T. C. FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI PROGRAMI YÜKSEK LİSANS SUYOLCUZÂDE AHMED NEHRÎ DÎVÂNI EMİNE NESLİHAN DOLAMAÇ 160101001 TEZ DANIŞMANI PROF. DR. NİHAT ÖZTOPRAK İSTANBUL 2018 TEZ ONAY SAYFASI FSMVÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı yüksek lisans programı 160101001 numaralı öğrencisi Emine Neslihan Dolamaç’ın ilgili yönetmeliklerin belirlediği tüm şartları yerine getirdikten sonra hazırladığı “Suyolcuzâde Ahmed Nehrî Dîvânı” başlıklı tezi aşağıda imzaları olan jüri tarafından 11/06/2018 tarihinde oybirliği ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Nihat ÖZTOPRAK Prof. Dr. Kemal YAVUZ (Jüri Başkanı-Danışman) (Jüri Üyesi) Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Doç. Dr. Ümran AY (Jüri Üyesi) Marmara Üniversitesi BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bağlı olduğum üniversite veya bir başka üniversitedeki başka bir çalışma olarak sunulmadığını beyan ederim. Emine Neslihan DOLAMAÇ İmza TEŞEKKÜR Tez çalışmamı en az hata ile vaktinde bitirebilmem için yardımlarını esirgemeyen, bilgisini her zaman benimle paylaşan kıymetli danışman Hocam Prof. Dr. Nihat Öztoprak’a; Arapça şiirlerin okunmasında yardımlarını esirgemeyen sayın Hocam Dr. Öğr. Üyesi Bünyamin Ayçiçeği’ne; desteklerini her zaman arkamda hissettiğim sevgili annem, babam ve kardeşlerime; onunla geçirmem gereken zamanı çalışmalarıma harcadığım için bana anlayışlı davranan oğlum Hasan’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. SUYOLCUZÂDE AHMED NEHRÎ DÎVÂNI ÖZET Bu çalışmada 18. yüzyılda yaşamış bir Kâdirî şeyhi aynı zamanda şair olan Suyolcuzâde Ahmed Nehrî’nin, tek nüshası Vatikan Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü 235 numarada kayıtlı olan “Dîvân”ı incelenmiştir. Birinci bölümde şairin hayatı, tarikatı, şahsiyeti ve edebî kişiliği üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde Dîvân’ın şekil ve muhteva hususiyetleri üzerinde durularak incelemesi yapılmıştır. Üçüncü bölümde ise yazma nüshanın tanıtımı yapılmış ve metin, transkripsiyon alfabesi ile verilerek çalışma tamamlanmıştır. Bu tez ile Suyolcuzâde Ahmed Nehrî ve Dîvânı’nın klâsik Türk edebiyatında bir yer edinmesi ve 18. yüzyıl dîvân şiiri ile ilgili yapılacak çalışmalara kaynak oluşturması amaçlanmıştır. iv THE DIVAN OF SUYOLCUZÂDE AHMED NEHRÎ ABSTRACT This study examines the Divan -which is in the Catalogue of Turkish Manuscripts in Vatican Library registered as number 235- that was written by Suyolcuzâde Ahmed Nehrî who was a Kâdirî sheikh and a poet of the 18th century. The first chapter focuses on the life of the poet, his religious order, personality, and his literary identity. The second chapter analyzes the features of the form and content of the Diwan. The third chapter introduces the manuscript and translates the text using Transcription Alphabet. This dissertation aims to promote Suyolcuzâde Ahmed Nehrî and the Divan to take its place in in Turkish Literature as well as to provide a source material for further studies in the 18th-century Classical Turkish Literature. v ÖNSÖZ Klâsik Türk edebiyatı bazen anlaşılmaz olmakla bazen de belli bir kesime ait olmakla suçlansa da yüzlerce yıllık birikimi sayfalarında saklamış, yüzyıllar öncesinin sanat hayatını, sosyal yaşantısını, geleneklerini, özlü sözlerini ve daha bir çok kültürel değeri sonraki yıllara taşımış ve bundan sonra da taşıyacak olan bir edebiyattır. Günümüz Türk edebiyatını, klâsik edebiyattan ayrı düşünmek imkansızdır. Bugün bile hâlâ dîvân şiirinin muhtevası ile beslenen şairler vardır. Zîra kültür bir bütündür ve nesilden nesile intikâl ederek devam eder. Toplumlar kültürlerine, geçmişlerine ne kadar bağlı olur, bilir ve yüceltirse geleceklerinin de bir o kadar sağlam olacağı kesindir. Çalışmamıza konu olan eser, 18. yüzyılda Tekirdağ’da yaşamış bir Kâdiri şeyhi olan Ahmed Nehrî’nin Dîvânı’dır. Eser, muhteva ve şekil açısından hem klâsik Türk edebiyatı hem de tekke-tasavvuf edebiyatı özellikleri arz etmektedir. Bugün elimizde tespit edebildiğimiz tek nüshası bulunan yazma eser Vatikan Kütüphanesi Türkçe Yazma Eserler Bölümü 235 numarada kayıtlıdır. Yazma nüshanın bizim kütüphanelerimizde değil de Vatikan kütüphanesinde bulunması, bizce Dîvân’ın önemini arttırmaktadır. Bu çalışmayla yurt dışında olan bize ait bir değerin ortaya çıkarılarak edebiyatımıza kazandırılması amaçlanmıştır. Çalışma üç bölüm halinde yapılmıştır. Birinci bölümde şairin hayatı, şeyh olması hasebiyle tarikatı, şahsiyeti ve edebî kişiliği incelenmiştir. Edebî kişiliği incelenirken şairin Dîvânı’nda tespit edilen nazireler de göz önünde bulundurulmuş, etkilendiği ve kendine örnek aldığı şairler ışığında şairliği üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde Dîvân’ ın tertibi hakkında bilgi verildikten sonra Dîvân’da yer alan şiirlerin şekil ve türleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Şair, hem klâsik Türk şiiri hem de tekke-tasavvuf şiiri özellikleri gösterdiğinden nazım şekilleri tespitinde vi zaman zaman zorluklar yaşanmıştır. Bu bölümde vezin ve kafiye gibi şeklî özellikler ve şairin dil ve üslûbu hakkında da bilgi verildikten sonra eserin muhteva hususiyetleri üzerinde durulmuş ve ihtiva ettiği konular başlıklar halinde incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise ilk olarak yazma nüshanın tavsifi yapılmış ardından da şiirler transkripsiyon alfabesi ile verilmiştir. Sonuç bölümünde ise çalışmamız sonucunda ulaştığımız noktalar belirtilmiştir. Bu çalışma ile daha önce tam anlamıyla ve bir bütün olarak ele alınmamış, hayatı hakkında ayrıntılı bir çalışma yapılmamış olan Suyolcuzâde Ahmed Nehrî ve Dîvânı ortaya konmuştur. Böylece bir şair ve şiirleri daha Türk edebiyatı tarihine kazandırılmıştır. vii İÇİNDEKİLER ÖZET .......................................................................................................................... iv ABSTRACT ................................................................................................................ v ÖNSÖZ ....................................................................................................................... vi KISALTMALAR .................................................................................................... xiii GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................... 3 1. HAYATI, TARİKATI, ŞAHSİYETİ VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ .......................... 3 1.1. HAYATI ........................................................................................................ 3 1.2. TARİKATI .................................................................................................... 9 1.3. ŞAHSİYETİ VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ............................................................. 11 1.3.1. Nazireleri ve Nazire Yazdığı Şairler ................................................. 14 1.3.1.1. Koca Râgıp Paşa (ö.1176/1763) ................................................... 15 1.3.1.2. Sırrî (ö.?) ....................................................................................... 17 1.3.1.3. Kusûrî (ö.1140/1727) .................................................................... 18 1.3.1.4. Bâkî (ö.1008/1600) ....................................................................... 20 1.3.1.5. Taşlıcalı Yahya Bey (ö.990/1582) ................................................ 22 1.3.1.6. Niyâzî-i Mısrî (ö.1105/1694) ........................................................ 24 İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................... 33 2. DÎVÂN ............................................................................................................... 33 2.1. ŞEKİL HUSÛSİYETLERİ .......................................................................... 33 2.1.1. Dîvân Tertibi ...................................................................................... 33 2.1.2. Nazım Şekilleri ve Türleri ................................................................. 34 2.1.3. Vezin Husûsiyetleri ............................................................................ 38 2.1.4. Kafiye, Redif ....................................................................................... 42 2.1.5. Dil ve Üslûp Özellikleri ...................................................................... 44 2.2. MUHTEVÂ HUSÛSİYETLERİ ................................................................. 45 2.2.1. Din ....................................................................................................... 45 2.2.1.1. Allah.............................................................................................. 45 2.2.1.2. Melekler ........................................................................................ 47 2.2.1.3. Peygamberler ................................................................................ 49 viii 2.2.1.3.1. Hz. Muhammed ........................................................................ 49 2.2.1.3.2. Hz. İsa ....................................................................................... 50 2.2.1.3.3. Hz. Yusuf ve Hz. Yakub ........................................................... 51 2.2.1.3.4. Hz. İbrahim .............................................................................. 52 2.2.1.3.5. Hz. Musa .................................................................................. 53 2.2.1.3.6. Hz. Adem ve Hz. Nuh ............................................................... 53 2.2.1.3.7. Hz. Dâvud ve Hz. Süleyman .................................................... 54 2.2.1.3.8. Hz. Eyyub, Hz. Zekeriyya ve Hz. Yahya .................................. 55 2.2.1.3.9. Hz. Lokman, Hz. İdris ve Hz. Hızır ......................................... 56 2.2.1.4. Kutsal Kitaplar .............................................................................. 57 2.2.1.4.1. Kur’an-ı Kerîm ......................................................................... 57 2.2.1.4.2. Zebur ........................................................................................ 58 2.2.1.5. Ayetler .......................................................................................... 58 2.2.1.5.1. Kabe kavseyn ev edna, sümme denâ, ma evhâ ........................ 58 2.2.1.5.2. Makᶜadü’s-sıdk ......................................................................... 59 2.2.1.5.3. Alleme’l-esmâ ........................................................................... 60 2.2.1.5.4. Semme vechu’llâh .................................................................... 60 2.2.1.5.5. Yevme Tûblâ ............................................................................. 61 2.2.1.5.6. Sebᶜal mesânî ........................................................................... 61 2.2.1.5.7. Irciᶜi .......................................................................................... 62 2.2.1.5.8. Sidr-i müntehâ ......................................................................... 62 2.2.1.5.9. Men ü selvâ .............................................................................. 63 2.2.1.5.10. İnnî ena’llâh........................................................................... 63 2.2.1.5.11. Er-Raḥmān ᶜale’l-ᶜarşi’s-tevā ................................................ 64 2.2.1.5.12. Kalu belâ................................................................................. 64 2.2.1.5.13. Len terânî ............................................................................... 65 2.2.1.5.14. Mescidün üssise ᶜalā-taḳvā .................................................... 65 2.2.1.5.15. İnnema yeᶜmuru mesācida’llāh ............................................. 65 2.2.1.5.16. Mā ḳaddemet yedā.................................................................. 66 2.2.1.5.17. Raḥmān alleme’l-Ḳur’āne ..................................................... 66 2.2.1.5.18. Kurrete aᶜyünîh ...................................................................... 67 2.2.1.5.19. ᶜAynen tüsemmâ selsebîlâ ...................................................... 67 2.2.1.5.20. Hāẕihī cennātü ᶜadnin fadḫulūḥā ḫālidīn ............................ 67 ix