› ile de millî tarih ve kültür fluurunun gençli¤e kazand›- r›lmas›n› da flart koflan M. Kemal Atatürk, “Türk çocu¤u ecdad›n› tan›d›kça da- ha büyük ifller yapmak için kendinde kuvvet bulacakt›r” sözü ile de hedefi gös- termifltir. Ankara Büyükflehir Belediyesi olarak, baflkent Ankara’n›n tarih ve kültür zen- ginli¤ini tan›tmak, korumak amac› ile Ankara’y› çeflitli yönleri ile tan›tan genifl kapsaml› bir baflucu eseri olaca¤›na inand›¤›m›z “Ankara Tarihi ve Kültürü Dizi- si”ni, Ankaral›lara ve tüm Türkiye’ye arma¤an ediyoruz. Bu dizi; “Tarih ‹çinde Ankara”, “Osmanl›’da Ankara”, “‹stiklal Savafl›’nda An- kara”, “Cumhuriyet ve Baflkent Ankara”, “Manevi Mimarlar›yla Ankara”, “Edebi ve Tarihi fiahsiyetleriyle Ankara”, “Ad›m Ad›m Ankara” ve “Örnek Baflkent Ankara” ad› alt›nda sekiz kitaptan meydana gelmektedir. Ankara vilayeti, bilinen tarihi seyir içerisinde bir çok medeniyetlere ev sahip- li¤i yapm›flt›r. Günümüzde de bu medeniyetlerin zengin antik kültür miras›n› co¤rafi hudutlar› dahilinde sergileyen antik bir flehir olma özelli¤inin yan›nda, do¤al kültür miras› ile de özel bir co¤rafyaya sahiptir. Milat öncesi ve sonras› bu co¤rafya içerisinde hayat bulan medeniyetler hakk›nda bugüne kadar bir çok eser yay›mlanm›fl ve halen de yay›mlanmakta- d›r. Bu eserlerde anlat›lmaya çal›fl›lan ortak görüfl, Ankara vilayetinin zengin bir tarih ve kültür miras›na sahip oldu¤u, bu de¤erlerinin ise yeteri kadar bi- linmedi¤i hususudur. Türkiye’de, sahas›nda ilk çal›flma örne¤i olan bu kültür dizimiz tetkik edildi¤inde, Ankara’n›n “sakl› ve gizemli” bir flehir oldu¤u görü- lecektir. 3 tarih içinde ankara Ankara Tarihi ve Kültürü Dizisi yay›n çal›flmas›n›n bir özelli¤i de Ankara’ya ba¤l› 24 ilçe merkezi, 43 belde, 876 köy, 70 mezra ve yerleflme birimine gidilerek, yerinde inceleme ve araflt›rma yap›lm›fl, mevcut bilgilerle karfl›laflt›rma yap›larak bilgiler güncellenmifltir. Bugüne kadar bilinmeyen bir çok eser, bu çal›flma esnas›nda tespit edilmifl- tir. Bu bilgiler, yeni araflt›rmalarla desteklenerek, “Ankara Ansiklopedisi” çal›fl- mas› ile bütünleflecek bir bilgi birikimi sa¤layacakt›r. Ankara Büyükflehir Belediyesi olarak Ankara’y› “Dünyan›n en yeflil, örnek bafl- kenti”ne tafl›rken; “Yüksek kültürde ve yüksek fazilette dünya birincili¤ini tutmak- t›r” hedefine odaklanarak, kültür ve e¤itim hizmetlerimize de devam etmekteyiz. Milli kültürümüze ve e¤itim dünyam›za kazand›r›lan bu diziyi yay›na haz›rla- yan araflt›rmac›, yazar ve ilim adamlar›m›za; bas›m›nda eme¤i geçen herkese ve flehrimizin tan›t›m› için emek veren di¤er gönüllü kurulufl ve kiflilere teflekkür eder, bu de¤erli eserlerin Ankaral›lara hay›rl› olmas›n› dilerim. ‹. Melih GÖKÇEK Ankara Büyükflehir Belediye Baflkan› 4 tarih içinde ankara ‹Ç‹NDEK‹LER Girifl 7 TAR‹H ÖNCES‹ ANKARA 9 Paleolitik Dönem 9 Mezolitik Dönem 10 Neolitik Dönem 12 Kalkolitik Dönem 13 Tunç Ça¤› 17 H‹T‹TLER 23 Hitit Dönemi Kale ve Höyükler 25 FR‹GLER 30 Ankyra fiehri 33 Gordion (Yass›höyük) 34 Gordion Dü¤ümü 36 Midas Efsanesi (Kral Midas) 37 Kybele 39 Gemi Çapas› 40 Men Tap›na¤› 40 Tümülüsler 41 Kaya Mezarlar› 43 L‹DYALILAR 45 PERSLER 46 Kral Yolu 47 HELEN‹ST‹K DÖNEM VE BÜYÜK ‹SKENDER 48 GALATLAR 50 ROMALILAR 53 Roma Metropolisi Ancyra 53 Augustus Tap›na¤› (Yaz›tlar Kraliçesi) 60 Roma Hamam› 63 Roma Anfi-Tiyatro 66 Roma Su (Hatip Çay›) Bendi 69 Julien Sütunu 71 Roma Dönemi Ankara Kalesi 72 Roma Yolu 74 Roma Mezarlar› 75 Roma Dönemi Yerleflmeleri 76 Roma Döneminde Ankara’dan Geçen Yollar ve Mil Tafllar› 78 B‹ZANSLILAR 80 Bizans Döneminde Ogüst Mabedi (Kilise) 85 Aziz Clemens Kilisesi 88 Bizans Mezar› 88 Bizans Dönemi Ankara Kalesi 89 H›d›rl›k (Timurlenk) Tepe 92 Ankara ve Çevresinde Bulunan Önemli Bizans Yerleflimleri 94 SASAN‹ AKINLARI 96 ‹SLAM ORDULARININ ANKARA’YA AKINLARI 97 Emeviler 97 Abbasiler 100 MALAZG‹RT SAVAfiI 103 Kutalm›flo¤lu Süleyman Bey 104 O¤uz Boylar› ve Türkmen Afliretleri 107 Daniflmendliler 114 5 tarih içinde ankara ANADOLU SELÇUKLULARI 120 Horasan Erleri 126 Selçuklu fiehzadeleri(Melikler) 131 SELÇUKLU ESERLER‹ 134 Baklac› Baba (Kavakl›) Camii 134 Alâaddin (Sultan, Kale) Camii 135 Saraç Sinan Mescidi veMedresesi 141 K›z›lbey Camii, Medreseve Türbesi 143 Ahi fierafeddin (Aslanhane) Camii 146 Ahi fierafeddin (Aslanhane) Türbesi 154 Beypazar›Sultan Alâaddin Camii (Camii Kebir)158 fiereflikoçhisar Alâaddin Camii 161 Kuyulu (Hoca Pafla) Camii 165 Akköprü 168 Ayafl Belediye (Pafla) Hamam›171 Ayafl Karakaya Kapl›cas›173 Selçuklularda Ankara Kalesi 174 AH‹LER 178 Ahi Zaviyeleri 185 Ahi fierafeddin (Aslanhane) Zaviyesi 186 Ahi Vak›flar› 188 Ahi Vak›flar›ndan Örnekler 189 Saraç Sinan Vakfiyesi 189 Ahi Hac› Murad O¤lu Ahi fiemseddin Ahmed Vakfiyesi 191 ‹LHANLILAR 195 ANADOLU BEYL‹KLER‹ 197 Germiyano¤ullar› 197 Candaro¤ullar› 199 Karamano¤ullar› 201 ANADOLU BEYL‹KLER‹ DEVR‹ESERLER‹ 202 Yeflil Ahi (Yeflil A¤a) Camii ve Medresesi 202 Ahi Elvan Camii 204 Ahi Yakup Camii 208 Karanl›k (Sabuni) Mescid 209 Hac› Arap (Ahi Arap) Camii 211 Molla Büyük Camii 212 Eyüp Mescidi 214 Genegi Mescidi 215 Örtmeli (Hoca Hundi) Mescidi 216 Kalecik Büyük (Hasbey) Camii 218 Sincan Eski Bucuk Köyü Camii 219 Sincan ‹lyakut Köyü Camii 220 Sincan Kötürüm Beyaz›d Camii 221 Felekeddin (Kesikbafl) Türbesi 222 Yörük Dede (Do¤an Bey, Yürüyen Dede) Türbesi 223 Polatl› Hac› Tu¤rul Türbesi 225 Polatl› Karaca Ahmet Türbesi 227 Polatl› Ahi Fatma Bac› Türbesi 228 Beypazar› Bo¤azkesen Türbesi 229 Nall›han Tapduk Emre Türbesi 230 Dipnotlar 231 Kaynaklar 238 6 tarih içinde ankara G‹R‹fi ‹nsano¤lu, tarih boyunca yer flekilleri, iklim, su, toprak, kaya, bitki örtüsü, ula- fl›m gibi etmenler etkisiyle yerlefltikleri do¤al co¤rafyada, ilk yerleflmelerin kuru- luflunda do¤al çevresinin etkili oldu¤u gözlenmifltir. Co¤rafya, do¤al ortam ile in- sanlar aras›ndaki etkileflimini incelerken, tarihi co¤rafya, insanlar›n yerlefltikleri co¤rafyadaki yerleflmeleri sonucu ortaya ç›kan uygarl›klar›n co¤rafya ile iliflkisini ortaya ç›karmaktad›r. Anadolu co¤rafyas›nda bu iliflkiyi destekleyecek binlerce harabe, höyük, kale, düz ve yamaç yerleflimleri bulunmaktad›r. Ankara çevresinde eski ça¤lara ait çok say›da höyük ve düz yerleflim yeri bu- lunmaktad›r. Eski ça¤lardan beri üst üste gelen kent kal›nt›lar›n›n oluflturdu¤u, genellikle düzlük alanda kurulan höyükler yass› tepelerdir. Höyükleri oluflturan kerpiç, Anadolu’nun en önemli yap› gerecidir. Y›k›lan her yap› katman› zeminde yükselmekte, üzerine gelen yeni yerleflimle tepe yükselmektedir. Binlerce y›lda yükselerek sivrilen tepe, bazen kullan›lmaya devam edilmekte, bazen de yan›na yeni yerleflim yerleri kurulmaktad›r. Bu yüzden Ankara’daki köylerin pek ço¤u ya bir höyük üzerinde veya dibinde yer almaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda, Ankara ve çevresinde tümülüs denilen bir kral veya hanedan üyelerinden birine ait mezarlar bulunmaktad›r. Antik türbe olarak niteleyebilece- ¤imiz tümülüsler (mezarlar), tafl veya a¤açtan yap›l›p, içine kendi adetlerine göre ölünün yerlefltirilmesinden sonra üzerinin toprak y›¤›larak kapat›lmas›yla oluflur. Tümülüslerin höyüklerden fark›, bir yap› gibi bir defada yap›lmas›d›r. Ankara kentinin kimler taraf›ndan, ne zaman kuruldu¤u kesin olarak bilinmemek- le birlikte, kentin birçok ilkça¤ kenti gibi iskan edilmesinin birkaç nedeni bulunmak- tad›r. Ankara, Orta Anadolu’nun kuzeybat›s›nda, Sakarya nehrini besleyen Ankara (Engürü) Çay›’n›n geçti¤i ovan›n do¤u kenar›nda kurulmufltur. Çubuk Ovas›, kenti çevreleyen verimli bir tar›m alan›d›r. Ankara Kalesi ve eteklerinin sarp yamaçl› olma- s›, tarihte bölgeyi düflman sald›r›lar›na karfl› korunakl› k›lmaktayd›. Bentderesi’nin dar vadisi, Ankara Kalesi’nin bulundu¤u eski lav tepesini, yaylan›n ovaya hakim dik kena- r›ndan ay›rd›¤›ndan, askeri önemi olan bir mevki oluflturmufltur. Hitit döneminde Ankara Kalesi’nin bir askeri garnizon oldu¤u san›lmaktad›r. Ankara Kalesi, Galatlar›n müstahkem mevkilerinden birisi olmufltur. Roma dö- neminde kent, ovaya do¤ru geliflirken, tepe akropololarak yerini korumufltur. Bi- zans, Selçuklu ve Osmanl› dönemlerinde kalenin hisar› burada yükselmifltir. Öte yandan Ankara kenti, eski ça¤lardan beri ana ulafl›m yollar› üzerinde bulunmak- tayd›. Ayr›ca yak›n çevresinde zengin su kaynaklar› bulunmaktad›r. Tüm bu co¤- rafi etmenler, Ankara’n›n tarihsel konumu üzerinde etkili olmufltur. Anadolu, insanl›k tarihi boyunca sürekli yaflanan bir toprak olmas› sebebiyle her yerinde pek çok flehir ve yerleflim yeri kurulmufltur. Türkler Anadolu’ya gelince kendi- lerine yeni flehirler kurmak yerine, genellikle tarihi flehirleri fethederek yerleflmifller- dir. Ele geçirdikleri flehirleri talan ve tahrip etmek yerine, önce mevcut yap›lar› kulla- n›p, daha sonra kendi geleneklerine göre binalar yaparak, buradaki yerli halkla anla- flarak onlarla birlikte yaflamay› seçmifllerdir. Böylece bu ak›lc› ve hoflgörülü anlay›fl ve hayat tarz› ile atalar›m›z, Anadolu’yu kesintisiz bir medeniyet ülkesi olarak insanl›¤a arma¤an etmifllerdir. Ankara, ilk ça¤lardan günümüze kadar kesintisiz yaflanm›fl bir tarihi kent olarak dünya baflkentleri aras›nda farkl› bir yere sahiptir. 7 tarih içinde ankara Tarihte Ankara ad›: Ankara kenti, tarih boyunca “Ancora”, “Ancyra”, “Angora”, “Angur”, “Ankira”, “Ankura”, “Ankuria”, “Ankyra”, “Ankagra”, “Engüriye”, “Antoni- nania”, “Engürü”, “Angare”, “Sebaste Tektosagon”, “Metropolis”, “Neokoros”, “Lamprotate”, “Beldet-i Selasil” adlar›yla an›lm›flt›r. Bu adlar›n kökenleri ve an- lamlar› hakk›nda farkl› bulgu ve yorumlar vard›r. E. Cavaignac ve Emil Forrer gi- bi baz› bat›l› araflt›rmac›lar, Ankara’n›n Hitit kenti Ankuva veya Ankuruva kenti oldu¤u üzerinde durmufl, ancak daha sonra, eski metinlerde geçen bu adlar›n Ankara ile ilgisi bulunmad›¤› anlafl›lm›flt›r. Baz› efsanelere göre Ankara, Frig Kral› Gordios’un o¤lu Midas’›n bir gemi çapa- s› (anker) buldu¤u yerdir. Kentin Helen dilinde “Ankyra” olan ad›, “gemi çapas›” an- lam›na gelmektedir.1Latincede “Ankira”(Ancyra) kullan›lmaktad›r. Yunanl› yazar Pa- usanias, M.S. 2. yüzy›lda gemi çapas›n›n Jüpiter Tap›na¤›’nda bulundu¤unu yazmak- tad›r. Arrianos, Büyük ‹skender’in do¤u seferini anlatt›¤› Anabasis adl› eserinde, Hellen dilinde Çapa anlam›na gelen Ankyra’ya geldiklerini anlatmaktad›r.2 Stephanos Bizantinos ise “Ankara, Galatya’n›n flehridir” demektedir.3Bizans- l› yazar Etienne, Karyal› tarihçi Apollonius’tan ald›¤› bilgiye dayanarak, M›s›r Kra- l› Ptolemaios’u yenen Pontus Kral› Mithridates’in yard›mc›lar› Galatlar›n bir bo- yu olan Tektosaglar, Anadolu’ya geldikten sonra M›s›rl›larla yapt›klar› savafllarda, M›s›r donanmas›ndan ele geçirdikleri gemi çapas›n› buraya getirdiklerini, kentin ad›n›n buradan geldi¤ini söylemektedir.4Kenti daha sonra ele geçiren Romal›lar buraya “Tektosaglar›n kenti” anlam›nda “Sebaste Tektosagon”, ayr›ca “Lamprota- te” “Metropolis”, “Neokoros” adlar›n› vermifllerdir. ‹mparator Caracalla kente “An- toninania”, Bizansl›lar “Ankyra” veya “Ankagra” adlar›n› vermifltir. Roma ‹mparatorlu¤u döneminde de kentin simgesinin gemi çapas› oldu¤u bilinmekte, Ankara’da darbedilen Roma sikkelerinin bir yüzünde çapan›n bulun- du¤u görülmektedir. 13. yüzy›lda Yakut ve ‹bnelasir’de kentin ad› “Ankira”, “En- güriye”, “Anguriya” olarak geçmektedir. ‹lhanl›lar döneminde “Engüriye” ad›n› alan kentin ad›n›n Farsça “engür”ün (üzüm)5, Frig dilinde kullan›lan “Ankas”›n “k›vr›nt›”, Yunancada “Ankos”un “kayal›k vadi, dar bo¤az”, Latincede “Ancus”un “çengel”6, “Anguri”nin “h›yar”, “Ankur”un “ar›zal›” anlamlar›na geldi¤i bilinmektedir. Araplar ise kenti “Beldet-i Selasil” (zin- cirli flehir), “Amudiye”, “Kalâ-i Salasil”7, “Zat-al Salasil” gibi adlarla anm›fllard›r. Öte yandan Evliya Çelebi, “Seyahatname”sinde “Engürü” ve “Angora”, Katip Çele- bi’nin “Cihannüma” adl› yap›t›nda “Ankara” ve “Engürü” adlar› geçmektedir. Evliya Çelebi’ye göre Ankara’n›n ‹simleri:Üzümü çok bol oldu¤undan Acem diyar›nda bu kaleye Engüriyye derler. Rum kayseri zaman›nda yedi sene her gün k›rkar bin ›r- gat ameleler iflleyip beher gün k›rkar bin adama k›rkar ceviz ve birer ekmek parças› ile iflletip Ankariyye yani zorlama, yani ucuz iflçilik ile tamamland›¤› için Ankariyye Kalesi derler. K›rkar ceviz ve birer ekmek parças› verip o hesap ile inflâ olundu¤u için Kayseriyye ve Engürü hesab›yla yap›lm›flt›r, diye insanlar aras›nda meflhurdur. Arap tarihlerinde kat kat birbirine giriflmifl oldu¤undan “Mutabbak Kalesi” derler. Kayser Harkil, Hazret-i Risâlet-penâh dünyaya geldi¤i sene bu kaleyi f›rdolay› yedi kat demir zincirler ile kuflatt›¤›ndan, Târîh-i Tuhfe’de Selâsil (zincir- ler) Kalesi diye yazm›flt›r. Mo¤ol dilinde ‘Ena¤ra Kalesi’ derler. Ama Nemçe di- linde Osmano¤lu bu kaleye mâlik oldu¤undan ‘Engüriyeopol’ ve ‘Kostantinopol’ derler. Tatar dilinde ‘Kirmen Angar’ derler. Türkler de Engürti, Ank›r›, ‹nk›r›, Ay- d›nk›r›, Unkuru, Enguru derler. Daha nice çeflit isimle söylenir bir kaledir. Ama Padiflah Defterhanesinde ismi Ankara’d›r.8 8