T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ HALKBİLİM ANABİLİM DALI SÖZLÜ GELENEKTEN MODERN MASALA: ÇOCUK EDEBİYATINDA MASAL ÜZERİNE HALKBİLİMSEL BİR İNCELEME Yüksek Lisans Tezi Berivan CAN EMMEZ Ankara - 2008 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ HALKBİLİM ANABİLİM DALI SÖZLÜ GELENEKTEN MODERN MASALA: ÇOCUK EDEBİYATINDA MASAL ÜZERİNE HALKBİLİMSEL BİR İNCELEME Yüksek Lisans Tezi Berivan CAN EMMEZ Tez Danışmanı Doç. Dr. M. Muhtar KUTLU Ankara - 2008 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ HALKBİLİM ANABİLİM DALI SÖZLÜ GELENEKTEN MODERN MASALA: ÇOCUK EDEBİYATINDA MASAL ÜZERİNE HALKBİLİMSEL BİR İNCELEME Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. M. Muhtar KUTLU Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmza Prof. Dr. Gürbüz ERGİNER ………………….. Doç. Dr. M. Muhtar KUTLU (Danışman) ………………….. Doç. Dr. Halil İbrahim USTA ………………….. Tez Sınavı Tarihi: 16. 05. 2008 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (05/03/2008) Berivan CAN EMMEZ İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ……………………………………………………………………… VI GİRİŞ …………………………………………………………………………. 1 I. BÖLÜM MASAL ………………………………………………………….. 6 1. Masal Nedir? ..................................................................................... 8 2. Masalın Kaynakları ………………………………………………. 7 3. Masalların Sınıflandırılması ……………………………………… 16 4. Masal Konulu Akademik Çalışmalar ……………………………… 25 II. BÖLÜM ÇOCUK EDEBİYATI …………………………………………... 34 1. Çocuk Edebiyatı Nedir? …………………………………………….. 34 2. Ülkemizde Çocuk Edebiyatı ………………………………………… 45 3. Çocuk Edebiyatı Konulu Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri ……….. 56 III. BÖLÜM ÇOCUK EDEBİYATINDA MASAL …………………………… 61 1. Masal Kahramanları ile İlgili Fonksiyonlar ……………………….... 68 2. Masallar, Özetleri ve Propp Metoduna Göre Tahlilleri …………… 100 Birinci Masal: Karanlıktan Korkan Çocuk…………………… 100 İkinci Masal: Sinderella Olmak İsteyen Çocuk …………………105 Üçüncü Masal: Üç Sihirli Öpücük ……………………………. 110 Dördüncü Masal: Üç Gözlü Çocuk …………………………… 115 IV. BÖLÜM SONUÇ …………………………………………………………… 124 ÖZET …………………………………………………………………………. 129 ABSTRACT …………………………………………………………………... 131 KAYNAKÇA ………………………………………………………………. 133 EKLER ………………………………………………………………………… 135 ÖNSÖZ “…Ninem, Neden fısıldıyor soluğun? Sen mi aştın zamanları ben mi geriye doğruyum? Ninem sesleniyor masal dolu… Ve ben yürüyorum Masallara doğru… Önümde beyazlık, Ardımda çocukluğumun yolu…” (İlhan İrem) Geçmişten bugüne hayatta kalmayı başaran en eski edebi türlerden biri olan masal, günümüzde çocuk edebiyatı içinde varlığını ve önemini sürdürmektedir. Çocuk edebiyatı, sözlü gelenek ürünlerinden olan masal, efsane, tekerleme, mani gibi türlerle iç içe oluşundan dolayı sözlü kültürün ve halkbilimsel bir araştırmanın konusu olabilir. Modern masallar, sözlü geleneklerle herhangi diğer modern biçimlerden belki daha çok bütünleşir. Bu bütünleşme, kuşkusuz bir dizi kültürel gelişme ve sosyal meselenin sonucudur. Bölgesel farklılıklar gösteren halk masalları sonuç olarak folklor ve edebiyatın daha büyük geleneklerine bağlanır. Bu mütevazı çalışmanın konusu, bir sözlü gelenek türü olarak ortaya çıkan masalın modern edebiyata bağlanarak çocuk edebiyatında varlığını sürdürmesidir. Bu var oluşu çözümleyecek yöntem ise, V. Ja. Propp’un Masalların Yapısı ve İncelenmesi adlı eserinde bizzat uyguladığı yöntemdir. Bu metotla Propp, masalları, kahramanların gerçekleştirdiği aksiyonlara göre temel yapı birimlerine ayırır. Geleneksel masalın işte bu yapı taşlarının modern masalda var olmaya devam ettikleri bu yöntemle ortaya konulacaktır. Çalışmanın birinci bölümünde, masal hakkında bilgi vererek masalın araştırmalara konu olan kaynak ve sınıf gibi meselelerine değinildi. Masal üzerine yapılmış belli başlı akademik çalışmalardan bazılarından bahsetmeye çalışıldı. İkinci bölümde, çocuk edebiyatının dünyadaki ve ülkemizdeki serüveninden kısaca bahsedildi. Çocuklara ait bir edebiyatın var olmasını hazırlayan kimi gelişmelere yer verildi. Çalışmanın son bölümünde ise, çocuk edebiyatı alanında varlığına devam eden masalın, geçmişten günümüze taşıdığı bazı unsurlar üzerinde duruldu. Propp metodu hakkında bilgi ve örnekler verildi. Masalların asıl metinlerine, özetlerine ve bu metoda göre incelenmesine bu bölüm altında yer verildi. Semboller listesi ise ekler bölümüne alındı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkbilim Anabilim Dalı’nda yüksek lisans öğrenciliğim boyunca bana çok değerli katkılar sağlayan Sayın Prof. Dr. Gürbüz Erginer’e, Sayın Prof. Dr. Tayfun Atay’a, Sayın Prof. Dr. Hasan Özdemir’e içtenlikle teşekkür eder, saygılarımı sunarım. Bu çalışmanın farklı aşamalarında benden desteğini esirgemeyen, engin bilgisiyle bana yol gösteren tez danışmanım Sayın Doç. Dr. M. Muhtar Kutlu’ya ayrıca teşekkür eder, saygılarımı sunarım. Ayrıca, eğitim hayatım boyunca desteklerini hep hissettiğim sevgili aileme; annem Gülsen Can, babam Nusret Can ve eşim Mahir Emmez’e, tez çalışmam boyunca çeşitli kaynaklara ulaşmamı sağlayan sevgili arkadaşım Hande Uçartürk’e teşekkürü bir borç bilirim. VII GİRİŞ Alman kökenli bir ailenin oğlu olarak St. Petersburg’da dünyaya gelen Vladimir Yakovleviç Propp (1895-1970), St. Petersburg Üniversitesi’nde Rus ve Alman Filolojisi eğitimi aldıktan sonra meslek hayatına bu dilleri öğreten bir öğretmen olarak başlar. 1932 yılında Leningrad Üniversitesi’ne geçip burada Folklor bölümünün başkanlığı görevini yürüten Propp’un basılan ilk eseri Morphology of Folktale (1928), ona dünya çapında bir saygınlık kazandıran ve en çok tanınan eseridir. Bu kitapta aslında olağanüstü masalların morfolojisini inceleyen Propp (1987), bütün masalları değilse bile olağanüstü masalı oluşturan şekilleri incelemenin mümkün olduğunu savunarak (Propp, 1987: 5) masalın adının, kitabı daha çekici kılmak amacıyla yayıncı tarafından değiştirildiğini belirtir: “Kitaba Morphology of Wondertale adını vermiştim, ama yayıncı kitabı daha çekici kılmak için ‘wondertale’ı ‘folktale’ ile değiştirdi ve böylece herkes kitabın halk masallarının genel yasalarını ele aldığını sandı… Oysa benim niyetim, bütün o çeşitlilik ve karmaşıklığıyla tüm halk masalı türlerini incelemek değildi; ben tek bir masal türünü, çarpıcı bir farklılık arz eden olağanüstü masalları incelemiştim” (Propp, 1998: 7). Propp (1998), folklor ve edebiyat arasında sıkı bağlar bulunduğunu savunur. Sadece edebiyata özgü türler ve sadece folklora özgü türler bulunsa da hem edebiyat hem de folklor ortak bir türde sınıflandırılabilirler. Folklor ve edebiyat poetik türlerde birbirleriyle kısmen örtüşürler. Folklor ve edebiyatın amaçları ve yöntemleri arasında da kesin benzerlikler vardır. Bununla birlikte, folklor ve edebiyatın birbirinin özdeşi olduğu yanılgısına düşülmemesi gerekir. Folklor ve edebiyat arasında sıkı bağlar olmakla birlikte bu iki disiplin, birbirlerinden kesin olarak ayrılan niteliklere sahiptir. Bu önemli farklardan biri, edebi türlerin istisnasız olarak belli bir yazarının olmasıdır. Folklor ürünlerinde ise tam tersine yazar yoktur. Bununla beraber, edebiyatın folklorik kaynakları olduğu gibi, folklorun da edebi kaynakları vardır. Hayatı boyunca folklordaki değişmeyeni arayan Propp’a göre, masaldaki sabit öğeler karakterlerin eylemleridir, öte yandan bu eylemlerin icracıları ise değişken öğelerdir; dolayısıyla olağanüstü masalların ve konuların bilimsel bir sınıflaması sadece karakterlerin eylemlerine dayandırılabilir (Propp, 1998: 74). Propp’un eseri 1958 yılında İngilizceye çevrilip, yapısalcı antropolojinin kurucusu ünlü Fransız bilim adamı Claude Levi-Strauss’un kaleme aldığı “Yapı ve Form-Vladimir Propp’un Bir Eseri Üzerine Düşünceler” başlıklı yazısına konu olana kadar hak ettiği ilgiyi görmez. Levi-Strauss’un Fransa ve Avrupa’da yarattığı büyük etkiyi ABD’de Alan Dundes Kuzey Amerika Kızılderili Masallarının Morfolojisi adlı kitabıyla yaratmasıyla (Propp, 1998: 8), Propp’un eseri göstergebilim, etnografya, yapısalcılık, halk edebiyatı alanlarında çalışma yapan herkesin başvuru eseri haline gelir (Propp, 1987: 1). Günümüzde, Türk masalı üzerine yapılan incelemelerde olduğu gibi çeşitli halkların masallarının Propp’un yöntemi referans alınarak yapılan incelemelerini konu edinen eserleri sayarak bile bir kitap kolayca doldurulabilir 2 (Propp,1998). Ne var ki Propp’un masallarla ilgili bu morfolojik yöntemini uygulamada genellikle anonim halk masallarını seçme eğilimi gözlenir: Rus halk masalları, Kuzey Amerika Kızılderililerinin masalları, Gümüşhane masalları, Erzurum masalları gibi. Aşağıda, ikinci ve üçüncü bölümlerin sonunda sayılacak olan masal ve çocuk edebiyatı konulu akademik çalışmalara bakıldığında da Propp yönteminden modern anlatı türlerinin ele alınmasında faydalanılmadığı açıkça görülecektir. Folklor, halkların bütün yaratıcı faaliyetlerini kapsayan bir disiplin olarak kabul edildiğinde (Propp, 1998: 11) bu eğilim normal gözükmektedir. Ancak; folklorun konusu “yaşayan eski” olarak belirtilirse (Propp, 1998: 11), yaratıcısı belli olan modern masalda yaşamaya devam eden eskinin varlığı söz konusu olamaz mı? Bu incelemede bu olasılıktan yola çıkılarak, Propp’un ve onu takip eden diğer araştırmacıların halk masallarına uyguladığı yöntem günümüz edebiyatının içinde varlığını sürdüren bir anlatı türü olan çocuk masalları üzerinde denendi. Geleneksel masaldaki değişmeyenin modern masalda hala değişmeyen olup olmadığı Propp’un halkbilimsel yöntemi modern masala uygulanarak incelenmeye çalışıldı. Bu çalışmanın halkbilimsel ve edebi açılardan önemi, “Propp’un yaptığı halk masalları analizinden bu yana önemli bir konu haline gelen ‘anlatı’ denilen son derece yaygın türün ‘kapsayıcı’ bir formülasyonunun” (Belge, 2008) günümüzde çocuk edebiyatı anlatı türlerinden biri olan masal konusunda yapılıp yapılamayacağını görmek olacaktır. Propp’un ünlü eserinin orijinal adından yola çıkılarak burada sadece olağanüstü çocuk masalları konu edildi. Çocuk edebiyatı söz konusu olunca çocukluk kavramının tarihsel gelişiminden, yaşlara göre çocuk psikolojisi ve okuma eğiliminden de bahsetmenin 3