Bartın ve Yöresi ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMBMarEtınD ÜEnMivİNer’sİiNte Hsiİ LAFET TMaÜrCihA D–E KLüElStİü r- YArrda. şDtıorçm. aDlra.r Hı asan ÇeşHmü-si eCyiihna nG:Ü NE Ş Uygulama ve Araştırma Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E - Dergisi Merkezi ISSN: 2149–5866 Cilt 2, Sayı 2, s. 8-28 , Kış 2015 BARTIN – TÜRKİY E (BAYTAM)     ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET  * MÜCADELESİ     Yrd. Doç. Dr.  Hasan Hüseyin GÜNEŞ  Bartın Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi,  Tarih Bölümü     Özet: Abbasî halifesi Harun Reşid, kendine halef olarak önce Muhammed’i, sonrasında Abdullah ve  Kasım’ı veliaht tayin etti. Abbasî hanedanından Zübeyde’nin oğlu Muhammed Emin’in liyakatine inanmadığı  halde, hanedanın baskısından çekinerek onu birinci veliaht tayin etmiş olmasına rağmen, Horasanlı bir  cariyeden doğma Abdullah Memun’a daha çok güvenmekteydi. Bu nedenle ona Horasan’da özerk bir statü  bahşetti. Böylece Harun Reşid, bu şekilde ‐bilerek veya bilmeyerek‐ Abdullah Memun’a zafere giden yolu  açmış oldu. Ölmeden önce bu kararını hac için gittiği Mekke şehrinde bir protokolle resmileştirdi. Ulema ve  halka açık gerçekleştirilen Mekke protokolünün geçerliliği, Harun Reşid öldükten sonra Muhammed Emin  tarafından tedricen ihlal edilmeye başlandı. Akabinde, kardeşler arasında ‐Kasım’ın müdahil olmadığı‐ bir  mücadele başladı. Bu rekabette Abdullah Memun, kardeşi Muhammed Emin’e zamanla üstünlük kurdu ve  nihayetinde  Muhammed  Emin’in  ölümüyle  neticelenen  mücadeleyi  kazandı.  Zaferinde  İranlı  unsurun,  Muhammed Emin’i destekleyen Arap unsura üstünlüğünün yanı sıra, Fazl bin Sehl, Tahir bin Hüseyin gibi  İranlı şahsiyetlerin başarıları rol oynamıştır.  Anahtar Sözcükler: Muhammed Emin, Abdullah Me’mun, Abbasîler.    THE STRUGGLE CALIPHATE BETWEEN ABDULLAH ME’MUN AND  MUHAMMED EMİN  Abstract: The Abbasid caliphate Haroon Rashid assigned firstly Mohammad and than Abdollah and  Kasim as his heir apparents. Mohammad Amin was the son of Zubeyde who was from Abbasid Dynasty so  Haroon Rashid had to declare Mohammed’s heir apparency. But infact he was believeing his incompetence  but also hesitating the pressure of dynasty. For Haroon Rashid, Abdollah Mamoon was more suitable for  throne so he gifted autonomous status. In this manner he –consciously or unconsciously‐ paved the way for  Mamoon’s victory. Before his death Haroon Rashid officialized his decision by a prothocol in Mecca on the  way to pilgrimage. After Haroon Rashid’s death, the Mecca Prothocol which had been open to ulama  (muslim scholars) and public, was gradually infringed by Mohammad Amin. Then, bothers ‐out of Kasim‐  started a strugle. In this rivalry Abdollah Mamoon gradually preponderated and at the end Amin had died  and Mamoon won the compatititon. In his victory, beside Mamoon’s Farsi predomination to Amin’s Arabs,  the Farsi advocates of Mamoon as Fazl bin Sahl and Tahir bin Husayin were also effective.  Keywords: Mohammad al‐Amin, Abdullah al‐Ma’mun, Abbasid.      * Bu makale Kırıkkale Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsünde 2010 yılında tamamlanmış olan Helife Me’mun ve  Dönemi (803‐833) adlı Yüksek Lisans tezinden hazırlanmıştır.  8 ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET MÜCADELESİ - Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin GÜNEŞ 1. ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HARUN REŞİD TARAFINDAN VELİAHT  TAYİN EDİLMELERİ  Harun Reşid,1 175/791–792 senesinde kendisinden sonra halife olmak üzere henüz beş  yaşındaki oğlu Muhammed için veliaht unvanı ile biat almış ve ona “el‐Emin“ lakabını vermiştir.2  Harun Reşid daha sonra, Muhammed el‐Emin’i3 kendine veliaht tayin ettiğine pişman olmuş ve bu  kez diğer oğlu Abdullah Me’mun’un liyakatini ön plana çıkarmıştır. Nitekim o, Abdullah Me’mun  için şu övgü dolu ifadeleri kullanmıştır: “Allah’a hamdolsun Abdullah (Me’mun), Mansur’un azmini,  Mehdi’nin takvasını ve Hadi’nin izzet‐i nefsini taşıyor. Eğer söyleyebilseydim dördüncü özelliğini de  kendimden söylerdim. Muhammed bin Zübeyde’nin hevesine uyan biri olduğunu bilmeme rağmen  onu öne geçiriyorum.”4  Aslında Me’mun’un, kardeşinden altı ay daha büyük olması, veliahtlık hakkının ona ilk  sıradan verilmesini gerektiriyordu. Oysa bu gerçekleşmemiştir. Bu durumda akla önemli bir soru  gelmektedir:  Harun  Reşid,  küçük  oğlu  Muhammed  Emin’in  hilafete  liyakatinin  bulunmadığını  görmesine ve bilmesine rağmen onu neden azletmemiş ve sık sık liyakatini dile getirdiği Abdullah  Me’mun’u neden ilk halef olarak ilan etmemiştir?  Hiç şüphesiz Harun Reşid’in Muhammed Emin’i öne çıkarmasında Muhammed Emin’in  annesi Zübeyde’nin tesiri olmuştur.5 Çünkü Abdullah Me’mun’un annesinin aksine, Muhammed  Emin’in annesi Arap ve Abbasî soyundandır. Bu da Abbasilerin baskısını beraberinde getirmiştir.  Devletin  asıl  kurucu  unsuru  onlardı.  İktidarlarını  Me’mun’un  dayıları  Horasanlılarla  paylaşma  korkusu  ve  bu  korkunun  muhtemel  neticelerinin  Harun  Reşid’e  baskı  uygulamalarına  neden  olduğu anlaşılmaktadır. Bu baskıdan çekinen Harun Reşid, Abdullah Me’mun’u değil, Muhammed  Emin’i  tercih etmek zorunda kalmıştır.6 Bu tercihte Abbasîlerin politik kaygılarla gerçekleşen  kavmiyetçiliği, Hz. Ali’den beri anne ve babası Haşimî olan tek bir halifenin dahi bulunmaması gibi  1 Ebu Cafer Harun er‐Reşid b. Muhammed el‐Mehdi‐Billah b. Abdullah el‐Mansur. 786–169 / 193–809 yılları  arasında Abbasî halifesidir. Bkz. Nahide Bozkurt, “Mehdi‐Billah”DİA, XXVIII, s. 377–379.  2 Harun Reşid’in Muhammed’i el‐Emin lakabı ile veliaht tayini için bkz. Abdülhay ibni Ahmed el‐Akrî ed‐ Dimaşkî, Şuzurâtu’z‐Zeheb fî‐Ahbâri Men Zeheb, I, Daru’l‐Kutubu’l‐İlmiyye, Beyrut, tarihsiz, s. 285; Ahmed  bin Abdullah el‐Kalkaşandî, Meâsirü’l‐İnâfe fî‐Me’âlîmi’l‐Hilâfe, I, Matbaatu’l‐Hukumetu’l‐Kuveyt, Kuveyt,  1985, s. 204; İsmail bin Ömer bin Kesir el‐Karşi Ebu’l‐Fida, el‐Bidâye ve’n‐Nihâye, X, Mektebetü’l‐Mearif,  Beyrut, tarihsiz. s. 165.   3 Ebu Abdullah Muhammed bin Harun Reşid el‐Haşimî el‐Abbasî. 809–193 / 813–197 yılları arasında Abbasî  halifesidir. Bkz. Hakkı Dursun Yıldız, “Emin”, DİA, XI, s. 112–114.  4 İbnü’l‐Kesir, X, s. 165.  5  Abdurrahman  bin  Ebi  Bekir  es‐Suyutî,  Târihu’l‐Hulefâ,  I,  haz.  Muhammed  Muhyiddin  Abdülhamid,  Matbaatu’s‐Seade, Mısır, 1952, s. 290.  6  Muhammed  Mustafa  Haddara,  el‐Me’mun  Halifetu’l‐Âlim,  Daru’l‐Mısriyye  li’t‐Te’lif  ve’t‐Terceme,  İskenderiyye, tarihsiz. s. 33. 9 ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET MÜCADELESİ - Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin GÜNEŞ argümanlarla  desteklenmeye  çalışılmıştır.7  Kuryş’ten  olmak  hilâfet  için  büyük  önem  arz  etmekteydi. Nitekim Hz. Ebu Bekir’in halife olarak seçilmesinde kullanılan delillerden biri de  peygamberin Kureyş’ten olduğu ve onun halifesinin de Kureyş’ten olması gerektiği deliliydi.8   Abdullah  Me’mun  Kureyş’tendi  ama  annesi,  Emin’in  annesi  gibi  Kureyş’in  en  üstün  kolu  Haşimîlerden değildi. İslam tarihinin ilk halifesinin seçiminden itibaren halife seçiminde Kureyşî‐ Haşimî soyundan gelmenin bir avantaj sağladığı görülmekte ve karşı tarafa karşı kullanılan bir  politik araç olduğu da anlaşılmaktadır.   Bu  etkenlere,  Muhammed  Emin’in  Bermekî9  ailesinin  güçlü  şahsiyetlerinden  Fazl  bin  Yahya’nın10  himayesinde  oluşu  da  eklenince,  Abdullah  Me’mun’un  iktidar  şansı  baştan  iyice  azalmıştır. Zira Fazl bin Yahya, Horasan’da Muhammed Emin için biat alırken, Harun Reşid de  Bağdad’ta, Muhammed Emin’e olan desteğini, zoraki de olsa, biatini yenileyerek göstermiştir. Ne  var ki Harun Reşid kendi ihtiyarı dışında gelişen bu olaya tepkisini, ileride Fazl bin Yahya’yı  azlederek gösterecektir.11  Harun Reşid kendisi üzerinde kurulan baskıya ve fiili duruma rağmen Abdullah Me’mun’u  veliaht tayin etmekten vazgeçmemiştir. O, 182/798 yılında oğlu Abdullah için biat almış ve ona  “Me’mun” lakabını vermiştir. Ayrıca Horasan ve havalisini onun idaresine bırakmıştır.12 Halife, bu  biat merasimini 182/798 yılında hac dönüşünde Rakka’da gerçekleştirmiştir. Abdullah Me’mun’un  yanına bir grup asker katıp Bağdat’a göndermiş13 ve çarşıdaki insanlardan bile biat alınmıştır. Bu  biat olayı, Muhammed Emin’e yapılan biatten, sekiz sene sonra gerçekleşmiştir.14     186/802  yılında  Harun  Reşid  hac  yolculuğuna  çıkmış  ve  Muhammed  Emin  Abdullah  Me’mun ve diğer oğlu Kasım’ı da yanında götürmüştür. Bu hac yolcuğu diğerlerinden faklıdır.  Çünkü Harun Reşid, üç oğlu için Mekke’de biat almak istemiştir. Muhammed Emin ve Abdullah  Me’mun için yazdırdığı biat ahitnamelerini de Kâbe’ye astırmıştır.15 Bu biat merasimi sırasında  Mekke ve Medine’de yaşayan halka bir milyon elli bin dinar dağıtıldığı bilinmektedir. Halk bir  7 Kalkaşandî, s. 204.  8 Seyyid Murtaza Askerî, Sakîfe, Merkez‐i Ferhengî İntişârât‐i Münîr, Tahran, 1385(hicrî‐şemsî), s. 50.   9 Abbasîler döneminde başta vezirlik olmak üzere çeşitli mevkilerde görev almış bir aile. Bkz. Hakkı Dursun  Yıldız, “Bermekîler” DİA, V, s. 517–520.  10 Ebu’l‐Abbas el‐Fazl bin Yahya bin Halid el‐Bermekî (ö. 193 / 808) Harun Reşid döneminin önemli devlet  adamlarındandır. Bkz. Hakkı Dursun Yıldız, “Fazl b. Yahya el‐Bermekî”, DİA, XII, s. 276.  11 Haddara, a.g.e., s. 34.  12 Suyutî, I, s. 290. Yakubî iki biat arasında sekiz sene olduğunu söyleyerek 183 / 799 tarihini vermektedir.  Bkz. Ahmed bin Ebi Yakub bin el‐Abbasî, Târihu’l‐Yakubî, , II, Dâru Sadir, Beyrut, tarihsiz, s. 415. Harun  Reşid’in Abdullah’a verdiği Me’mun lakabı emniyet verilmiş anlamına gelmektedir.  13 İbnü’l‐Kesir, X, s. 179.  14 Yakubî, II, s. 215.  15 Emin’in yazdığı ahitnamenin metni için bkz. Yakubî, II, s. 416–419; Me’mun’un yazdığı ahitnamenin metni  için bkz. Yakubî, II, s. 419–421. 10 ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET MÜCADELESİ - Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin GÜNEŞ taraftan  Muhammed  Emin’in  yanına  gidip  ondan  hediyeler  alırken;  diğer  taraftan  Abdullah  Me’mun’a  da  gidip  ondan  da  aynı  şekilde  hediyeler  almıştır.  Harun  Reşid  bu  biat  merasimi  sonrasında oğlu Muhammed Emin’e Şam ve Irak vilayetlerinin yönetimini verirken, diğer oğlu  Abdullah Me’mun’a Hemedan ve şark beldelerinin idaresini vermiştir.  Harun Reşid iki oğluna biat  aldıktan sonra diğer oğlu Kasım için de biat almış ve ona da “Mu’temen” lakabını vermiştir. Tüm  bu olanlar halkın bir kısmı tarafından hoş karşılanırken, bir kısmı tarafından da yerilmiştir.16 Bunun  nedeni, halifenin yaptığının doğru anlaşılmaması ve kardeşi Hadi ile yaşadıklarının hâlâ hatırda  olmasıdır.17      Harun Reşid’in veliahtlığı sırasında yaşadıklarıyla, oğulları Muhammed Emin ve Abdullah  Me’mun  arasındaki  durumu  kıyaslayarak,  Abdullah  Me’mun’u  ikinci  plana  neden  attığını  düşündüğümüzde, olayın arka planında görünüşten daha karmaşık hesapların olabileceği sonucu  çıkmaktadır. Halife neden böyle bir tercihe gitmiş / gitmek zorunda kalmıştır?     Harun  Reşid,  yukarıda  açıklandığı  gibi  Muhammed  Emin’i  beş  yaşındayken  hilafet  makamının gelecekteki varisi olarak açıklamıştı. Ancak Muhammed Emin’in yaşı ilerledikçe nefsine  düşkünlüğü,  yöneticiliğe  ehil  olmadığı  ortaya  çıktığı  ve  bunun  halife  tarafından  anlaşıldığı  kaynaklar tarafından dile getirilmiştir. Abbasilerin, yukarıda ifade edildiği gibi, annesi Abbasî olan  Muhammed Emin’e destekleri Harun Reşid’i baskı altında tutmalarına sebep olmaktaydı. Bu baskı  halifenin  Muhammed  Emin’i  azletmesini  veya  Abdullah  Me’mun’u  ilk  sıraya  çıkarmasını  engellemiştir. Harun Reşid, devletin geleceğini Muhammed Emin’e bırakmak istememekte ve  kurduğu planla, ileride Abdullah Me’mun’u hilafet makamına ve Abbasî Devleti yöneticiliğine  gelmesini sağlamayı düşünmektedir. Bu cümleden, Harun Reşid’in Abbasî baskısı nedeniyle politik  bir tercihte bulunarak Muhammed Emin’i ilk veliaht olarak atadığı ama şahsi tercihinin Abdullah  Me’mun’dan yana olduğu söylenebilir.    Halifenin planının ilk ayağını, Horasan Eyaleti’nin Abdullah Me’mun’a bırakılması teşkil  etmektedir. Harun Reşid, kendi sağlığında ve ölümünden sonra bu bölgeyi her şeyiyle Abdullah  Me’mun’a bıraktığını bildirmiş, bunu Muhammed Emin’in şartnamesine yazdırmış ve Emin de  bunu kabul etmiştir.18 Bu şartnameden, Abdullah Me’mun’un neredeyse müstakil bir devlete  16 İbnü’l‐Kesir, X, s. 187. Hacda bulunan insanlar veliahtlara nasıl hitap edeceklerini şaşırmış ve onları  gücendirmekten kaçınmaya çalışmışlardır. Ayrıca bkz. Abdurrahman bin Ali bin Muhammed bin el‐Cevzî  Ebu’l‐Ferec, el‐Muntazam fî Târihi’l‐Mulûk ve’l‐Umem, IX, Daru’l‐Kutubu’l‐İlmiyye, Beyrut, 1992, s. 111.  17 Cemaleddin Ebi Mehasin Yusuf bin Tağriberdi el‐Atabegi, en‐Nucûmu’z‐Zâhire fî‐Ahbâri Misr ve’l‐Kâhire, II,  Müessesetü’l‐Mısriyye ve’t‐Terceme ve’t‐Tabaa, Mısır, tarihsiz, s. 98. Tağrıberdi bu belanın kendi zamanına  kadar devam ettiğini ve bir kaide olmaksızın kendi oğullarına biat edip diğer adayların hal‘ edildiğini  söyleyerek durumdan şikâyetçi olduğunu ima eder.   18 Şartnamesinde bunu şu şekilde dile getirmiştir:  ﺎھﺪﯾﺮﺑو ﺎھزاﺮطو ﺎﮭﺟاﺮﺧو ﺎھدﺎﻨﺟأو ﺎھرﻮﻛو ﺎھرﻮﻐﺜﺑ نﺎﺳاﺮﺧ هﻻوو ﻊﯿﻤﺟو ﺎھرﻮﺸﻋو ﺎھﺮﺸﻋو ﺎﮭﺗﺎﻗﺪﺻو ﺎﮭﻟاﻮﻣأ تﻮﯿﺑو ﮫﺗﻮﻣ ﺪﻌﺑو ﮫﺗﺎﯿﺣ ﻲﻓ ﺎﮭﻟﺎﻤﻋأ ( Amilleri, öşürleri, beytülmalları, askerleri,  11 ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET MÜCADELESİ - Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin GÜNEŞ sahip  olduğu  anlaşılmakta  ve  özerk  yönetimine  Muhammed  Emin’in  hiçbir  şekilde  (ilk  aday  sıfatıyla  veya  babası  öldükten  sonra  halife  ve  yönetici  olsa  da)  müdahale  edemeyeceği  görülmektedir. Bunun yanı sıra Horasan Eyaleti’nin kendine münhasır özellikleri de Abdullah  Me’mun için bir yatırım şeklinde tezahür etmektedir. Zira Horasan ahalisi Abbasîlerin taraftarları  olarak tanınmaktadır. Abbasîlerin Emevîlere karşı yürüttüğü propagandanın merkezi Horasan idi.  Abbasîler de Horasan da bulunmakta ve ihtilal hareketini buradan yönetmekteydiler. Abbasîler  ihtilalin liderliğini Ebu Müslim Horasanî’ye vermişti. O da Merv’den ihtilali başarıyla organize  etmekteydi. Sonuçta Horasan’dan başlayan Abbasî ihtilali başarı sağlamış ve Emevîler devri sona  erdirilmişti. Horasan’ın bu ihtilaldeki etkisi öylesine önemsenmekteydi ki “Horasan yiğit yatağıdır.  Allah  bir  kavme  gazap  etmek  istedi  mi  üzerlerine  Horasanlıları  gönderir”  şeklinde  hadisler  uydurulmuş,  siyasi  mücadele  bu  şekilde  meşrulaştırılmaya  çalışılmış  ve  Horasanlıların  gönlü  okşanarak ayaklanmaya desteklerinin devamı istenmiştir.  Abbasî ihtilalinde Araplardan ziyade  İranlı köylüler bulunmaktaydı. Ebu Müslim Horasanî’nin şahsiyetinde Horasan ahalisi, Abbasîlere  devlet yönetimini hediye etmiş oluyorlardı. Bunlara binaen Abbasîler, taraftarları ve yardımcıları  Horasanlılardan gördükleri bu destek sebebiyle onları korudular. Yeni rejimin temel dayanağını  Horasanlılar teşkil ettiğinden Abbasîler onlara 3./ 9. asrın ortalarına dek hilafet ordusunda ve saray  hizmetlerinde görevler tevcih etti.19 Bu nedenle Eba Cafer el‐Mansur, oğlu Mehdi’ye bıraktığı  vasiyette; Horasanlılara iyi davranmasını, çünkü Horasan ahalisinin malları ve canlarıyla her zaman  onun yanında olacağını, muhabbetinin Horasanlıların kalbinden asla çıkmayacağını dile getirmiştir.  Buna ilave olarak, Abdullah Me’mun’un annesi Meracil’in de Horasanlı olması anlamlıdır.   Bu  durumda  Horasanlıların,  Abdullah  Me’mun’un  dayıları  olarak  ona  gösterecekleri  ihtimamın  daha  fazla  olması  kaçınılmazdır.  Horasanlıların  tutumunda  İranlıların  ve  Türklerin  ananeleri  gereği  hükümdarlarına,  “tanrının  yeryüzündeki  gölgesi”  olarak  bakmaları  ve  değer  vermeleri etkili olmuştur diyebiliriz. Horasanlılar, yöneticileri olan hükümdara yani melike, “ غﺎﺑ ”  (Bâğ) derlerdi. “  غﺎﺑ ”, İlâh’ın yani Tanrı’nın  cesede tenasüh etmiş  halidir.  Her ne  kadar bu  âdetlerine tamamen sadık kalmış olmasalar da yöneticilerine itaatleri nerdeyse kusursuzdu. İleride  de görüleceği gibi Muhammed Emin ve Abdullah Me’mun arasındaki mücadelede bu hususun çok  büyük tesiri olacaktır.20  dâhil olmak üzere hayatında ve ölümünden sonra onu (Abdullah Me’mun’u) Horasan’a vali tayin etti. Yakubî,  II, s. 416. Benzer bir ifade Me’mun’un ahitnamesine de eklenmiştir:  ﺎھرﻮﻛو نﺎﺳاﺮﺧ رﻮﻐﺛ ﮫﺗﻮﻣ ﺪﻌﺑو ﮫﺗﺎﯿﺣ ﻲﻓ ﻲﻧﻻوو تﺎﻗﺪﺼﻟا ﻦﻣ ﺎﮭﻟﺎﻤﻋأ ﻊﻤﯿﺟو  ﻚﻟذ ﺮﯿﻏو زاﺮﻄﻟاو ﺪﯾﺮﺒﻟاو رﻮﺸﻌﻟاو ﺮﺸﻌﻟاو ( Beni hayatında ve ölümünden sonra öşürleriyle,  postasıyla, tıraz, sadaka, malları ve başka şeyleri dâhil olmak üzere (Horasan’a) vali atadı.) Yakubî, II, s. 419– 420.   19 Osman Çetin, “Horasan”, DİA, XVIII, s. 236.  20 Haddara, a.g.e.,s. 39. 12 ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET MÜCADELESİ - Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin GÜNEŞ   Ayrıca  Harun  Reşid,  Muhammed  Emin’e  göstermediği  güveni  Abdullah  Me’mun’a  göstermiştir. Halife ve Abbasî Hükümdarı Harun Reşid, Muhammed Emin’e Abdullah Me’mun’u  azletme yetkisi vermezken, Abdullah Me’mun’a, daha önce veliaht atadığı en küçük oğlu Kasım  Mu’temen’i azletme yetkisi tanımıştır.21 Daha da önemlisi Harun Reşid’in 193/809 senesinde  Abdullah Me’mun için biat yenilemesidir. Ancak bu biatin diğerlerinden farkı, ordudan ve tüm  komutanlardan  alınmış  olması  ve  Harun  Reşid’in  yanında  bulunan  tüm  mal,  araç‐gereç  ve  silahların Abdullah Me’mun’a bırakılarak yapılmış olmasıdır.22 Bütün bunlardan Harun Reşid’in  oğlu  Abdullah  Me’mun’a  olan  güveninin,  ömrünün  sonuna  kadar  artarak  devam  ettiği  anlaşılmaktadır. Görülüyor ki halife, yerini ona bırakamamış olsa dahi, layık olduğunu düşündüğü  makama gelebilmesi için gereken tüm şartları hazırlamıştır.23     Harun Reşid 192/808 yılında Horasan’da kargaşa çıkaran Rafi bin Leys ile savaşmak için  sefere  çıkmıştır.  Bu  sırada  Rakka’yı  Kasım’a,  Bağdat’ı  Muhammed  Emin’e  bırakıp,  Abdullah  Me’mun’a da Bağdat’ta kalmasını söylemiştir. Burada Fazl bin Sehl24 devreye girmiş ve Abdullah  Me’mun’a; “Harun Reşid’e yolculukta ne olacağını bilemezsin. Muhammed Emin (hilafette) senin  önüne  geçirilmiş.  Ve  şüphesiz  Zübeyde  ve  malları;  o  Zübeyde’nin  oğludur  ve  dayıları  da  Haşimoğullarıdır.” demiştir. Fazl bin Sehl ayrıca, halifenin seferde vuku bulacak vefatında Abdullah  Memun’un azledilebileceğine Emin’in dikkatini çekerek, memleketi Horasan’a doğru babasıyla  beraber sefere çıkmasını tavsiye etmiştir.25 Abdullah Me’mun bu nasihatin gereğini yaparak halife  ile birlikte sefere çıkmıştır. Gerçekten de bu sefer sırasında Harun Reşid hastalanmış ve Cürcan  yolunda iyice ağırlaşan halife buradan Tus’a geçmiştir.26 Bu hastalık Harun Reşid’in hilafetinin sonu  ve iki oğlu arasındaki ihtilafın da başlangıcı olmuştur.   Yukarıda da ifade edildiği gibi Harun Reşid sefer sırasında, Abdullah Me’mun için ordudan  biat alması ve silahları da ona bırakması Emin tarafından gereğinden fazla bonkörlük yaptığı  şeklinde  yorumlanmış  olmalıdır.  Halifenin  hastalanmış  olması  endişeleri  daha  da  artıracak  niteliktedir.  Görülüyor  ki  hilafetin  bu  ilk  ve  en  önemli  veliahdının  kalbine,  babasının  son  21 Ayrıntı için Me’mun’un ahitnamesine bakınız.  22 Muhammed bin Cerir et‐Taberî Ebu Cafer, Târihu’l‐Umem ve’l‐Mülûk, V, Dâru’l‐Kutubu’l‐İlmiyye, Beyrut,  1407, s. 27; İbnü’l‐Kesir, X, s. 223.  23 Harun Reşid’in Me’mun’un yerini sağlamlaştırmak için bu tedbirleri aldığına Haddara dikkat çekmiştir. Bkz.  Haddara, a.g.e.,s. 38‐41.   24 Ebu’l‐Abbas el‐Fazl bin Sehl es‐Serahsî (ö. 202 / 818). Abbasî Halifesi Me’mun’un ilk veziridir. Bkz. Hakkı  Dursun Yıldız, “Fazl bin Sehl”, DİA, XII, s. 275–276.  25 Aynı olay İbnü’l‐Kesir tarafından farklı şekilde anlatılır: “Halife Reşid isyan eden Rafi bin Leys üzerine  sefere çıkmak ister. Bağdat’ı Muhammed Emin’e bırakır. Me’mun, kardeşinin yapacaklarından çekindiğini  söyleyerek babasından onunla birlikte sefere çıkma izni alır”. Burada Fazl bin Sehl’den hiçbir surette  bahsedilmez. Bkz. İbnü’l‐Kesir, X, s. 207.  26  A.g.e, aynı yer. 13 ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET MÜCADELESİ - Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin GÜNEŞ demlerinde yanında olamamanın sıkıntısı yanında, ordudan Abdullah Me’mun için alınan çok  manidar biatin sıkıntısı da yerleşmiştir. Buna binaen Muhammed Emin, ilk iş olarak adamlarından  Bekr bin el‐Mu’temir’i Tus’a göndermiştir. Muhammed Emin bir takım mektuplar yazıp Tus’a  gidecek mutfak sandıklarına yerleştirmiştir. Bu mektupları inek derisine saklayarak el‐Mu’temir’e  vermiş ve ona; “Öldürüleceğini bilsen dahi bu mektupları ne emiri’l‐müminine ‐ve emiri’l‐müminin  ölene dek‐  ne de bir başkasına göster. O öldüğünde ise, sende olanı oradaki insanlara ver” emrini  vermiştir.27   el‐Mu’temir,  Tus’a  vardığında  Harun  Reşid  onu  huzuruna  çağırtmış  ve  geliş  sebebini  sormuştur. el‐Mu’temir de kendisinin Muhammed Emin tarafından, halifeden hayırlı haberler  almak  üzere  gönderildiğini  belirtmiştir.  Harun  Reşid’in  yanında  bir  mektup  olup  olmadığı  yönündeki sorusuna ise olumsuz cevap vermiştir. Bunun üzerine halife el‐Mu’temir’in dövülmesini  ve hapse atılmasını emretmiştir. Buna rağmen el‐Mu’temir, Muhammed Emin’den aldığı emre dair  bir itirafta bulunmamıştır.28  Harun Reşid öldükten sonra Fazl bin Rebi29 onu tekrar sorguya çekmiştir. el‐Mu’temir bu  kez halifenin öldüğüne kesin olarak kanaat ettiğinden yanında getirdiği mektuplardan Fazl bin  Rebi’e bahsetmiştir. Mektuplardan birinin Abdullah Me’mun’a yazıldığı ve Muhammed Emin’in bu  mektupta  kardeşinden  kendi  ve  diğer  kardeşi  Kasım  için  biatini  yenilemesini  istediği  görülmektedir. Oysa halife gözlerini hayata yumduğunda Abdullah Me’mun Tus’ta değil, Merv’de  bulunuyordu. Mektuplardan diğeri ise Harun Reşid’in diğer oğlu Salih’e yazılmıştır. Bu mektupta  ise askerlerin işini ele alması ve Fazl bin Rebi’in görüşlerine itibar etmesi istenmiştir. Muhammed  Emin son mektubu Fazl bin Rebi’e yazmış ve ona harem, mallar ve askerler konusunda tedbirli  davranmasını tavsiye etmiştir.30  Bu mektupların okunması ve komutanlarla meşveret edilmesi  sırasında Fazl bin Rebi  ağırlığını ortaya koyarak; “durumunun ne olduğunu bildiğim (kişi) varken ne olacağını bilmediğim  (kişin)in peşinden gidip de onu bırakmam” diyerek, Muhammed Emin’e tâbi olmanın gerekliliğini  dile  getirmiştir.  Bu  sözlere  vatan  ve  aile  hasreti  de  eklenince  askerler,  Abdullah  Me’mun’a  verdikleri sözü bir tarafa bırakarak, Muhammed Emin’in yanına, Bağdat’a dönmüşlerdir.31  27 Taberî, V, s. 27; İzzeddin Ebu’l‐Hasen İbnu’l‐Esir, el‐Kâmil fi’t‐Târih, V, Dârul Kutubu’l‐İlmiyye, Beyrut,  1995, s. 358.  28 Taberî, V, s. 27; İbnü’l‐Esir, V, s. 360. Harun Reşid’in bu tutumu, Muahmmed Emin’in yönetime geçme  isteğine karşı sergilediği tutumu açıkça ortaya koymaktadır.  29 Ebu’l‐Abbas el‐Fazl bin er‐Rebî (ö.208 / 823–824). Bkz. Abdülkerim Özaydın, “Fazl b. Rebî”, DİA, XII, s.  274–275.  30 Taberî, V, s. 27.  31 İbnü’l‐Esir, V, s. 360. 14 ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET MÜCADELESİ - Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin GÜNEŞ Me’mun, bu haberi alınca babasının kumandanlarından Abdullah bin Malik, Yahya bin  Muaz, Şebib bin Hamid bin Kahtabe, Harun’un hâcibi Ala, askerlerin başında bulunan Abbas bin  Mesib bin Züheyr, kitabetten sorumlu Eyyüb bin Ebi Sümeyr, Abdurrahman bin Abdülmelik bin  Salih ve hepsinden daha çok değer verdiği Fazl bin Sehl’i toplayıp durumu istişare etmiştir. Fazl bin  Sehl hariç, kumandanların ortak kararı, bir orduyla onlara yetişip, onları geri çevirmek yönündedir.  Ama  Fazl  bin  Sehl,  Abdullah  Me’mun’a;  “eğer  bunların  dediklerini  yaparsan  seni  azledip  Muhammed Emin’e hediye etmiş olacaklar” diyerek, farklı bir strateji takip edilmesi gerektiğini  vurgulamıştır. Zira Me’mun onların dediklerini yaptığı takdirde olaylar onun aleyhine gelişecek bu  nedenle hilafeti kaybedebilecekti. Buna göre Abdullah Me’mun’un yapması gereken şey onlara  elçi ile mektup göndererek üzerlerindeki hakkını hatırlatması ve vefa göstermelerini istemesidir.   Abdullah Me’mun bu tavsiyeyi yerine getirerek Sehl bin Said ve Nevfela el‐Hadim’i bir  mektupla Bağdat’a yönelen ordu ve kumandanlara göndermiştir. Elçiler, Fazl bin Rebi ve orduya  Nişabur’da yetişip mektupları vermiştir. Fazl elçilere cevaben; “ben ancak ordudan bir kişiyim”  şeklinde kaçamak bir cevap vermiştir. Daha sonra ise Abdurrahman bin Cebele el‐Anbarî’yi de  yanına  alarak  sert  bir  dille  duruma  el  koymuş  ve  Abdullah  Me’mun’a  hakaretamiz  sözler  söylemiştir. Bu olaylar üzerine elçiler geri dönmüştür. Olanlardan haberdar olan Fazl bin Sehl,  Abdullah Me’mun’a nasihat etmeye devam etmiş ve Abbasî tarihinin önceki olaylarından misaller  verip, hilafetin ona teslim edileceğine dair güven verici sözler sarf etmiştir.32   Me’mun, Fazl bin Sehl’in onu teşvik edip desteklemesine rağmen kardeşinden çekinmeye  devam etmiştir. Bu durumu Fazl ile konuşmasında da dile getirmiştir. Birçok yerde isyan bayrağı  açılmış, insanların çoğu da para ve mülk Muhammed Emin’de olduğundan ona meyletmiştir. Bu  durumda Abdullah Me’mun, Türk hakanına sığınmak istemişse de Fazl bin Sehl, onun ordusuyla  Muhammed Emin’e karşı mücadeleye girmesini, eğer yenilirse o zaman Türk hakanına sığınmasını  tavsiye etmiştir.33  Emin her ne kadar iktidar avantajını ele geçirmiş olsa da Fazl bin Sehl Abdullah Me’mun’a  verdiği sözü tutmak için çalışmalara başlamıştır. Horasan’da kumandan ve fakihlere vaatlerde  bulunarak, onları kendi taraflarına çekmeye çalışmıştır. Ayrıca Horasan’da vergilerin dörtte birine  muafiyet  getirmiştir.  Böylelikle  Horasan  ahalisi  de  Abdullah  Me’mun’u  kastederek;  “kız  32 Taberî, V, s. 30;  İbnü’l‐Esir, V, s. 361.  33 İbnü’l‐Esir, V, s. 366. Kaynaklarda Türk hakanının kim olduğuna dair bilgi yer almamaktadır. Ancak  bahsedilen  hakanın  Büyük  Türk  Hakanlığı’nın  devamı  sayılan  Dokuz  Oğuz‐On  Uygurlar’ın  (745–840)  dokuzuncu kağanının hükümranlık yılları 808–821 Abdullah Me’mun ve Muhammed Emin mücadelesi  yıllarıyla örtüştüğünden bahsedilen hakan bu şahıs olmalıdır. Bu Türk Hakanı’nın adı Ay‐Tengri’de Kut Bolmış  Alp Bilge Kağan’dır. Babası yedinci kağan Ay‐Tengri’de Ülüg Bolmış Alp Uluğ Kutlu Bilge Kağan (794‐805)’dır.  Bkz. Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar: İlkçağ ve Asya Afrika Devletleri,  III, Kültür ve Turuzim Bakanlığı  Yay., 2005, s. 144. 15 ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET MÜCADELESİ - Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin GÜNEŞ kardeşimizin ve peygamberimizin amcasının oğlu” sözleriyle durumdan memnuniyetlerini dile  getirmişlerdir. Muhammed Emin ise Bağdat’ta, kendine biat aldığının ertesi günü, Kasru’l‐Mansur  etrafında oyun oynanabilecek bir meydan inşasına emir vermiştir. Kasru’l‐Mansur etrafında oyun  oynamayı  istemesi  onun  ağabeyine  karşı  politik  bir  mücadeleyi  hedeflemediği  şeklinde  yorumlanamaz.  Zira  babasının  ölümü  esnasında  gönderdiği  mektuplar  bunun  aksini  göstermektedir. O  halde kaynakların Muhammed Emin’in yönetimden  çok heva ve hevesine  düşkünlüğünü Harun Reşid’in ağzından dile getirmeleri onun gerçekten de yönetime ehil biri  olmadığını  düşündürmektedir.   Karde şinin  bu  zayıf  tarafının  farkında  olan  Abdullah  Me’mun  zaman ve şartlar kendi lehine olana dek bu durumdan istifade etmiş, ona Horasan’dan hediyeler  ve  onurunu  okşayıp  onu  yücelten  mektuplar  göndererek  kendini  hedef  göstermemeye  çalışmıştır.34   2.  KARDEŞLER  ARASINDAKİ  MÜCADELENİN  GÜN  YÜZÜNE  ÇIKMASI  VE  ABDULLAH  ME’MUN’UN HALİFE OLMASI  Me’mun, babasının ölümünden ve kardeşi Muhammed Emin’in halife olmasından sonra,  halifeye  ve  merkezi  yönetime  karşı  kusur  işlememeye  özen  göstermiştir.  Ayrıca  kardeşi  Muhammed Emin’e hediyeler göndermeye devam etmiştir. 194/809–810 yılına girildiğinde ise iyi  denilebilecek  bu  gidişatın  seyri  Muhammed  Emin’in  bazı  kritik  kararlar  almasıyla  başka  bir  merhaleye evirilmiştir. Kaynakların tümü, bu sene içerisinde Halife Muhammed Emin’in kardeşi  Kasım’a  dair  kendisine  yazdırılmış  olan  ahitname  hilâfına  icraatlarda  bulunduğunu  ortaya  koymaktadır.   Halife  Muhammed  Emin  ilk  olarak  kardeşi  Kasım’ı,  yönettiği  Cezire’den  azletmiş  ve  Bağdat’ta, yanında ikamete mecbur kılmıştır. Kasım’ın bu mecburi ikameti sonrasında Muhammed  Emin,  oğlu  Musa’ya  “en‐Nâtiku  bi’l‐hak”  lakabını  vererek,  onu  veliaht  tayin  etmiş  ve  adını  hutbelerde okutmaya başlamıştır.35 Böylece savaş meydanlarından önce siyasî arenada mücadele  başlamış oldu. Muhammed Emin’in bu siyasi hamlesi onun, babası tarafından üç veliaht kardeş  için hazırlanan Mekke protokolünü saymadığı ve geçersiz kıldığı anlamına gelmekteydi.  Kısa  bir  süre  sonra  Halife  Muhammed  Emin,  Kasım’ı  azledip,  oğlu  Musa’nın  veliaht  olduğunu ilan ederek hedefine adım adım yaklaşmaya çalışmıştı. Bu hedef hiç şüphesiz Abdullah  Me’mun’un diğer veliaht Kasım gibi veliahtlıktan azledilmesiydi. Böylece Muhammed Emin iktidarı  34 İbnü’l‐Esir, V, s. 361–362. Eserde verilen dörtlük Emin’in vaziyetini anlatması bakımından dikkate şayandır.  ﺎﻧﻻﺰﻏ ﮫﯿﻓ ﮫﯿﻟإ يﺪﮭﯾ ﺎﻧﺎﺑ ﮫﯿﻓ نﻻﺰﻐﻟا ﺖﻧﺎﻛو ﺎﻧﺎﺘﺴﺑ ﺔﺣﺎﺴﻟا ﺮﯿﺻو ﺎﻧاﺪﻣ ﷲ ﻦﯿﻣأ ﻰﻨﺑ  (Allah’ın Emin’i şehirler bina etti,  büyük bir sahayı da bostan kıldı; Ceylanlar orada gezmekteydi,o da ceylanları oraya salmaktaydı.)  35 İbnü’l‐Kesir, hutbelerde Musa’nın adının Me’mun ve Kasım’dan önce okunduğunu belirtmişse de bu  konuda  kaynaklar  farklı  bilgiler  içermektedir.  Bkz.  İbnü’l‐Kesir,  X,  s.  223.  Taberî  ise  Musa’nın  adının  hutbelerde okunduğunu söylemiş, öncelik ve sonralık beyan etmemiştir. Bkz. Taberî, V, s. 32. 16 ABDULLAH ME’MUN VE MUHAMMED EMİN’İN HİLAFET MÜCADELESİ - Yrd. Doç. Dr. Hasan Hüseyin GÜNEŞ kimseyle paylaşmamış olacak, rakiplerinin önünü de almış olacaktı. Gerçekleşen bu olaylarda  Muhammed Emin’in veziri Fazl bin Rebi’in desiseleri, hiç şüphesiz etkili olmuştur. Fazl bin Rebi,  Abdullah Me’mun’u yüzüstü bırakmış ve Harun Reşid’e verdiği sözü tutmamıştı. Abdullah Me’mun  bir vesileyle hilafete geçecek olursa bundan en çok zarar görecek kişi hiç şüphesiz kendisi olacaktı.  Tüm bu sebepler Fazl bin Rebi’in, Muhammed Emin’e sürekli Abdullah Me’mun’un azli için cesaret  verici konuşmalar yapmasına ve onu bu işe teşvik etmesine neden olmuştur. Vezirinin cesaret  vermesiyle Muhammed Emin, ilk olarak oğlu Musa için veliahtlık kararını vermiş, Kasım’ı da  azlettikten sonra asıl rakibi Abdullah Me’mun’u saf dışı bırakmayı planlamıştır. Ancak, bu son  adımı  gerçekleştirmeden  evvel  Abdullah  Me’mun  da  ona  mukavemet  edeceği  haberini  göndermişti. Nitekim Abdullah Me’mun, Kasım’ın azil haberi kendine ulaşınca, işin neticesinin  kendine varacağını anlamıştır. Bundan sonra Me’mun’un Bağdat’la haber ağını hemen kestiği  görülmektedir. Abdullah Me’mun’un tepkisi bununla da kalmamış, tırazdan ve paradan kardeşinin  ismini de kaldırmıştır.36 Gelişen bu olaylar Abdullah Me’mun’un da Mekke protokolünü geçersiz  saydığı şeklinde yorumlanabilir. Meşru halifenin adını hem sarayda giyilen resmi elbiseler üzerine  nakşedilen  armadan  (tıraz)  ve  hem  de  sikkelerden  çıkarması  Abdullah  Me’mun’un  halifenin  yönetimini kabul etmediği ve ona başkaldırdığı anlamına gelmektedir.    Halife Muhammed Emin’e gösterilen tepkinin çok sert ve manidar olduğu görülmektedir.  Abdullah Me’mun, ahitnamedeki şart gereğince kendi özerk bölgesine çekilebileceğini ve buraya  müdahalenin sâbık halife tarafından men edildiğini otorite sahibi kardeşine hatırlatmıştır. Böylece,  kendisine karşı kurulan komplolardan haberdar olduğu mesajını vermiştir. Muhammed Emin’in  yaptıklarına bakıldığında, Abdullah Me’mun’un tepkisinin de onun tarafından bu şekilde okunduğu  anlaşılmaktadır. Nitekim Halife Muhammed Emin, Abdullah Me’mun’un Rey bölgesinin yöneticisi  Abbas bin Abdullah bin Malik’ten Rey gelirlerini istediğini ve Abbas’ın da Abdullah Me’mun’u  haberdar etmeksizin halifenin bu isteğini yerine getirdiğini görüyoruz. Anlaşılıyor ki, Muhammed  Emin bu isteğiyle kardeşinin kendine itaatini sınamak istemişse de fiiliyatta bu gerçekleşmemiştir.  Abdullah  Me’mun  durumdan  haberdar  olur  olmaz  valisini  azledip  yerine  Hasan  bin  Ali  el‐ Me’munî’yi atamış ve ona Rey’den bin kişilik bir ordu toplayana dek atından inmemesini tembih  etmiştir.37  Emin ise adamlarından Abbas bin İsa bin Musa, Salih Sâhibü’l‐Musli ve Muhammed bin İsa  bin Nuheyk’i yanlarında mektuplarla Rey, Humus, Nişabur ve Serahs’a göndermiştir. Bu kişiler  daha sonra Abdullah Me’mun’un yanına gidip ona da mektubu tebliğ etmişlerdir. Mektupta,  36 Taberî, V, s. 32.  37 Taberî, V, s. 33. 17