Biblioteca centrale della Regione siciliana Palermo Carlo Pastena STORIA DEI MATERIALI SCRITTORI E DELLE FORME DEL LIBRO: UN’INTRODUZIONE 1 LA CARTA E LA TAPA Palermo Regione siciliana Assessorato dei beni culturali e dell’identità siciliana Dipartimento dei beni culturali e dell’identità siciliana 2018 Pastena, Carlo <1955-> Storia dei materiali scrittori e delle forme del libro: un’introduzione / di Carlo Pastena. - Palermo : Regione siciliana, Assessorato dei beni culturali e dell’identità siciliana, Dipartimento dei beni culturali e dell’identità siciliana, 2018- . – volumi 1. Materiali scrittori – Storia. 002 CDD-23 SBN Pal0311123 1.: La carta e la tapa / di Carlo Pastena. - Palermo : Regione siciliana, Assessorato dei beni culturali e dell’identità siciliana, Dipartimento dei beni culturali e dell’identità siciliana, 2018. ISBN 978-88-6164-401-4 CIP - Biblioteca centrale della Regione siciliana “Alberto Bombace” 4 Introduzione Con questa prima parte comincia la Storia dei materiali scrittori e delle forme del libro. La seconda parte di prossima pubblicazione, sarà dedicata al papiro, alla pergamena, alle tavolette di legno e ad altri supporti minori mentre la terza parte alle diverse forme del libro in Occidente e Oriente. La scelta di trattare questa mate- ria includendo i materiali scrittori e le manifestazioni del libro orientale, nasce dalla convinzione che, in un mondo sempre più globalizzato, una storia dei materiali scrittori e delle forme del libro sarebbe mutila se ignorasse la ricchezza dei mate- riali e delle forme del libro presenti in Oriente. Il libro Occidentale è caratterizzato dall’utilizzo della pergamena prima e della carta poi, e dal libro sotto forma di co- (cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:7)(cid:10)(cid:5)(cid:7)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:3)(cid:9)(cid:15)(cid:12)(cid:7)(cid:13)(cid:12)(cid:7)(cid:10)(cid:14)(cid:16)(cid:9)(cid:17)(cid:2)(cid:12)(cid:7)(cid:9)(cid:7)(cid:18)(cid:17)(cid:3)(cid:5)(cid:19)(cid:20)(cid:5)(cid:7)(cid:11)(cid:5)(cid:2)(cid:3)(cid:9)(cid:15)(cid:12)(cid:7)(cid:16)(cid:19)(cid:9)(cid:7)(cid:21)(cid:17)(cid:12)(cid:2)(cid:16)(cid:22)(cid:3)(cid:12)(cid:19)(cid:5)(cid:7)(cid:23)(cid:3)(cid:23)(cid:13)(cid:3)(cid:12)(cid:14)(cid:17)(cid:9)(cid:24)(cid:4)(cid:9)(cid:7) molto maggiore di quella Occidentale, dove il codice è quasi totalmente assente. Solo trattando il libro nel suo complesso, a mio giudizio, si può avere una visione globale della storia del libro, non più limitata allo studio del codice. Senza nessuna pretesa di originalità quest’opera può essere considerata un compendio delle ricerche di un certo numero di studiosi Cinesi, Giapponesi, In- (cid:2)(cid:3)(cid:9)(cid:19)(cid:3)(cid:25)(cid:7)(cid:26)(cid:12)(cid:17)(cid:5)(cid:9)(cid:19)(cid:3)(cid:25)(cid:7)(cid:27)(cid:17)(cid:9)(cid:23)(cid:3)(cid:25)(cid:7)(cid:28)(cid:23)(cid:17)(cid:5)(cid:3)(cid:7)(cid:5)(cid:7)(cid:18)(cid:4)(cid:4)(cid:3)(cid:2)(cid:5)(cid:19)(cid:20)(cid:9)(cid:13)(cid:3)(cid:6)(cid:7)(cid:29)(cid:9)(cid:7)(cid:23)(cid:3)(cid:23)(cid:13)(cid:3)(cid:12)(cid:14)(cid:17)(cid:9)(cid:24)(cid:9)(cid:7)(cid:24)(cid:19)(cid:9)(cid:13)(cid:5)(cid:7)(cid:2)(cid:5)(cid:13)(cid:13)(cid:5)(cid:7)(cid:12)(cid:21)(cid:5)(cid:17)(cid:5)(cid:7)(cid:4)(cid:3)(cid:20)(cid:9)(cid:20)(cid:5)(cid:7) indica le fonti principali, ma non tutte, di cui mi sono servito e mette in risalto il debito di gratitudine nei confronti di tutti coloro che hanno contribuito a ricostruire la lunga storia del libro e dei supporti scrittori in tutte le loro manifestazioni. Per questa prima parte particolarmente importante è stato il recente volume di Jean-Pierre Drège (2017), che sulla base delle antiche opere degli autori cine- si, fornisce un quadro per molti versi nuovo sulla storia della carta in Cina. Tra le opere edite in italiano, mi è stata molto utile ancora una volta la pubblicazione dell’ICPAL, Gli itinerari della carta, Roma, 2010, che ha compendiato in un unico volume la storia della carta in Cina, Giappone, nei Pesi arabi e in Europa. Un ca- pitolo particolarmente importante che ho ritenuto opportuno aggiungere è relativo (cid:9)(cid:13)(cid:13)(cid:9)(cid:7)(cid:4)(cid:9)(cid:17)(cid:20)(cid:9)(cid:7)(cid:21)(cid:17)(cid:12)(cid:2)(cid:12)(cid:20)(cid:20)(cid:9)(cid:7)(cid:3)(cid:19)(cid:7)(cid:30)(cid:19)(cid:2)(cid:3)(cid:9)(cid:25)(cid:7)(cid:2)(cid:3)(cid:7)(cid:4)(cid:16)(cid:3)(cid:7)(cid:31)(cid:7)(cid:2)(cid:3)!(cid:24)(cid:4)(cid:3)(cid:13)(cid:5)(cid:7)(cid:20)(cid:17)(cid:12)(cid:11)(cid:9)(cid:17)(cid:5)(cid:7)(cid:17)(cid:3)!(cid:5)(cid:17)(cid:3)(cid:15)(cid:5)(cid:19)(cid:20)(cid:3)(cid:7)(cid:19)(cid:5)(cid:13)(cid:13)(cid:9)(cid:7)(cid:13)(cid:5)(cid:20)(cid:20)(cid:5)(cid:17)(cid:9)(cid:20)(cid:16)(cid:17)(cid:9)(cid:7)(cid:3)(cid:19)(cid:7) lingua italiana e più in generale in altre lingue europee, ma la quale ha avuto una grande importanza durante il Medioevo e l’era moderna. In appendice a questa prima parte ho aggiunto alcuni approfondimenti relativi ad alcuni aspetti legati alla carta e alla sua produzione e un capitolo sulla tapa, chiamata da Tsien (1987, 354) quasi-paper, termine di origine polinesiana presente anche nei vocabolari italiani, utilizzato per indicare la corteccia d’albero lavorata, un supporto che ha svolto un 5 ruolo molto importante nello sviluppo della civiltà e che ancora oggi è utilizzato in alcune zone dell’Africa, seppure molto spesso per soli scopi turistici. A conclusione di questo lavoro devo ringraziare Angela Anselmo e Sonia So- resi per avere letto il manoscritto e avermi fornito suggerimenti e segnalato errori. Un ringraziamento anche a Giuseppe Cucco per aver impaginato questo volume. "(cid:19)(cid:7)(cid:17)(cid:3)(cid:19)(cid:14)(cid:17)(cid:9)(cid:22)(cid:3)(cid:9)(cid:15)(cid:5)(cid:19)(cid:20)(cid:12)(cid:7)(cid:3)(cid:19)(cid:24)(cid:19)(cid:5)(cid:7)(cid:9)(cid:2)(cid:7)(cid:27)(cid:19)(cid:19)(cid:9)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:17)(cid:3)(cid:9)(cid:7)#(cid:16)(cid:4)(cid:4)(cid:3)(cid:9)(cid:25)(cid:7)(cid:21)(cid:5)(cid:17)(cid:7)(cid:3)(cid:13)(cid:7)(cid:10)(cid:16)(cid:12)(cid:7)(cid:3)(cid:19)(cid:4)(cid:12)(cid:17)(cid:9)(cid:14)(cid:14)(cid:3)(cid:9)(cid:15)(cid:5)(cid:19)(cid:20)(cid:12)(cid:7)(cid:19)(cid:5)(cid:13)(cid:13)(cid:9)(cid:7) redazione di quest’opera. Carlo Pastena Palermo, luglio 2018 6 Indice PER UNA STORIA DELLA CARTA .................................................................... pag. 13 LA CARTA IN CINA ...................................................................................... pag. 15 Le origini ................................................................................................ pag. 15 La manifattura della carta ..................................................................... pag. 16 La formazione del foglio di carta ........................................................... pag. 17 La collatura della carta .......................................................................... pag. 20 (cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:4)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:10)(cid:12)(cid:12)(cid:13)(cid:9)(cid:3)(cid:4)(cid:14)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:15)(cid:13)(cid:14)(cid:10)(cid:16)(cid:13)(cid:9)(cid:9)(cid:8)(cid:7)(cid:13)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)...................................... pag. 20 (cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:19)(cid:7)(cid:10)(cid:14)(cid:18)(cid:10)(cid:19)(cid:13)(cid:11)(cid:10)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:4)(cid:20)(cid:3)(cid:21)(cid:3)(cid:9)(cid:13)(cid:11)(cid:10)(cid:4)(cid:14)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:15)(cid:13)(cid:14)(cid:10)(cid:16)(cid:13)(cid:9)(cid:9)(cid:8)(cid:7)(cid:13)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)........................ pag. 21 La carta colorata .................................................................................... pag. 24 (cid:22)(cid:11)(cid:4)(cid:7)(cid:3)(cid:23)(cid:9)(cid:13)(cid:8)(cid:7)(cid:24)(cid:4)(cid:3)(cid:4)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:24)(cid:14)(cid:23)(cid:3)(cid:7)(cid:20)(cid:13)(cid:12)(cid:10)(cid:24)(cid:14)(cid:3)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)............................................... pag. 25 (cid:2)(cid:13)(cid:4)(cid:19)(cid:7)(cid:24)(cid:17)(cid:8)(cid:12)(cid:10)(cid:24)(cid:14)(cid:3)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:10)(cid:14)(cid:3)(cid:23)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:4)(cid:11)(cid:3)(cid:4)(cid:23)(cid:8)(cid:3)(cid:4)(cid:17)(cid:10)(cid:20)(cid:3)(cid:7)(cid:23)(cid:3)(cid:4)(cid:25)(cid:8)(cid:13)(cid:11)(cid:10)(cid:9)(cid:26)(cid:4)....................... pag. 26 Gli usi della carta e i suoi prodotti .......................................................... pag. 29 La carta come supporto scrittorio ........................................................... pag. 29 (cid:22)(cid:4)(cid:6)(cid:10)(cid:21)(cid:11)(cid:10)(cid:3)(cid:9)(cid:9)(cid:10)(cid:4)(cid:17)(cid:10)(cid:4)(cid:20)(cid:10)(cid:23)(cid:10)(cid:9)(cid:13)(cid:4)..................................................................................... pag. 30 Gli strumenti scrittori ................................................................................ pag. 31 Il pennello ................................................................................................ pag. 31 Il coltellino ............................................................................................... pag. 32 L’inchiostro .............................................................................................. pag. 32 L’inchiostro di nerofumo .......................................................................... pag. 33 Il legante .................................................................................................. pag. 34 (cid:27)(cid:11)(cid:10)(cid:4)(cid:13)(cid:17)(cid:17)(cid:10)(cid:9)(cid:10)(cid:20)(cid:10)(cid:4)............................................................................................... pag. 34 La lacca ................................................................................................... pag. 35 L’inchiostro di pietra ............................................................................... pag. 35 (cid:2)(cid:13)(cid:4)(cid:9)(cid:13)(cid:20)(cid:24)(cid:11)(cid:3)(cid:9)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:17)(cid:28)(cid:10)(cid:14)(cid:18)(cid:29)(cid:10)(cid:24)(cid:23)(cid:9)(cid:7)(cid:24)(cid:4)......................................................................... pag. 35 LA CARTA IN COREA.................................................................................... pag. 37 Gli strumenti scrittori .............................................................................. pag. 38 L’inchiostro ............................................................................................. pag. 39 LA CARTA IN GIAPPONE .............................................................................. pag. 41 La manifattura della carta ...................................................................... pag. 42 Il metodo tamezuki .................................................................................. pag. 42 Il metodo nagashizuki ............................................................................. pag. 43 7 Differenze tra il metodo tamezuki e nagashizuki (Sotgiu 2010, 34) ...... pag. 50 (cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:19)(cid:7)(cid:10)(cid:14)(cid:18)(cid:10)(cid:19)(cid:13)(cid:11)(cid:10)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:4)(cid:14)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:15)(cid:13)(cid:14)(cid:10)(cid:16)(cid:13)(cid:9)(cid:9)(cid:8)(cid:7)(cid:13)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:21)(cid:10)(cid:13)(cid:19)(cid:19)(cid:24)(cid:14)(cid:3)(cid:23)(cid:3)(cid:4)................. pag. 51 I principali tipi di carta .......................................................................... pag. 53 La colorazione e la decorazione della carta .......................................... pag. 55 La carta giapponese in Europa ............................................................... pag. 56 Gli strumenti scrittori .............................................................................. pag. 56 LA CARTA IN TIBET .................................................................................... pag. 59 (cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:4)(cid:10)(cid:15)(cid:19)(cid:10)(cid:3)(cid:21)(cid:13)(cid:9)(cid:3)(cid:4)(cid:14)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:19)(cid:7)(cid:24)(cid:17)(cid:8)(cid:12)(cid:10)(cid:24)(cid:14)(cid:3)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)..................................... pag. 60 La raccolta delle piante .......................................................................... pag. 61 (cid:2)(cid:13)(cid:4)(cid:6)(cid:24)(cid:11)(cid:11)(cid:10)(cid:9)(cid:8)(cid:7)(cid:13)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:4)............................................................................ pag. 61 (cid:2)(cid:13)(cid:4)(cid:6)(cid:13)(cid:9)(cid:9)(cid:10)(cid:9)(cid:8)(cid:7)(cid:13)(cid:4)............................................................................................. pag. 62 La formazione del foglio ......................................................................... pag. 62 La forma .................................................................................................. pag. 63 La manifattura della carta secondo Hunter e Tucci ............................... pag. 63 La manifattura della carta nel corso del XX secolo ............................... pag. 64 Gli strumenti scrittori .............................................................................. pag. 65 Penna, pennello e coltello ....................................................................... pag. 65 L’inchiostro ............................................................................................. pag. 65 LA CARTA IN INDIA .................................................................................... pag. 67 (cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:4)(cid:20)(cid:3)(cid:21)(cid:3)(cid:9)(cid:13)(cid:11)(cid:10)(cid:4)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:10)(cid:12)(cid:12)(cid:13)(cid:9)(cid:3)(cid:4)(cid:14)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:19)(cid:7)(cid:24)(cid:17)(cid:8)(cid:12)(cid:10)(cid:24)(cid:14)(cid:3)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)......................... pag. 70 (cid:30)(cid:9)(cid:7)(cid:8)(cid:15)(cid:3)(cid:14)(cid:9)(cid:10)(cid:4)(cid:3)(cid:17)(cid:4)(cid:3)(cid:25)(cid:8)(cid:10)(cid:19)(cid:13)(cid:21)(cid:21)(cid:10)(cid:13)(cid:15)(cid:3)(cid:14)(cid:9)(cid:24)(cid:4)............................................................... pag. 72 La forma .................................................................................................. pag. 73 Le tecniche di preparazione della carta ................................................. pag. 73 La carta colorata .................................................................................... pag. 76 Gli strumenti scrittori .............................................................................. pag. 77 La penna .................................................................................................. pag. 77 Il righello e altri strumenti ...................................................................... pag. 78 L’inchiostro ............................................................................................. pag. 78 LA CARTA ARABA ....................................................................................... pag. 81 Il nome .................................................................................................... pag. 81 La manifattura della carta ...................................................................... pag. 81 (cid:22)(cid:4)(cid:19)(cid:7)(cid:10)(cid:14)(cid:18)(cid:10)(cid:19)(cid:13)(cid:11)(cid:10)(cid:4)(cid:9)(cid:10)(cid:19)(cid:10)(cid:4)(cid:17)(cid:10)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:13)(cid:7)(cid:13)(cid:6)(cid:13)(cid:4)................................................................ pag. 85 Le dimensioni del foglio di carta ............................................................ pag. 86 (cid:2)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:24)(cid:11)(cid:24)(cid:7)(cid:13)(cid:9)(cid:13)(cid:31)(cid:4)(cid:5)(cid:21)(cid:8)(cid:7)(cid:13)(cid:9)(cid:13)(cid:31)(cid:4)(cid:15)(cid:13)(cid:18)(cid:8)(cid:11)(cid:13)(cid:9)(cid:13)(cid:31)(cid:4)(cid:15)(cid:13)(cid:7)(cid:15)(cid:24)(cid:7)(cid:10)(cid:12)(cid:12)(cid:13)(cid:9)(cid:13)(cid:4)............................ pag. 87 (cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:3)(cid:4)(cid:14)(cid:24)(cid:14)(cid:4)(cid:5)(cid:11)(cid:10)(cid:21)(cid:7)(cid:13)(cid:14)(cid:13)(cid:9)(cid:3)(cid:4).......................................................................... pag. 89 Lo zigzag ................................................................................................. pag. 90 Gli strumenti scrittori .............................................................................. pag. 90 Il coltello ................................................................................................. pag. 91 Il calamaio .............................................................................................. pag. 92 8 La rigatura del foglio e la foratura ........................................................ pag. 92 La mastara .............................................................................................. pag. 93 (cid:22)(cid:11)(cid:4)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:14)(cid:10)(cid:9)(cid:24)(cid:10)(cid:24)(cid:4).............................................................................................. pag. 93 Il leggio ................................................................................................... pag. 94 L’inchiostro ............................................................................................. pag. 94 (cid:27)(cid:11)(cid:10)(cid:4)(cid:10)(cid:14)(cid:18)(cid:29)(cid:10)(cid:24)(cid:23)(cid:9)(cid:7)(cid:10)(cid:4)(cid:13)(cid:11)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:6)(cid:24)(cid:14)(cid:10)(cid:24)(cid:4)....................................................................... pag. 94 Inchiostri metallo-gallici ........................................................................ pag. 95 Inchiostri misti ........................................................................................ pag. 95 Inchiostri colorati ................................................................................... pag. 95 La lacca .................................................................................................. pag. 96 LA DIFFUSIONE DELLA CARTA NEI PAESI ISLAMICI............................................ pag. 97 (cid:2)(cid:13)(cid:4)(cid:17)(cid:10)(cid:16)(cid:16)(cid:8)(cid:23)(cid:10)(cid:24)(cid:14)(cid:3)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:10)(cid:14)(cid:4)(cid:22)(cid:7)(cid:13)(cid:25)(cid:4)............................................................. pag. 99 La diffusione della carta in Siria ............................................................ pag. 100 La diffusione della carta in Iran ............................................................. pag. 101 La diffusione della carta in Asia centr.................................................... pag. 103 La diffusione della carta in Egitto .......................................................... pag. 104 (cid:2)(cid:13)(cid:4)(cid:17)(cid:10)(cid:16)(cid:16)(cid:8)(cid:23)(cid:10)(cid:24)(cid:14)(cid:3)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:10)(cid:14)(cid:4)(cid:14)(cid:24)(cid:7)(cid:17)(cid:4)!(cid:16)(cid:7)(cid:10)(cid:18)(cid:13)(cid:4)(cid:3)(cid:4)(cid:14)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:30)(cid:19)(cid:13)(cid:21)(cid:14)(cid:13)(cid:4)"#(cid:13)(cid:21)(cid:29)(cid:7)(cid:3)(cid:6)$........ pag. 107 LA DIFFUSIONE DELLA CARTA NELL’EUROPA CRISTIANA ................................. pag. 110 (cid:2)(cid:13)(cid:4)(cid:17)(cid:10)(cid:16)(cid:16)(cid:8)(cid:23)(cid:10)(cid:24)(cid:14)(cid:3)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:14)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:28)(cid:10)(cid:15)(cid:19)(cid:3)(cid:7)(cid:24)(cid:4)(cid:6)(cid:10)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:9)(cid:10)(cid:14)(cid:24)(cid:4)...................................... pag. 110 La diffusione della carta in Italia ............................................................ pag. 112 La diffusione della carta nel nord Europa .............................................. pag. 114 LA CARTA PRESSO GLI EBREI ASIATICI E NORD-AFRICANI ................................ pag. 115 Gli strumenti scrittori .............................................................................. pag. 116 La penna ................................................................................................. pag. 116 Il coltellino .............................................................................................. pag. 116 L’inchiostro ............................................................................................. pag. 116 LA CARTA NEL SUD-EST ASIATICO ................................................................ pag. 119 LA CARTA IN EUROPA ................................................................................. pag. 121 La preparazione della materia prima ..................................................... pag. 121 La forma europea per fare la carta ......................................................... pag. 126 La formazione del foglio ......................................................................... pag. 129 Lo spanditoio e l’asciugatura dei fogli di carta ..................................... pag. 133 La collatura ............................................................................................. pag. 134 (cid:2)(cid:13)(cid:4)(cid:11)(cid:3)(cid:20)(cid:10)(cid:21)(cid:13)(cid:9)(cid:8)(cid:7)(cid:13) ........................................................................................... pag. 136 (cid:22)(cid:4)(cid:17)(cid:10)(cid:20)(cid:3)(cid:7)(cid:23)(cid:10)(cid:4)(cid:9)(cid:10)(cid:19)(cid:10)(cid:4)(cid:17)(cid:10)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:24)(cid:18)(cid:18)(cid:10)(cid:17)(cid:3)(cid:14)(cid:9)(cid:13)(cid:11)(cid:3)(cid:4)(cid:14)(cid:3)(cid:11)(cid:4)(cid:6)(cid:13)(cid:23)(cid:23)(cid:24)(cid:4)(cid:15)(cid:3)(cid:17)(cid:10)(cid:24)(cid:3)(cid:20)(cid:24) ............................ pag. 137 Le misure della carta antica in Europa .................................................. pag. 137 (cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:10)(cid:14)(cid:14)(cid:24)(cid:20)(cid:13)(cid:12)(cid:10)(cid:24)(cid:14)(cid:10)(cid:4)(cid:14)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:16)(cid:13)(cid:6)(cid:6)(cid:7)(cid:10)(cid:18)(cid:13)(cid:12)(cid:10)(cid:24)(cid:14)(cid:3)(cid:4)(cid:17)(cid:3)(cid:11)(cid:11)(cid:13)(cid:4)(cid:18)(cid:13)(cid:7)(cid:9)(cid:13)(cid:4)(cid:10)(cid:14)(cid:4)%(cid:18)(cid:18)(cid:10)(cid:17)(cid:3)(cid:14)(cid:9)(cid:3) e la carta moderna .................................................................................. pag. 138 9