Śladami Marksa i Wittgensteina Lotar Rasiński Śladami Marksa i Wittgensteina Krytyka społeczna bez teorii krytyki Projekt okładki, stron tytułowych i wnętrza Agata Muszalska Zdjęcie na okładce Wittgenstein/Diomedia Wydawcy Monika Michowicz Mikołaj Ratajczak Redakcja Agnieszka Piskozub-Piwosz Produkcja Mariola Iwona Keppel Recenzent prof. dr hab. Leszek Koczanowicz Łamanie „Roch” Wojciech Ochocki Publikacja dofinansowana przez Dolnośląską Szkołę Wyższą ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (decyzja Nr 2575/03/E-680/S/2012-1 przyznanych na utrzymanie potencjału badawczego w 2012 roku z dn. 23 maja 2012) Copyright © Lotar Rasiński Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2012 ISBN 978-83-01-17184-1 Wydanie I Wydawnictwo Naukowe PWN SA infolinia 801 33 33 88 tel. 22 69 54 321, faks 22 69 54 288 e-mail: [email protected]; www.pwn.pl Spis treści Podziękowania 9 Wstęp 11 1. Marks i krytyka jako reforma świadomości 29 Zniesienie teorii i alienacja – krytyka jako „reforma świadomości” 33 Emancypacja polityczna, emancypacja ogólnoludzka, proletariat – Marksowska praktyka wyzwolenia 42 Camera obscura – krytyka i ideologia 50 Ideologia, interpelacja, nauka – „aparaty” Althussera 58 2. Michael Walzer i krytyka zaangażowana 69 Sprawiedliwość i uczestnictwo polityczne – wokół Sfer sprawiedliwości 72 Jak możliwa jest krytyka-interpretacja? – trzy modele krytyki społecznej 76 Fakty i mity krytyki społecznej 85 Między masą a elitą – Gramsci i intelektualista organiczny 89 Minimalizm i maksymalizm moralny – argument z Thick and Thin 94 Dylematy krytyki wewnętrznej – o kontrowersji między Walzerem i Saidem 102 3. Wittgenstein i niemożliwość krytyki 109 Dwie filozofie? – wokół sporów wittgensteinowskich 111 O regułach i rozumieniu życia społecznego – Winch i nauki społeczne 118 Problematyczny rozum – Nyíri, relatywizm i konserwatyzm 125 5 Spis treści Nie wychodźcie z jaskini – Oakeshott i rozumienie warunkowe 130 4. Wittgenstein i możliwość krytyki 139 Refleksyjność reguł – znów Oakeshott, Winch i rozumienie społeczeństw pierwotnych 140 O warunkach możliwości sensownego mówienia – Wittgenstein i Kant 147 „Przejrzysta ekspozycja” – terapeuci czy rozjaśniacze? 153 O języku pasożytniczym i alienacji językowej – Wittgenstein i Marks 159 5. Wittgenstein, krytyka, demokracja 173 Transcendentalna gra językowa? – Wittgenstein Apla i Habermasa 174 O „poszanowaniu przeciwnika”, kontekstualizmie i procedurach – agonizm Mouffe 177 Reguły, gry językowe i „świadomość różnorodności” – filozofia publiczna Tully’ego 182 Perfekcjonizm moralny i „zmiana aspektu” – demokracja „awersyjna” Norval 191 6. Habermas i krytyka teoretyczna 203 O nowym programie dla nauk społecznych – teoria tradycyjna i teoria krytyczna Horkheimera 204 Co zostało z Marksa? – szkoła frankfurcka i dziedzictwo marksizmu 213 O pierwotnym i pasożytniczym trybie użycia języka – teoria działania komunikacyjnego Habermasa 226 Dyskurs, etyka, demokracja – „refleksja krytyczna” Habermasa w perspektywie Wittgensteinowskiej 235 6 Spis treści 7. Foucault i krytyka praktyczna 251 Prezentyzm, relatywizm, kryptonormatywizm – Habermas vs. Foucault 252 Analiza rekurencyjna, dyskurs i „szczęśliwy pozytywizm” – archeologia w świetle historii epistemologicznej 257 „Błąd”, prawda i władza – genealogia w praktyce 269 Czym jest krytyka? – genealogia, rządomyślność i przejrzysta ekspozycja 284 Zakończenie 305 Krytyka jako praktyka emancypacyjna 305 Bibliografia 319 Indeks 333 Podziękowania Chciałbym podziękować instytucjom i osobom, które przyczyniły się do powstania tej pracy. Odpowiedzialne są one jednak jedynie za jej pozytywne strony. Wdzięczny jestem pani Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego za przyznanie grantu habilitacyjnego, który zapewnił mi możliwość intensywnej pracy nad projektem, a jednocześnie zmobilizował mnie do jego terminowego zakoń- czenia. Dziękuję pani profesor Bogusławie Dorocie Gołębniak, Prorektor ds. Nauki i Współpracy z Zagranicą Dolnośląskiej Szko- ły Wyższej, oraz pani profesor Mirosławie Nowak-Dziemianowicz, Dziekan Wydziału Nauk Pedagogicznych DSW, za wspieranie mojego projektu habilitacji, a zwłaszcza za pomoc przy jej publi- kacji. Profesorowi Leszkowi Koczanowiczowi dziękuję za to, że zmusił mnie do zajęcia własnego stanowiska, a także za przeczy- tanie manuskryptu i cenne uwagi. Kolegom z Zakładu Filozofii Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, a zwłaszcza profesorowi Piotrowi Dehnelowi, jestem wdzięczny za możliwość dyskusji i prezento- wania fragmentów swej pracy na cyklicznych seminariach. Pro- fesor Elżbiecie Matyni dziękuję za rozmowę i pomoc w zdobyciu ważnych materiałów, a doktor Alenie Miltovej i profesorowi Mi- lanowi Petruskowi za możliwość korzystania z ich cennych zbio- rów. Doktorowi Krzysztofowi Pezdkowi, doktorowi Andrzejowi Orzechowskiemu i profesorowi Andreasowi Kalyvasowi jestem wdzięczny za inspirujące dyskusje. Mojej żonie Hanie oraz synowi Szymonowi dziękuję za wsparcie, cierpliwość i wyrozumiałość.