CEMİL MERİÇ, 1916'da Hatay'da doğdu. Ailesi Balkan Savaşı sırasında Yunanistan'dan göçmüştü. Fransız idaresindeki Hatay'da Fransız eğitim sistemi uygulayan Antakya Sultanisi'nde okudu. Tercüme bürosunda çalıştı, ilkokul öğretmenliği ve nahiye müdürlüğü yaptı. 1940'da İstanbul Üniversitesi'ne girip Fransız Dili ve Edebiyatı öğrenimi gördü. Mükemmel düzeyde Fransızca okuyup yazan Meriç, İngilizceyi anlıyor, Arapçayı, kendi ifadesiyle, "söküyor"du. Elazığ'da (1942-45) ve İstanbul'da (1.952-54) Fransızca öğretmenliği yaptı. 1941'den başlayarak İnsan, Yücel, Gün, Ayın Bibli-yograf'yası dergilerinde yazmaya başladı. İÜ'de okutmanlık yaptı (1946-63), Sosyoloji Bölümü'nde ders verdi (1963-74). 1955'de, gözlerindeki miyopinin artması sonucu görmez oldu, ama olağanüstü çalışma ve üretme temposu düşmedi. Çeşitli dergilerde yazılan yayımlandı. Hisar dergisinde "Fildişi Kuleden" başlığıyla sürekli denemeler yazdı. 1974'te emekli oldu ve yılların birikimini ardarda kitaplaştırmaya girişti. 1984'te, önce beyin kanaması, ardından felç geçirdi, 13 Haziran 1987'de vefat etti. İlk telif eseri Balzac üzerine küçük bir incelemeydi. Hint Edebiyatı (1964) daha sonra Bir Dünyanın Eşiğinde başlığıyla iki kez daha basıldı. Saint-Simon, İlk Sosyolog İlk Sosyalist, 1967'de çıktı. 1974'ten sonra yayımlanan kitapları şunlardır: Bu Ülke (1974, 5 baskı), Ümrandan Uygarlığa (1974, 2 baskı), Mağaradakiler (1978, 2 baskı), Kırk Ambar (1980), Bir Facianın Hikayesi (1981), Işık Doğudan Gelir (1984), Kültürden İrfana (1985). Balzac'tan yaptığı çevirilerin ilki 1943'te yayımlandı. Fransız edebiyatından yaptığı çevirilerin yanı sıra, Uriel Heyd'in Ziya Gökalp, Türk Milliyet çiliğinin Temelleri (1980), Thornton Wilder'in Köprüden Düşenler (1981) ve Maxime Rodinson'un Batı'yı Büyüleyen İslâm (1983) adlı eserlerini de Türkçeye kazandırdı. Cemil Meriç'in "Bütün Eserleri" toplu halde basılırken, daha önce yayımlanmamış iki kitabı daha yayınlandı: Jurnal 1 (1992) ve Jurnal 2 (1993). 1. BASKI 1993, İstanbul 2. BASKI 1993, İstanbul 3. BASKI 1995, İstanbul 4. BASKI 1997, İstanbul 5. BASKI 1999, İstanbul CEMİL MERİÇ Sosyoloji Notları ve Konferanslar YAYINA HAZIRLAYAN Ümit Meriç İ Ç İ N D E K İ L E R Önsöz BİRİNCİ BÖLÜM Sosyoloji Notları I. 1965-66 DERS YILI Sosyoloji Tarafsız Bir İlim Dalı Olabilir mi? (9 Aralık 1965) Avrupa ve Asya (16 Aralık 1965) Şiir ve Nesir (23 Aralık 1965) İnsanın Tabiat Karşısındaki Durumu ve Determinizmin Tarihi (30 Aralık 1965) Tarihe, İdeolojiye, Tanrısız İnsana ve Yine Determinizme Dair (6 Ocak 1965) Materyalizm ve Sosyalizm (13 Ocak 1966) Tarih, Tarafsız Bir İlim Dalı Olabilir mi? (20 Ocak 1966) Demokrasi, Demopedidir (27 Ocak 1966) Sokrat ve Eflâtun (10 Mart 1966) Yine Eflâtun (17 Mart 1966) Eflâtun, Aristo ve İslâm Dünyası(24 Mart 1966) İbn Haldun (31 Mart 1966) Descartes (7 Nisan 1966) Thomas Morus (14 Nisan 1966) Avrupa Tarihinden Birkaç Yaprak (21 Nisan 1966) Akıl ve İman (28 Nisan 1966) Spritüel ile Tamporel (5 Mayıs 1966) Yaz Notları (20 Ağustos 1966) II. 1966-67 DERS YILI Proudhon ve Marx (17 Ekim 1966) Restorasyon Tarihçileri ve Irkçılık (25 Ekim 1966) Birkaç Çağdaş Sosyolog ve Yabancılaşma Kavramı Üzerine (9 Aralık 1966) Tocqueville (16 Aralık 1966) Yabancı Dil Meselesi (23 Aralık 1966) Marx'a Dair (30 Aralık 1966) İlim, Teknik ve Sanat (6 Ocak 1967) Batı'da Ortaçağ (20 Ocak 1967) Politikadan Sosyolojiye (27 Ocak 1967) Çağdaş İnsan Rönesans'la Yaşıt (8 Nisan 1967) Ortaçağ'dan Önce - Ortaçağ'dan Sonra (14 Nisan 1967) Durkheim (21 Nisan 1967) Faşizm (28 Nisan 1967) Nasyonal Sosyalizm (12 Mayıs 1967) III. 1967-68 DERS YILI Tekâmül, Coğrafyanın İnsanlaşmasıdır (30 Kasım 1967) Düşünce Bir Bedduadır (7 Aralık 1967) Din, Marksizm ve Diğer Sosyalizmler (14 Aralık 1967) Ütopyacı Sosyalistler (21 Aralık 1967) Machiavelli (8 Ocak 1968) Her Anarşizm Ferdiyetçidir (18 Ocak 1968) Realite, Tezadlarıyla Bir Bütündür (25 Ocak 1968) Fransız Sosyalizmi (29 Ocak 1968) İslâmiyet ve Sosyalizm (7 Mart 1968) Batı'nın Tarihçileri, Osmanlı'nın Tarihçileri (27 Mart 1968) Kapitalizm, Mekanik Materyalizm ve Türkiye (3 Nisan 1968) Oryantalizm, Kapitalizmin Keşif Kolu ve İbn Haldun (10 Nisan 1968) İnsanlığın "To Be Or Not To Be"si (17 Nisan 1968) Doğu Rönesans! (24 Nisan 1968) "Hiçbir Övgü, Onun İsmi Kadar Yüce Değildir" (8 Mayıs 1968) Politika ve Ahlâk (15 Mayıs 1968) IV. 1968-69 DERS YILI Kelimelerin Cangılında Soğukkanlı ve Aydınlık Olmak (27 Kasım 1968) İlim ve İdeoloji (4 Aralık 1968) Bilgi Sosyolojisi (11 Aralık 1968) İdeoloji ve Ütopya (18 Aralık 1968) Ütopya ve Ütopyacılar (25 Aralık 1968) Yogi Mi Komiser Mi? (15 Ocak 1969) Osmanlı'nın Düşünceye Neden İhtiyacı Yoktu? (22 Ocak 1969) Politik İhtilâlden, Sosyal İhtilâle (5 Mart 1969) Avrupa Tarihindeki Büyük Kadınlar (12 Mart 1969) Anayasa Tarihe "Akmayacaksın" Diyen Bir Vesikadır (19 Mart 1969) Kartaca'nın Tarihini, Roma'dan Dinlemek (26 Mart 1969) Düşünce, Kiliselerin Dışında Gelişir (2 Nisan 1969) Biz, Yobaz Bile Değiliz! (9 Nisan 1969) Hiçbir İlim Tarihin Sırdaşı Değildir (16 Nisan 1969) Avrupa'nın ve Asya'nın Ruhu (30 Nisan 1969) Marksizm, Semavi Bir Din Değildir (6 Mayıs 1969) Avrupa Sosyalistleri ve Asya (14 Mayıs 1969) Burjuva Milletler, Proleter Milletler (21 Mayıs 1969) İçtimai Hâdiselerdeki Plüralizm (28 Mayıs 1969) Batı Benim Antitezimdir (27 Mayıs 1972) Avrupa Su Başlarını Tutuyor (24 Haziran 1973) İlimde -ist Olmaz (23 Şubat 1975) İKİNCİ BÖLÜM Konferanslar İdealizm ve Materyalizm (Eğitim Enstitüsü Konferansı) Kültürümüzde Yabancılaşma (Aydınlar Ocağı Konferansı -17 Mayıs 1975) Aydın (Entelektüel) Üzerine (Kubbealtı Konferansı - 6 Kasım 1975) Marksizm ve İslâmiyet (MTTB Konferansı - 7 Aralık 1975) Dünya Görüşleri (16 Mart 1976) Kültür ve Medeniyet (Kubbealtı Konferansı - 2 Nisan 1976) Anarşi ve Anarşizm (Tıb Tarihi Enstitüsü - 20 Mayıs 1976) Lügatlar -1 (17 Aralık 1976) Lûgatlar -11 (Kubbealtı Konferansı - 24 Aralık 1976) Akademi ve Akademiler (4 Kasım 1977) Dünya Edebiyatı (28 Kasım 1978) Romana Dair (6 Nisan 1979) Carlyle ve "Kahramanlar" (Kubbealtı Konferansı - 4 Nisan 1980) Oryantalizm (Boğaziçi Üniversitesi -18 Mart 1981) Romanın Romanı EK Kökü Mazide Olan At'ı Kubbealtı Sohbeti (1 Aralık 1974) Cemil Meriç ile Kerim Sadi Arasındaki Bir Sohbet (16 Mayıs 1975) Aydınlar Ocağı Kurultayı'ndan Tarabya Oteli (27 Mayıs 1978) TV'de Nobel Konuşması Nurcu Bir Gençle Konuşma Cemil Meriç'ten Ümit Meriç'e (Çeşitli Tarihlerde) ÖNSÖZ Elinizdeki kitap Cemil Meriç'in 1965'den 1969'a kadar İstanbul Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü öğrencileri ile yaptığı derslerle, 1974'de emekliye ayrıldıktan sonraki dönemde verdiği birkaç konferans metninden ve bazı sohbet notlarından oluşmaktadır. Cemil Meriç'in 11.000 ciltlik muhteşem kütüphanesini görenler, biraz da masumane bir edayla sorarlar: "Hoca, bu kitapların hepsini okudu mu?". Bu sorunun cevabı belki de ilk defa kitap şekline kavuşan bu el yazması notlarda gizlidir. Binlerce ciltlik bir kütüphane, insan ömrü birkaç asır sürse de, elbetteki bütünüyle okunmaz, okunamaz. Kaldı ki Cemil Meriç 37 yaşında gözlerini kaybettiği için, kitapları sadece yanında okuyacak biri olduğu zamanlarda okuyabilmekte, daha doğrusu dinleyebilmektedir. Onun ilk okuyucusu, eşi Fevziye hanımdır. Fevziye hanım evde başka bir okuyucu olmadığında devreye girer ve gözlüğünü takarak, Cemil Meriç'e bazen Türkçe bir dergi, bazen de Fransızca veya eski harf bir eseri okumaya başlar. Oğlu Mahmut Ali ile kızı Ümit liseyi bitirene kadar, yaz tatillerinde babalarına yardımcı olurlar. Daha sonraları ise babalarıyla çalışmak, onların en doğal görevleridir. Ahmet Akat, Fuat Andıç, Berke Vardar, Ali Özgüven, İzzet Tanju, Server Tanilli, Nadir Demirel, Halil Açıkgöz, Cevat Özkaya, Mehmet Akif Ak, Lamia Çataloğlu ve daha niceleri Cemil Meriç'in yazı masasının karşı tarafında yeralan sabırlı, gayretli, vefalı çalışma arkadaşları olmuşlardır. Genellikle sekreterlerinin okuduklarıyla Cemil Meriç'in yazıhanesinin orta gözünde bekleyen dosyanın içindeki makale müsveddesi arasında organik bir ilişki vardır. Ama Cemil Meriç binlerce sayfa kitap okutup, yüzlerce sayfa not aldırıp, ancak 10 sayfalık bir makale kaleme alır. Makalenin müsveddesi ortaya çıktıktan sonra, bu metin üzerinde defalarca çalışır, cümlelerin yerini değiştirir, ilâveler- çıkarmalar yapar. Bir daha okutur, bir daha daktilo ettirir. Sonunda kendisi hiçbir zaman çok beğenmese de "Peki âlâ evlâdım" der ve makaleyi basmak isteyen ilk kişiye teslim eder. Elinizdeki ders notları, makalelerinde çalışmalarını bal- laştıran Cemil Meriç düşüncesinin, daha önceki yıllarda hangi çiçeklere konarak o malzemeyi derlediği sorusuna aydınlık getirmektedir. Bir başka ifade ile ülkesinin ve dünyanın sorunları ile gönlü sancıyan Cemil Meriç'in 11.000 ciltlik kitaplığının, onun beyin prizmasından süzülerek kağıda yansıyan şekli olarak bu notları değerlendirebiliriz. Burada karşımızda yazan değil, konuşan "Cemil Hoca" var. Kitabı oluşturan notlar Cemil Meriç tarafından söylenenlerin elbetteki tamamı değil, gürül gürül akan bir dereden, 20 yaşlarındaki bir genç kızın destisine doldurabildiği kadarıdır. Cemil Meriç hiçbir zaman bu notların ne olduğunu, kızının neleri yazdığını sormamış, belki merak dahi etmemiştir. Notların hepsi Cemil Meriç'in ağzından çıkarken, kayda geçirilmiş, belki de "Söz Uçar, Yazı Kalır" diyen Latin atasözünün kıymetini bir kere daha vurgulamak imkânını bize vermiştir. Ancak konuşma hızına ayak uydurabilmek için özetlenen veya atlanan, yetiştirilemeyen, yarım kalan, dikkat bir an sektiği için kaydedilemeyen cümleler de mutlaka vardır. Yani cızırtılı, zaman zaman işitilmeyen teyp kasetleri gibi bu notlar. Ama içlerinde öyle cümleler var ki, Cemil Meriç onları hiçbir makalesinde kullanmamış. Söylemiş, geçmiş. Bir toprağa rastgele savrulan, ama sonra bakılmayan, sulanmayan nadide çiçek tohumları gibi bazıları. Gönlümüz onların biz yaşadıkça bir dosyada hapsedilmesine, bizden sonra da kaybolup gitmesine razı gelmedi. Zeki Anıt'm anıtsal gayretleriyle bu sararmış sayfalar bizim el yazımızdan daktilo edilmiş muntazam sayfalara aktarıldı ve bir daha asıl metinle karşılaştırıldıktan sonra sizlerin dikkatine sunuldu. Uslûb konuşma üslûbu. Zaman zaman yabancı dilden kelimeler de var. Onların bir kısmını parantez içinde Türkçe'leştirdik. Bazı kelimeler, el yazması notlarımızda atlanmış, onları uygun gelebileceklerle tamamladık. Bazı cümleler yarım kalmış, onları da üslûbun bütünlüğüne uydurmaya gayret ettik. Notlara tek katkımız, içeriğini tam olarak ifade etmekten zaman zaman uzak olsa da, onlara birer başlık vermemiz oldu. Cemil Meriç daldan dala atlar konuşurken. Belki bunu bilhassa yapar. Sanıyoruz ki ilk amacı, genellikle üniversite öğrencisi olan genç dinleyicilerinin dikkatini aynı yerde sayarak, fazla yormamak, ikinci amacı ise, onların ufuklarını adım adım genişletmektir. Bu bakımdan bahis başlıkları tartışma götürebilir. Notlşr arasında Cemil Meriç'in sonradan çok sevilen ve benimsenen bazı cümlelerinin ilk şekillerine de