Eugeniusz Gòłąbk SŁOWNIK POLSKO-KASZUBSKI (cid:1)(cid:1)(cid:2) SŁOWÔRZ PÒLSKÒ-KASZËBSCZI Tom II N-Z (nie jest to jeszcze pełna wersja słownika) 1 Ze słowôrza Ramùłta tu pòprzenôszóné òd A do słowa: snëba N na1 int (w zn. proszę się (po)częstować) na!, wez / bierz(ë) so(bie)! – z dodaniem żart: nie żałuj so(bie); zdr: naczkôj!, wezkôj!, rzad, do dzieci: môszkôj!; do kilku osób: naczkôjta!, nata rzad, (pò)czestujta sã! wezta / bierzta so(bie)! – z dodaniem żart: nie żałujta so(bie); do starszej osoby: naczkôjce!, nace rzad, wezkôjce so(bie)!, (pò)czestujce sã! – z dodaniem żart: nie żałujce so(bie){‘naczkôj’ – por. ‘naczëc’ arch = raczëc, czestowac – zob. raczyć; ‘ùnaczëc’ arch = ùraczëc - zob. uraczyć; ‘naczba || nôczba’ arch = gòscëna – zob. gościna; ‘naczk’ arch = czł. gòscynny, szczëri – por. nôzwëskò: Naczk} [Tam bądze dobré wieselé, bò òni skąpi nie są, to są naczcë. ]} na2 prp na (|| lok nó) [Wëlôzł na krzasło. Wstąpił na górã. Òna zdrzi na òjca. Żdżë na Marëszkã. Òna sã gòrzi na chłopa. Të na niebie ë mòrzu! Sedzy na dakù. Òna je ju stôrô na gãbie. - Ra]; ~ górze na górze; ew. w zn. nad nam: ù górë; ~ górę na / w górã; ~ dole na / w dole; ~ dół na / w dół; ~ lewo / prawo na lewò (rzad na lewą) / na prawò (rzad na prawą); ~ ziemi(ę) na zemi(ã); ~ niebie / -bo na niebie / niebò; ~ wieś na wies, rzad na ląd; ~ wsi na wsë, na lądze; ~ (stałym / suchym) lądzie na (stałim / sëchim) lądze; ~ (pełnym) morzu na (pełnym) mòrzu; ~ mieście w / na miesce; ~ miejscu na / w môlu / miescu; ~ obczyźnie w cëzënie, w cëzym kraju / cëzëch krajach; ~ podwórzu na pòdwòrzim / òbòrze; ~ wesele / -lu na wieselé / -lim || -lu; jechać ~ wakacje jachac na ferie / wakacje; zostać ~ noc òstac òb noc / na noc; ~ swój spósób na swój spòsób / ôrt; ~ prędce na chùtczégò, Tr: na chùtkòscë; ~ nowo na nowò, z nowa, òd nowa; stawać ~ głowie stawac na głowie [òn stôwô]; stawiać sprawy ~ głowie stawiac sprawë na głowie [òn stôwiô]; tak, na oko tak, na òkò / wedle òka; ~ pierwszy rzut oka na pòzdrzôtk || pòzdrzatk, na pierszé wezdrzenié a. na pierszi blôs; ~ pozór nibë, na òkò, do òka / wedle òka, z pòzdrzôtkù || pòzdrzatkù, z pòzoru; dajmy ~ to (~ przykład) dôjmë / wezmë na to, na przëkłôd || przikłôd; ~ wzór na wzór; w zn. na podobieństwo: na pòdobã / pòdobieństwò; ew. coś na wzór / w rodzaju: cos na ôrt / wzór; przyjść ~ pomoc przińc na pòmòc; przyjść ~ myśl przińc na mësl(ã); ~ razie dopiérze || -re, dopiérkù, timczasã, terô(zka), arch pò kòl czasa; ew. na terô, na jaczis czas, na dzys {dopiérze || -re / -rkù in = pol. dopiero}; brać coś na siebie brac cos na sebie / na sã (lok || nó sã); być ~ czczo bëc na tczo (lok: || na tczą || na tcze || na ccze || na czcze); upominać na każdym kroku ùpòminac na kòżdim krokù / czãsto / co krok / co chwilã / co sztërk; iść ~ całość jic na całégò; (z)robić coś ~ wariata (ze)rznąc głupégò / głupka; robić coś ~ pół „gwizdka” robic cos le përznã / le do pòłowë / le pòłowiczno || -nie; robić coś ~ sarmater/ ~ odwal robic cos na zbëcé / na sërmater / pò łepkach / pò kłosach; kwadrans ~ pierwszą wiertel pierszi (pierszi gòdzënë), za piãtnôsce (minut) pierszô; ~ co? docz(e)?, pò co? na co? za czim?; kolej ~ mnie terô jô (móm jic, pùdã), terô jô jem (za régą, wedle pòrządkù); jechać ~ Pomorze jachac w Pòmòrską / na Pòmòrzé; ~ zawsze na wiedno; żart na wieczi wieków, na amen; ~ barana zob. baran; (na)uczyć się ~ pamięć (na)ùczëc sã na pamiãc; umieć coś (powiedziec) ~ pamięć ùmiôc || ùmiec / pòtrafic cos (rzec / pòwiedzec) z głowë, z pamiãcë; ~ poczekaniu na pòstojenim / pòczekanim || -niu; lok: na pòżdanim; na obecny rok na ten tu rok; ~ przyszły tydzień na przińdny / drëdżi tidzéń; kawę ~ ławę kawa na ławã, a prôwdã na stół (Sy). Por. w, we, z, przy nabab m bògôcz, pieniãżnik m nababrać v naczapac, nachilac, naklakrowac, napéplac, naklaksac; w znacz. byle jak namalować: namazac, naméznąc, naklakrowac, naklaksac 2 nabajać v nabajac, pònabajic (Ra), nastożëc, nakôrbac, naplestac, na(ò)pòwiadac (naòpòwiadac bôjk / bajdów); rzad: naklektac, namùmaczëc, nagãstolëc, nabakòwac, nażabrotac (bôjk / kôrbiónk(ów) / bajdów / niestwòrzonëch rzeczi / cëdów-niewidów / srajdów-bajdów) [òn nabajôł / nastożił / nakôrbôł / naplestôł / naòpòwiôdôł; Cosz (cos) jima starëszk nabajôł ò żelôznym wilkù. Nażabrotelë nóm wszelejaczich rzeczi. Pònabajiła jima dëcht nieprôwdzëwëch rzeczi. - Ra] nabajdurzyć zob. nabajać nabalować się nabalowac, natańcowac sã, nabawic sã nabałaganić v narobic niepòrządkù / bardakù, nabałaganic, rozbarłożëc, rozszitrzec (= rozrzëcëc, pògùbic, pòrozwalac), naniérzwic lok (= naswinic, nabrëdzëc), pòrénowac (= pòprzewracac, pòrozwalac) cos („wszëtkò” / „całé chëczë”) {‘pòrénowac’ Sy – por. rénowac, w zn. a) przënaglac, dostawac kògòs na rësz - Sy; b) robic bùrdë, kłócëc sã (rénowac z lëdzama); c) biegac i trzôskòwac – Ra – z niem. rennen (?). Wierã „rénowac” (w zn. gònic, trzôskòwac) sparłãczoné z „rujnowac” (wëm.: ryjnowac) – Gò} [Të szitro, ju zôs të wszëtkò rozszitrzëła. Dzecë naniérzwiłë w jizbie. Më bë zaprosëlë sąsadów na swiãta, ale te jich dzecë pòrénowałë bë nama całé chëcze. Chto wié, chto te łóżka tak pòrénowôł? - Sy]. Por. nabarłożyć nabarłożyć v nabarłożëc, napieleszëc (czims, np. słomą, sanã) nabawić v ~ kogo(ś) strachu narobic kòmù(s) strachù; wëstraszëc kògò nabawić się 1. zob. nabalować się; 2. ~ się czego narobic so(bie) czegòs, dorobic sã czegò, zarwac / złapac cos; ~ się kłopotu narobic so(bie) kłopòtu; ~ się strachù dostac strach, narobic so(bie) strachù; ~ się choroby zarazëc sã, doprawic sã, wnëkac sã w chòrobã, zarwac chòrosc || chòrobã; ~ się kataru zarwac / dostac / złapac sznëpã, sapkã nabazgrać v nagrëzmòlëc nagrëzdac, nachlëzdrac, nagrëczëc (|| nagraczëc || nakraczëc), nagrawòtac, naszmagrowac; ew. namazac, nasmarowac, napéplac; ew. nastawiac / narobic / nawalëc kòzélców / kòzłów / kòzôków / kùlfònów, kòszlôwców [Nagrawòtôł całé dwie stronë. Sy Wëbaczëta mie, jeżlë wama niełôtwie bãdze òdczëtac, co jô tu nagrëzdôł. Ra (Ce?], Acz (co) to të tutka (tu) napéplôł? Ra] nabeczeć się nabeczec sã, nableczec sã nabiał m mléczëzna (arch słi: młóczëwò n); ew. mléczëzna i jaja; wërobë / produktë z mléka i jajów / jôj; mléczarsczé (Tr: mléczëzniané) towarë / produktë / wërobë [Króm z mléczëzną. Naszi sąsadze żëją z mléczëznë. - Sy Nôlepi je na sniôdanié jadac młóczewò. Lz] {‘mléczëzna’ in = wimiã. pol. wymię [Krowa mô mléczëznã chòrą. Krowa pòdzarła sobie mléczëznã na gòzdzu. – Sy]}; sklep z ~łem króm z mléczëzną; ew. króm z mléczëzną i jajama. Zob. mleczarski (wyroby ~kie)} nabiałowy ad mléczarsczi, mléczny Tr: mléczëzniany; towary / produkty ~we zob. nabiał; sklep ~ mléczny (ew. mléczarsczi, mléczëzniany) króm nabić v nabic [òn nabił, òna nabiła, òno nabiło]; ~ gwoździ w deskę nabic gòzdzy w dél [Nabic gòzdzy w kloc, to wa jesz nôlepi rozmiejeta. Gò]; ~ pas / uprząż nitami nabic pas / slã (a. ùprziż) nitama; ~ krzesło skórą òbic / òbcygnąc stółk skórą; ~ obręcze na beczkę nabic òbrãcze na beczkã; ~ komuś nabic / wprac / wczëbaczëc / napączkòwac / wrząszczëc / wlëmic / werznąc / narznąc / wlôc / wpalëc / wsmarowac / wladowac kòmù [òn mù nabił / wprôł / wczëbasził / napaczkòwôł / wrząszcził / wlëmił / werznął / narznął / wlôł / wpôlił / wsmarowôł / wladowôł; Nabił jich (a. jim(a)) pò pëskach. Òn jemù nabił dichtich. - Ra Niech le jô weznã rëpkã, to jô ce wpôlã (nabijã). Sy]; zob. pobić; ~ sobie guza nabic so(bie) gùza / gùczã; ~ świń / zajęcy / kogutków / kaczek nabic swiń || swiniów / zajców / kùr(ón)ków / kaczk(ów); ~ kogo w butelkę zob. oszukać; ~ broń naladowac bróń 3 (strzélbã / flińtã / karabin / pistól itp.); ~ sobie czym głowã wzyc || wząc so(bie) cos do głowë, nabic so(bie) czim(s) głowã. Por. nabijać, nadziać nabiec zob. nabiegnąć] nabiedować się nabiédowac sã, nabiédaczëc sã, zaznac / doznac biédë, przeżëc / miec dłudżi czas biédã [Wa sã jesz dosc nabiédaczita (nabiédëjeta). Ra] nabiedzić się nabiédzëc sã, miec z czims biédã / ùcemiãgã / mòrdãgã [Të sã jesz nierôz nabiédzysz! Ra]; ~dziłem się z nim co niemiara jô (a. jem) sã z nim nabiédzył / namòrdowôł co niemiara nabieg m nôbiég m [Ju pierszégò nôbiegù nie wëtrzimalë. Lz] nabiegać v ~ krwią nabiegac / zalewac krëwią [to nabiégô / zaléwô]; nabiegły krwią nabiegłi / zalóny krwią; ~ się nabiegac sã, nagònic sã, nalatac sã [òn sã nabiegôł / nagònił / nalôtôł] nabiegnąć (nabiec) v nabie(gną)c; ~ się nabie(gną)c sã nabierać v 1. nabierac [Waju dzewczëna nabiérô wòdã ze stëdnie. Ra]; ~ czego nabierac czegòs; ew. łowic cos; ~ wody nabierac wòdë; rzad pòbierac / czerpac wòdã [òn nabiérô / pòbiérô / czerpie]; ~ chęci do czego / na coś nabierac / dostawac do chãcë (a. pl chãcy) / òchòtë do czegòs / na cos; ew. dostawac / miec corôz wi(ã)kszą chãc / chãtkã / òchòtã / lëgòtkã na cos [òn nabiérô / dostôwô || dostaje / mô]; ~ wprawy nabierac wprawë, wprawiac sã (w czim); ew. wcëgac sã (w cos) [ò nabiérô / wprôwiô sã / wcygô sã]; ~ przekonania ~ ciała, tuszy dobierac / przëbierac na wôdze, nabierac cała; tëc / grëbiec; ew. zahalewac sã, pòprawiac sã [òn sã zahaléwô / pòprôwiô] {‘zahalewac sã’, ‘pòprawiac sã’ in = pol. nabierać sił}; ~ sił nabierac / rzad nabëwac mòcë, robic sã mòcniészim; bëc corôz to mòcniészim; ew. wëzdrzec (ju) lepi, zahalewac sã, pòprawiac sã {‘zahalewac sã’, ‘pòprawiac sã’ in = pol. nabierać ciała, tuszy}; ~ rozumu nabierac rozëmù, dostawac (a. dochadac do) lepszégò rozëmù / lepszi rozëm; statkòwac sã pòmału [òn dochôdô / sã statkùje]; ~ odwagi nabierac òdwôdżi / smiałoscë, stawac sã òdwôżniészim / smielszim; ~ ogłady nabierac / rzad nabëwac ògładë / òbëcô || òbëcégò [òn nabiérô / nabiwô]; ~ przekonania do czegoś nabierac przekònaniô do czegòs, corôz barżi sã ò czims przekònëwac / sã czegòs dokònëwac; 2. òszëkiwac, manic, głëpiec, pòcëgac (kògò), robic z kògò głupégò / głupka; dawać się ~ przez kogo dawac sã przez kògòs òszëkiwac / manic / głëpiec / pòcëgac. Por. nabrać nabieranie n l. nabiéranié; ew. pòbiéranié, czerpanié, łowienié n – zob. nabierać; 2. òszëkiwanié, manienié, głëpienié, pòcyganié n nabiesiadować się zob. naucztować się nabieżnik m żeg zwidzadło n [tegò -dła] nabieżnikować v nabieżnikòwac – nadlôc (naklejic) nowi bieżnik na płôszczu kòła samòchòdowégò nabijacz m 1. zob. nabijak; 2. czł. zajmujący się nabijaniem czego: nôbijôcz m [tegò nôbijacza]; ~ (ładowniczy) działa ladownik kanónë nabijać v nabijac [òn nabijô]; ~ strzelbę nabijac / ladowac strzelbã / flińtã. Por. nabić natłaczać nabijać się (z kogo) pòdsmiewac sã, nasmiewac sã, wëszczerzac sã, pòcëgac kògòs (za jãzëk), robic z kògò głupégò / głupka. Zob. drwić nabijak m (narzędzie do nabijania) nabijôk m; ~ numerów nôbijôk numrów; ew. sztãca f, sztãpel m [tegò nôbijaka]; ~ numerów na pniach ściętych drzew klupa f nabijanie n nabijanié n; ~ gwoździ nabijanié gòzdzy; ~ strzelby strzélbë / flińtë; ~ nowych zatrzasków nabijanié nowëch zatrzasków; ~ się z kogo pòdsmiéwanié sã, nasmiéwanié sã, wëszczérzanié sã, natrząsanié sã (z kògòs), pòcyganié kògòs (w domëslë: za jãzëk / nos), robienié z kògò głupégò / głupka 4 nabity ad nabiti; ew. ponabijany: pònabiti, pònabijóny [Beczczi sledzama pònabité. Ra]; gwoździe ~te (ponabijane) jeden przy drugim gòzdze nabité / pònabité / pònabijóné jeden przë drëdżim / jeden kòl drëdżégò; ~ karabin / pistolet naladowóny karabin / pistól; ~te / jędrne ciało nabité / jãdrzné cało; tramwaj / autobus ~ (ludźmi) tramwaj / autobùs napróny / zatłoczony / nabiti / napchóny (jak sledzowô beczka Ra) nablagować v nastożëc, nałgac, naòpòwiadac bôjków / bajdów [òn nastożił / nałgôł / naòpòwiôdôł] nabłąkać się nabłąkac sã [Nabłąkôł sã pò wszelejaczich mòrzach. Ra] nabłądzić się nabłãdzëc sã [òn sã nabłądzył; Të sã ju dosc nabłądzył! Ra] nabłocić v naczapac, naswinic, nakalëc, nadeptac, naniesc kału. Zob. nababrać nabłonek bot (cieniutka warstwa pokrywająca roślinę z zewnątrz) plewa f (Sy) {‘plewa’ (in = pol a) bot plewa okrywająca ziarno; b) anat świeży naskórek; c) med zaćma, katarakta oka; d) anat otrzewna; e) kòżuch na mlekù; f) cienka warstwa lodu} nabłonkowy ad plewny, plewòwi nabojować się zob. nawojować się nabojowy ad nôbòjowi; ew. amùnicyjny, ladënkòwi, strzélewi (Tr); komora ~ wa kòmòra nôbòjowô / amùnicyjnô / ladënkòwô; pas / magazynek ~ pas / magazynk nôbòjowi / amùnicyjny / ladënkòwi / strzélewi nabożeństwo n nôbòżeństwò (|| nabòżéństwò) n, arch słi: cérczi f; {‘cérkji’ (|| cerkwiô || cerczew) in = kòscół [Smôłdzyńskô cérczi. Lz]} [Terô sã òdprôwiô w kòscele nôbòżeństwò. Zwònią na nôbòżeństwò. – Ra Dzys ù nas nie je cérkji. Lz]; pòrządk nôbòżeństwów; odprawiać ~ òdprawiac nôbòżeństwò [òn òdprôwiô]; mieć do kogo ~ bëc w kògòs zazdrzóny / wpatrzony (jak w duza / jak w swiãti òbrôzk) {‘duz’ = pol. as} nabożnie adv nôbòżno || -nie, pòbòżno || -żnie [Przësłëchòwelë sã kôzaniu nôbòżnie. Klëczôł ë mòdlił sã nôbòżnie. - Ra Nôbòżnie òn zmówił pôcérz. Lz] nabożnisia ƒ swiãtoszka, nôbòżnica || -żnisza ƒ – zob. bigotka; ew. pòbòżnô białka, pòbòżné dzéwczã [Mòja białka je wiôlgô nôbòżnisza, mòdlëłabë sã òb dzéń ë òb noc. Ra] nabożniś m swiãtoszk, nôbòżnik || -żnisz m; – zob. bigot; ew. pòbòżny / nôbòżny człowiek (chłop / bëniel) [Nie wierzë nick temù nôbòżniszowi! Ra] nabożność ƒ pòbòżnota, pòbòżnosc, rzad nôbòżnota ƒ [Nasze białczi òdznôczają sã wiôlgą nôbòżnoscą. Ra]; obłudna ~ nôbòżnictwò n arch – zob. bigoteria nabożny ad pòbòżny, rzad nôbòżny [To są baro nôbòżny lëdze. Nôbòżnô katolëczka. – Ra Nôbòżny jak swiãtégò Jerzégò kóń. żart Ce]; czynić coś z ~ną miną robic cos z pòbòżną / nôbòżną miną; stawać się ~m stawac sã pòbòżnym / nôbòżnym, nôbòżniec [òn nôbòżnieje; Na stôré lata nôbòżnieje. Ra] nabój m kùla (Sy), patróna f, nôbój (Gò), ladënk m; pl: kùle, patrónë nôbòje, ladënczi = amùnicjô f, neol: strzelewò (Gò) n, strzélëna (Tr) f {‘patróna’ = pol. a) łuska; b) łuska wraz z kulą, czubkiem naboju; ‘nôbój’ = pòjemnik na proch strzelniczi, zakùńczony òłowianą kùlą, szrótã òłowianym, a. szpëcã; dôwni flińtã sã nabijało – z tegò „nôbój” (por. „zbic kògò” zbójca) - w lófã strzélbë; òsóbno sã sëpało proch i zakłôdało kùl(k)a òłowianą; dzys nôbój karabinowi (patróna karabinowô) sã skłôdô z metalowi łëzdżi / hilzë, napełniony prochã i przëmòcowónégò do te z metalowégò szpëca – tj. szpëcasti „kùlë”, (z tëłu łëzdżi je ‘cynkapka’, pol. spłonka); w jachtarsczich strzélbach łëzdżi są papiórowé; ‘kùla’ in = a) dół w zemi; b) sklep, jama; c) błotkò; ‘nôbòje’ in lok Sy: nieużytki rolne} [Człowiek strzélô, Pón Bóg kùle nosy. Gò Dostac kùlą w łeb. Sy]; naboje do strzelby kùle; ew. nôbòje = patrónë / ladënczi do strzélbë / flińtë / ew. flińtowé kùlczi (Ra) [Òn wetkł nowi ladënk we 5 flińtã. Lz To są flińtowé kùlczi. Ra]; łuska ~boju łëzga, przest hilza; ew. patróna f {‘patróna’ in = kómpletny nôbój}; torba / pojemnik na ~le (naboje) ładownica ƒ kùlnik m, patróntasza f, pòjemnik (pùdełkò / kaseta / skrzinka / pùdło / skrzënia / kùfer(k) na nôbòje [Żôłnérze bëlë bë sã dali brónilë, ale mielë ju pùsté kùlniczi. Sy]; ~ ślepy slepô patróna; torba na ~je kùlnik m, patróntasza f, torba na nabòje / patrónë [Żôłnérze bëlë bë sã dali brónilë, ale mielë ju pùsté kùlniczi. Sy]; pas / magazynek z nabojami pas / magazynk z patrónama / kùlama / nôbòjama / z amùnicją / z ladënkama. Por. pocisk nabór m nôbór (|| nabór Lz) [tegò nôbòru, w tim nôbòrze; Witro bãdze nabór w Kartuzach. Lz] nabrać v 1. nabrac; ~ czego nabrac / pònabierac czegòs; ew. wzyc || wząc, zaczerpnąc rzad; ew. nagarnąc, wëbrac, wëłowic, wëłowic, złowic [Nabrôł zbòżô, kùlkò sóm chcôł. Ra]; ~ wody we wiadro nabrac / rzad zaczerpnąc wòdë we wãbórk; ~ wody w usta (zamilknąć) zamilknąc, nie òdzewac sã (na jaczis temat), nie wspòminac / nie gadac (ò czims); nabrac wòdë w gãbã (Ja); ~ chęci do czego nabrac chãcë / òchòtë do cze(gò) / na cos, dostac chãc / lëgòtkã na cos; zob. chęć, apetyt, chrapka; ~ wprawy nabrac wprawë, wprawic sã (w czims); ew naùczëc sã (czegòs); ~ przekonania nabrac przekònaniô do czegòs / kògòs; przekònac sã / dokònac sã ò czims; ~ ciała, tuszy nabrac cała, przëbrac na wôdze, zgrëbiec, ùtëc; ew. zahalac sã, pòprawic sã {‘zahalac sã’, ‘pòprawic sã’ in w zn. pol. nabrać sił}; ~ sił nabrac / rzad nabëc mòcë, dostac mòc; ew. w zn. wrócić do zdrowia, zdrowiej wyglądać: wëzdrzec lepi, zahalac sã, pòprawic sã{‘zahalac sã’, ‘pòprawic sã’ in = pol. nabrać ciała, tuszy}; ~ rozumu nabrac rozëmù, duńc / przińc do rozëmù, dostac rozëm; ùstatkòwac sã; ~ odwagi nabrac òdwôdżi / dzyrskòscë / smiałoscë; Tr: wzyc sã na òdwôgã; ~ ogłady nabrac / rzad nabëc ògładë / òbëcô || òbëcégò; 2. ~ kogo(ś) zgłëpic, nabrac, òszëkac, zmanic, òcëganic (kògò); ew. wsadzëc stôrégò lësa w klôtkã, nabrac stôrégò wróbla na kóńsczé gòwna [Stôrégò lësa tak chùtkò w klôtkã nie wsadzysz. Sy Stôrégò wróbla na plewë nie nabierzesz? Gò] nabredzić v naplesc, naplestac, napleskòtac, nagãstolëc, natrzep(òt)ac, nastożëc, nazmëszlac rzad: nabrechtac, naszwiektac, nabrãtolëc, nabrédzëc, napérotac, napërpòtac, arch: nabrawãdzëc, nachòmarzëc (głëpòtów, rozmajitoscy, różnëch rzeczi) [Nabrawãdzył ji różnëch rzeczi, a òna wszëtczémù wierzi. Nabrédzë jima, co le chcesz, òni wszëtczémù dadzą wiarã. Nachòmarził przez noc różnëch głëpstw. - Ra] nabrodzić się (zmęczyć się brodzeniem) nabrodzëc sã [W tëch piôskach më sã mòglë dëcht nabrodzëc. Lz Nabrodzëlë sã w błoce wëżi kòlón. Ra] nabroić v nabrojic, narowarzëc; ew. narôkòwac (= o dzieciach: (na)bawic sã głosno, nabaraszkòwac sã), narobic szkòdë / pòmstwa; ew. miec nabrojoné / wëbrojoné; ~ się nabrojic sã, narowarzëc sã; ew. narôkòwac sã [Të sã dosc nabrojił, nie ùńdzesz szëbiéńcë. Ra] nabronowac się nabronowac sã [òn sã nabrónowôł / nabrónëje; Ju jem sã dosc nabrónowôł, terô mdã zôs òrôł. Ra] nabrudzić v naswinic, nabrëdzëc; ew. naczapac, nakalëc rzad, naniérzwic lok, naniesc kału; o śladach stóp: nadeptac, natrãptac, narobic stop(k)ów, żart nasztãplowac [Wejle jak të nabrëdzył w jizbie. Dzecë naniérzwiłë w jizbie. – Sy]; już znowu się ~dziło ju zôs / znowa / znôù sã naswiniło / nabrëdzëło / naczapało / nakalëło / naniérzwiło nabrzeże n nôbrzeżé n (Gò), ùbrzég (Tr) m [tegò nôbrzeżô || nôbrzeżégò / ùbrzegù]; statek (w porcie) podpływa do ~ża nr 1 òkrãt (w pòrce) pòdpłiwô / pòdjéżdżô do nôbrzeżô || -żégò numer jeden 6 nabrzeżny ad nôbrzeżny (Gò) (arch || nôbrzéżny Lz), ùbrzegòwi; ew. przëbrzeżny, nadbrzeżny [Na pasła swé krowë na nôbrzeżny łące. Lz] - zob nadbrzeżny; ~ dźwig nôbrzeżny dwig; pachołki ~ne nôbrzeżny pòlérë [Założëta (załóżta) linë na pòlérë. Sy] nabrzmiałość ƒ òpùchlëna, napùchlëna, nabrz(ë)miałosc, napãczniałosc ƒ nabrzmiały ad spùchłi / napùchłi / òpùchłi, nabrz(ë)miałi, napãczniałi nabrzmienie n spùchłé, nabrz(ë)mienié, napãcznienié n; ew. zob. guz nabrzmie(wa)ć v 1. pùchnąc, nabrz(ë)mie(wa)c, (na)pãczniec; 2. o głosie: nabrz(ë)mie(wa)c, rozbrz(ë)mie(wa)c, zwãczëc (a. bëc czëc) corôz głosni nabrzmiewanie n 1. pùchniãcé, nabrzmiéwanié, pãcznienié, napãczniwanié; 2. o głosie: nabrzmiéwanié, rozbrznmiéwanié n, nabiéranié mòcë / głosnoscë nabudować v nabùdowac, nastawiac bùdinków [òn nabùdowôł / nastôwiôł; Nabùdowelë lëchëch kôt (pol. chat). Ra]; ~ się nabùdowac sã, narobic sã przë bùdowanim || -niu [Òn sã nabùdowôł niemało w swòjim żëcu. Ra] nabujać v nastożëc, nacëganic, nałgac, nabajac, naòpòwiadac bôjk / bajdów. zob. nabajać naburmuszony ad nabùrmùszony || napùrmùszony, napùżwiałi; ew. blészczowati, mùr’zowati, zmier’załi [Całi dzéń chòdzy nabùrmùszony, jakbë sã heltków òbjôdł. Sedzôł całi wieczór napùżwiałi, jakbë béł kwasnégò mléka òpiti. - Sy]; mężczyzna ~ bùrmùszk || pùrmùszk [Ten bùr- || pùrmùszk sã nawet na mie nie przëzdrzôł. Sy]; kobieta ~na bùrmùszka || pùrmùszka [ti bùr- || pùrmùszczi. Władkòwa białka to je takô pùrmùszka, że jô móm strach ji co rzec. Sy]; zob. grymaśnik, grymaśnica naburmuszyć się nabùrmùszëc sã [Nabùrmùsził sã jak gùlôk / jak kòt przed psã. Sy]. Por. dąsać się nabycie n nabëcé, dostanié, kùpienié; ew. w zn. zyskanie: zwëskanié n; do ~cia do nabëcô || nabëcégò, dostaniô || -niégò, kùpieniô || -niégò zwëskaniô || -niégò [To je w kòżdim krómie do nabëcô. Ra]; ño ~cia we wszystkich sklepach do dostaniô wem wszëtczich krómach nabyć nabëc, naszafòwac; ew. kùpic (cos), pòstarac sã (ò cos), zeżorgac (cos) sobie / kòmùs [Gdzeż të to nabéł? Za wiele të nabëła tã chùstkã? - Sy Ni mia baba kłopòtu nabëła / kùpiła so(bie) prosã. Jô so(bie) naszafòwôł nowé radio. - Gò Nabéł lëchégò towaru. Ra]; ~ majątek ziemski (posiadłość) nabëc / kùpic majątk / dobro. Por. nabrać, nabywać nabytek m nôbëtk (|| nabëtk), kùpisz, zôkùp (|| zakùp) m [To bądze dobri nabëtk. Lz Kòżdi dzéń jak nowòtny nabëtk lëcz. Ma? - Lz To je mój włôsny nabëtk. Ra Ten autół, to je nasz nowi / swiéżi nôbëtk, më le gò mómë pôrã dni. Gò]; z nieprawego ~tku nie ma pożytku jak nabëté tak pòzbëté nabyty ad nabëti, kùpiony; ew. o wielu rzeczach: pònabëti [Jak nabëté, tak pòzbëté. = Letkò przëszło, letkò (pò)szło. Gò Łôtwie nabëté pieniądze łôtwie sã wëdają. To je lëchò pònabëté. - Ra] nabywać v kùpiac || kùpiwac, nabëwac; ew. starac sã (ò cos), żorgac (cos); [òn nabiwô (òni nabiwają); rozk: nabëwôj(ta)!; Më nabiwómë ùżiwóné auta, a pòtemù sprzedôwómë. W tutészim krómie (przódë – karczmie) mieszkańcowie nabiwelë leno pòdstawòwé produktë, taczé jak mąka, sledze, cëczer, sól. - Gò Co sã chùtkò nabiwô, chùtkò sã tracy. Nabëwôj wiedno le dobré towarë. - Ra]; ~ wprawy zob. nabierać; ~ majątek ziemski (posiadłoćć) nabëwac / kùpi(w)ac majątk / dobro; ~ wiedzy / mądrości nabëwac wiédzë / mądroscë nabywca m kùpc, nabiwca, nabiwôcz, klijent, Tr: òdkùpnik m [tegò nabiwcë / kùpca; tëch nabiwców / kùpców. Jô móm kùpca na gãsë. Jô bë sprzedôł kònia, czej bë sã kùpc nalôzł. Sy]. Por. kupiec, klient 7 nabywczy ad nabiwczi, Tr: kùpiszowi; siła ~cza mòc / sëła nabiwczô; Tr: kùpiszowô mòc; zdolność ~cza zdolnosc nabiwczô; Tr: kùpiszowô spòsobnosc nabywczyni ƒ kùpcka, nabiwôczka, nabiwczëni (Gò), klijentka ƒ nabzdurzyć v naklektac, naples(kò)tac, nagadac [òn naklektôł / napleskòtôł / nagôdôł]. Por. nabajać, nabujac na całość / całego zob. cały nacałować się nakùszkac sã, nacałowac sã [Nacałowelë sã kùlkò le chcelë. Ra] nacechować v nacéchòwac, naznaczëc, zrobic / zaznaczëc céch (sztriszk, kreskã) nacechowany ad nacéchòwóny, naznaczony; słowo ~ne ironią słowò nacéchòwóné przekãsã / ùszcziplëwòscą / drwiną / jironią; postępowanie ~ne szacunkiem pòstãpòwanié nacéchòwóné / naznaczoné tczą / ùwôżanim; pòstãpòwanié ze tczą / z ùwôżanim; ew. achtnienié n (kògò) nacedzić v nacedzëc; ew. nakapac, narozlewac [Nacedzëła mléka całi wãbórk. Ra] nacelować v nacélowac; ew. wë- / przëcélowac nachachmęcić v nachachmãcëc, namãcëc (w czims, gdzes), narobic szachrów-machrów [òn nachachmãcył / namącył]. Zob. naoszukiwać, oszukać, zachachmęcić nachalnie zob. natrętnie nachalność zob. natręctwo nachalny zob. natrętny nachapać (się) pot nacharłãzëc, nakrasc (sã); ew. òbłowic sã nachlapać v nachlapac, naszlapac, nachilac, napriskac, nalôc, nachlustac, pòrozlôc, narozlewac nachlustać zob. nachlapać nachlustnąć v nachlustnąc – (wë)chilnąc / wëlôc na cos, na wiérzch nachmurzony ad 1. o nastroju człowieka: kòmùdny, markòtny, nasãpòlony, nasowiali, nachmùrzony / zachmùrzony; ew. blészczowati, nabùrmùszony, mùr’zowati, niewërazny; Tr: zdôczałi; 2. o niebie, pogodzie: pòchmùrny, chmùrzësti, zachmùrzony, nachmùrzony, zacygniony chmùrama nachmurzyć się 1. o nastroju człowieka: skòmùdzëc sã, zmarkòtniec, nasãpòlëc sã, nachmùrzëc sã, nabùrmùszëc sã, Tr: zdôczëc sã; 2. o niebie, pogodzie: zachmùrzëc sã, zacygnąc sã nachodzić v nachòdzëc – 1. nachòdzëc kògòs – czãsto, niespòdzajno do kògòs przëchòdzëc / przëłazëc bez zaproszeniô i pòtrzebë; ew. zaskakiwac kògò, przesladowac kògòs, ùstëgòwac na kògòs; 2. ò rzeczach: nasëwac sã jedno na drëdżé, nachòdzëc na sebie nachodzić się zmãczëc sã chòdzenim – nachòdzëc sã, nałazëc sã; ekspr: nadeptac sã, namaszerowac sã, naczurpac sã, nasztupac sã, nawãdrowac sã, nagądlowac sã lok [Të gądlôrzu, të sã ju co pò tëch nocach nagądlëjesz. Sy Të sã jesz głodu namrzesz ë bòską (bòso) nachòdzysz! Ra]. Por. nałazić się nachorować się nachòrzëc sã || nachòrowac sã; dużo ~ się wiele sã nachòrzëc, nachòrzëc sã ju co; ew. zob. wydobrzeć nachować v nachòwac [Nachòwała bùlwów w miech ë skrëła sã w kònoplach. Ra] nachuchać v nachùchac nachwalić się nachwalëc sã [Òn sã ju co nachwôli tegò swòjégò sëna. Ni mògła sã nachwalëc, jaczi smaczny je ten mój kùch. – Gò] nachwytać v nachwatac (|| lok nachwëtac), nałapac [òn nachwôtôł (|| nachwitôł) / nałapôł; Nachwôtôł rib. Nachwatôj mie tëch môłëch ptôszków. - Ra] na chybcika zob. na prędce nachylać (sã) nachilac (sã) || nachëlac (sã) / pòchilac (sã) || pòchëlac (sã); ew. zdżibac (|| zdżëbac), ù- / przë- / nadżëbac (sã), nadżinac (sã) [òn sã nachilô / zdżibô / nadżinô; 8 Nie nachilôj tegò tak baro w swòjã stronã, bò... Wiater nachilô te drzewa tak w jednã stronã. Drzewa sã nachilają / ùdżibają jaż do zemi. Të sã tak baro nachilôsz, że jô nic nie widzã. Gò]. Por. chylać (się) nachylenie n nachilenié, pòchilenié n, ùchił m; ùchëlizna, ùchëłosc, niem: szrôcëzna ƒ; ew. spôd(k), nadżib m Tr; kąt ~nia kąt / nórt nachileniô; ew. ùchił m, ùchëlizna [Wedle tegò, wiele chójka mô ùchëliznë, rãbca wié jak jã pòdcyc i jak jã ùrznąc. Czej rãbca dobrze nie òbliczi ùchëliznë, tej chójka mù sã rozszczépi na pół i w ten spòsób òn niszczi nôlepszé drzewò. W jaką stronã chójka mô ùchił, na tã òna mùszi legnąc. - Sy]. Por. skos nachylić (się) nachilëc (sã) || nachëlëc (sã) / pòchilëc (sã) || pòchëlëc (sã); ew. zdżąc || - dżic (sã) / zegnąc (sã) / zdr zdżibnąc sã, nadżi(ą)c sã, ùdżąc (sã), nadżąc (sã), przëdżąc (sã), nakłonic / skłónic (sã) [rozk: nachil (sã) / zegni (sã) / ùgni (sã) / nakłóń || nakłoni sã; Jô tã wietew nachilã / przëgnã / ùgnã, a të òberwi te wisznie. Drzewò sã nachilëło / przëdżãło jaż do zemi. To drzéwkò trzeba përznã nachilëc / przëdżąc || -dżic, tak żebë jô mógł sygnąc pò wisznie. Òn sã tak nachilił / zegnął, a jô... Në że, nachil sã / zegni përznã! – Gò Nagni sã, a jô cë pòmògã wzyc ten miech na krzept. Ra]. Por. chylić (się), nagiąć (się) nachylony ad nachilony, pòchilony, ùchëłi, pòchëłi, ùchilony; ew. szrôc niem., schilony; ew. ùdżibłi, ùdżãti, skłoniony [Ze szrôc dakù dobrze wòda spłiwô. Sy]; płaszczyzna ~na ùchëłô / pòchëłô / pòchilonô / nachilonô rówizna / plaskacëzna. Por. pochylony, skośny naciąć v nacąc || nacyc; ew. na(de)rznąc; w zn. narąbać: narãbic, arch (pò)naknowac [òn nacął / òn nacãlë; rozk: natni!; Nacął seczerą w pniôk. Natni përznã kórã na drzewie. Pònaknowelë so knëpelków. – Ra]; ~ się nacąc || nacyc sã, narznąc sã, narobic sã przë cãcym / rznienim. Por. nacinać narąbać (się) naciąg m 1. nacygnienié || -gniãcé, naprãżenié, nasztramòwanié n; ew. nôcąg m (Gò) [tegò nôcągù]; 2. zob. naciągacz 1 naciągacz 1. nacygôcz m (Tr) – ùrządzenié do nacyganiô, naprãż(iw)aniô linów; 2. òszëkańc, nacygôcz (Gò), cëgón, òrzniôk [wym. òrżniôk], nieùtcywc, Tr: wëòchlańc, wëòchliwôcz m [Chto bë sã béł spòdzôł, że to taczi je òrzniôk. Sy]; zob. oszust naciągać v nacëgac [òn nacygô; rozk: nacëgôj! Òn wiedno do se nacygô. Ra] – 1. ~ linę / powróz nacëgac linã / pòwróz; ew. zob. naprężać; ~ na siebie pierzynę / koc nacëgac na se(bie) pierzënã / dekã; ~ na siebie ubranie wcëgac na se(bie) / nacëgac òbleczenié (a. òbùcé); òblakac / òbùwac sã; ~ (nakręcać) zegar nacëgac (nakrącëwac) zédżer [òn nacygô / nakrącywô]; ~ łuk nacëgac / napinac łãk; 2. nasiąkać, wchłaniać (o zapachach): nacëgac (czims); rzad: wchłaniac (cos); ew. o wilgoci: namikac, rzad nasąkac (czims) [to nacygô / wchłóniô / namikô / nasąkô]; ~ zapachem czego nacëgac / przechòdzëc wònią czegòs; wchłaniac wòniã / pôchã (a. zôpach) czegòs; 3. ~ kogoś na pożyczkę / wydatki nacëgac kògòs na pòżiczkã / wëdatczi; ew. wëcëgac (pòdchwôtã) / wëòchlëwac / wëmaniac / wëcëgani(w)ac òd kògòs dëtczi / pieniãdze [òn wëcygô / wëòchliwô / wëmaniô / wëcëgani(w)ô]; 4. ~ rękę / nogę / skórę chir nacëgac rãkã / nogã / skórã. Por. naciągnąć naciąganie n 1. nacyganié n; ew. zob. naprężanie; 2. nacygnié (na pòżiczkã / wëdatczi), wëòchliwanié (dëtków / pieniãdzy || -niądzy) naciągany ad nacygóny naciągnięty ad nacygniãti || -gniony; ew. zob. naprężony naciągnąć v nacygnąc (lok || nacëgnąc) [Nacygnãlë żôgle na masztë ë pòpłënãlë kù pôłniowi. Ra] – 1. ~ powróz / sznurek / linę / łańcuch / drut nacygnąc / naprãżëc pòwróz / sznurk / linã / lińcuch / drót; ~ na siebie ubranie wcygnąc na se(bie) òbleczenié (a. òbùcé); ~ na siebie pierzynę / koc nacygnąc na se(bie) / na sã 9 pierzënã / dekã; ~ / nakręcić zegar nacygnąc / nakrãcëc zédżer; ~ łuk nacygnąc / napiąc łãk; 2. nasiąknąć, wchłonąć (o zapachach): nacygnąc (czegòs, np. pôchë, smrodu), wchłonąc (cos); ew. w zn. nasiąknąć: namiknąc, rzad nasąknąc (czims, np. wòdą / wilgòcą); ew. napic [Ta scana napiła tëlé wòdë, że trzeba jã nôprzód òsëszëc. Gò]; niech herbata ~gnie niech harbata nacygnie; ~ zapachem czego przéńc / bëc przeszłi wònią czegòs; przesmiardnąc; ew. wchłonąc wòniã / pôchã; 3. ~ kogo (na pożyczkę / wydatki) nacygnąc kògòs na pòżiczkã / wëdatczi; ew. wëòchlëc / wëmanic / wëcëganic / wëcygnąc òd kògòs (pieniãdze); òszëkac / òmanic / òcëganic kògòs; 4. ~ rękę / nogę / skórę chir nacygnąc rãkã / nogã / skórã. Por. naciągać naciec v nacec, (pò)naceknąc, nalecec; ew. wcec, wceknąc [to nacekło / nalecało / wcek(nã)ło; Jemù za kòlnérz nacekło (zaznôł biédë). To jima tak z górë pònacekło. - Ra] naciek m 1. min stalagmit m, naceklëna (Gò); 2. med naceklëna, naceknica f (Gò); ew. Tr: przemik m, jinfiltracjô ƒ naciekać v nacekac, cec [to nacékô / cecze] nacierać v 1. nacerac; ~ ciało ręcznikiem nacerac / trzéc cało rãcznikã / ùcéranką; ~ komuś plecy maścią nacerac kòmùs plecë / krziże mascą / smarą; smarowac kògòs [Òn so nacérô remiã łojã. Lz Nacerac so bardówczi... Sy]; ~ kogoś śniegiem nacerac kògòs sniegã [Nacérelë mù sniegã rãce ë gãbã. Ra]; ~ komu uszy nacerac kòmù ùszë; ew. dawac kòmùs nôùczkã / pòùkã, szkalowac na kògò; 2. atakòwac kògò, napierac na kògò, jic (jic òstro / dërno) na kògò; ew. jic do atakù / bòju / bitwë [òn atakùje / napiérô / napôdô; Jic na kògòs jak warnë na zajca. Sy]; 3. w zn. napadać / zaczepiać kogo: napadac na kògò; zadzewac w kògò, zadzerac z czim / kògùm, nalatëwac na kògò [òn gò zadzéwô / -rô / nalatëje || nalatiwô]; ew. w zn. wszczynać kłótnie / bójki: zaczënac kłótnie / biôtczi [òn zaczinô]; 4. w zn. nalegać, nastawać: nalënac na kògò [òn nalinô] nacierający ad 1. nacérający; ew. trzący; 2. atakùjący, napiérający; 3. napôdający, zadzéwający, zadzérający, nalatiwający; 4. nalinający, nalinôcz m nacieranie 1. nacéranié, rzad cercé n; 2. atakòwanié, napiéranié; 3. napôdanié, zadzéwanié, nalatiwanié, 4. nalinanié n, Por. natarcie nacierpieć się nacerpiec sã; ew. wiele wëcerpiec / zniesc / scerpiec / wëtrzëmac; ew. nabiédzëc sã [Òna sã co / tëlé / baro nacerpia przed swòją smiercą. Gò Nacerpiôł sã wszelejaczi biédë. Ra] nacieszyć się naceszëc sã; ew. rzad: naredowac sã, nawieselëc sã [Ti młodi jesz sã sobą bëlno nie naceszëlë, a ju òn mùszôł wëjachac. Gò Ni mògã sã naceszëc mòji nowi chëczi, nie je wiôlgô, ale za to baro ùbëtnô, mile sã w ni mieszkô. Sy Naceszë sã rôz! A czej sã sobą naredowelë, rzecze òjc... - Ra] nacięcie n nacãcé, zacãcé, zarznienié, zarzniãcé n; ew. kôrb m. Por. karb nacinać v nacënac; ew. na(d)rzënac [Òn tim knypã kórã nacynôł. Ra]. Por. naciąć naciosać v naczosac, nakrzosac; ew. narobić wiorów: naskòblëc, naczechlëc || -lac, nabëkac, nadłëbac, narãbic, nasekac {‘nakrzosac’ in = narobic skrów, żebë rozniecëc òdżin - zob. nakrzesać; ‘skòblëc’ Sy: a) zdzierać korę z drzewa; b) oczyszczać rośliny okopowe z korzonków, piasku; c) usuwać pierze z drobiu a. szczecinę z zabitej świni; ‘czechlëc || -lac’ Sy: a) o kurach: grzebać, szukać robaków; b) ir: płytko orać: c) oczyszczać rośliny okopowe z korzonków i piasku; d) korować drzewo; e) niedokładnie kosić} [Nakrzosôł drzewa. Sy] nacisk m cësk (Tr), nôcësk (Ra, Lz, Bù) m, nacyskanié, przë- / ùcyskanié; ew. o wodzie: cësnienié n; wywierać ~ w jakimś miejscu nacëskac / przëcëskac / ùcëskac cos, cësnąc na cos [òn nacyskô / cësnie]; ew. wëwierac nôcësk na cos [to wëwiérô nôcësk] (Gò); cãżëc na czims [to cążi na tim]; wywierać ~ na kogo nalënac na 10