T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ OSMANLI ORDUSUNDA 18. VE 19. YÜZYILLARDA YAPILAN ISLAHAT ÇALIŞMALARI VE BU ÇALIŞMALARDA YABANCI UZMANLARIN ROLÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ali Rıza ŞİMŞEK Enstitü Ana Bilim Dalı : Sosyoloji Tez Danışmanı : Yrd.Doç.Dr.Osman ÖZKUL MAYIS 2006 T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ OSMANLI ORDUSUNDA 18. VE 19. YÜZYILLARDA YAPILAN ISLAHAT ÇALIŞMALARI VE BU ÇALIŞMALARDA YABANCI UZMANLARIN ROLÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ali Rıza ŞİMŞEK Enstitü Ana Bilim Dalı : Sosyoloji Bu tez / /2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği ile kabul edilmiştir. ---------------- ------------------- ----------------- Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitede başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Ali Rıza ŞİMŞEK 29.05.2006 ÖNSÖZ Osmanlı Ordusunun askeri modernleşme serüvenini incelediğimiz bu tez, yaklaşık bir buçuk yılımızı alan yorucu bir çalışmanın sonucu ortaya çıkmıştır. Mesleğimle de ilgili olması ve tarihe olan düşkünlüğüm nedeniyle büyük bir zevkle hazırladığımız bu çalışmanın başından beri bilgi ve tecrübeleri ile bana ışık tutan danışman hocam Yrd.Doç.Dr.Osman ÖZKUL’a, eğitim hayatımda bana büyük katkıları bulunan Sakarya Üniversitesi Sosyoloji bölümündeki bütün hocalarıma, ayrıca tezin yazımında bana yardımcı olan eşime ve sabırla çalışmalarımın bitmesini bekleyen oğlum Ata Onur’a şükranlarımı sunarım.Bunun yanı sıra çalışmamda ortaya koyduğum fikir görüşlerin tamamının bir Yüksek Lisans Öğrencisi olarak tarafıma ait olduğunu ve hiçbir şekilde Türk Silahlı Kuvvetlerini bağlamayacağını belirtmek isterim. Ali Rıza ŞİMŞEK 29.05.2006 İÇİNDEKİLER ÖZET.............................................................................................................................i SUMMARY…………………………………………………………………………. ii GİRİŞ........................................................................................................................... 1 BÖLÜM 1: OSMANLI ORDUSUNUN TARİHSEL GELİŞİMİ………………... 8 1.1. Kapıkulu Ocakları…………………………………………………………. 9 1.1.1. Acemi Ocağı Teşkilatı………………………………………………. 11 1.1.2. Yeniçeri Ocağı Teşkilatı……………………………………………. 13 1.1.3. Cebeci Ocağı Teşkilatı……………………………………………… 19 1.1.4. Kapıkulu Süvarileri Ocağı Teşkilatı………………………………. 20 1.1.5. Topçu Ocağı Teşkilatı………………………………………………. 22 1.1.6. Top Arabacıları Ocağı Teşkilatı…………………………………… 25 1.1.7. Humbaracı Ocağı Teşkilatı………………………………………… 27 1.1.8. Lağımcı Ocağı Teşkilatı……………………………………………. 28 1.2. Eyalet Askerleri…………………………………………………………….. 29 1.2.1. Tımar Sistemi……………………………………………………….. 30 1.2.2. Tımarlı Sipahiler……………………………………………………. 32 1.2.3. Akıncılar…………………………………………………………….. 33 1.2.4. Azaplar………………………………………………………………. 35 1.2.5. Sekbanlar……………………………………………………………. 36 1.2.6. Deliler………………………………………………………………... 37 1.3. Osmanlı Donanma Teşkilatı………………………………………………..38 i BÖLÜM 2: ISLAHATLARIN NEDENLERİ VE SİYASİ İLİŞKİLER………… 43 2.1. Ordudaki Bozulmalar………………………………………………………43 2.2. Dış Etkiler…………………………………………………………………... 47 2.2.1. Osmanlı Devleti-Rusya İlişkileri……………………………………. 50 2.2.2. Osmanlı Devleti-Almanya İlişkileri…………………………………. 57 2.2.3. Osmanlı Devleti-Fransa İlişkileri…………………………………… 62 2.3. Teknolojik Gelişmeler……………………………………………………... 65 BÖLÜM 3: 18. YÜZYIL ISLAHAT HAREKETLERİ…………………………... 70 3.1. Lale Devri Islahatları………………………………………………………. 70 3.2. I. Mahmut Dönemi Islahatları…………………………………………….. 77 3.3. III. Mustafa Dönemi Islahatları…………………………………………... 81 3.4. I. Abdülhamit Dönemi Islahatları………………………………………… 89 3.5. III. Selim Dönemi Islahatları……………………………………………… 91 3.5.1. Nizamı Cedit’in Doğuşu……………………………………………... 95 3.5.2. Avrupa’ya Elçiler Gönderilmesi……………………………………. 95 3.5.3. III. Selim’e Osmanlı Devlet Adamlarının Sunduğu Layihalar…… 98 3.5.4. III. Selim’e Yabancıların Sunduğu Layihalar…………………… 103 3.5.5. Nizamı Cedit Yeniliklerinin Uygulanması………………………... 107 3.5.6. Mevcut Ocakların Yeniden Düzenlenmesi……………………….. 112 3.5.7. Nizamı Cedit Ocağının Kurulması………………………………... 114 3.5.8. Donanmada Yapılan Islahatlar…………………………………… 118 3.5.9. Mühendishane-i Berri-i Hümayun’un Açılması…………………. 120 3.5.10. Nizam-ı Cedit’e Karşı Toplumda Oluşan Tepkiler…………….. 123 3.5.11. Nizam-ı Cedit ve Dış Etkenler…………………………………… 130 3.5.12. Kabakçı Mustafa Ayaklanması………………………………….. 131 3.6. 18. Yüzyıl Yenilik Hareketlerinin Tahlili………………………………. 134 BÖLÜM 4: 19. YÜZYIL ISLAHAT HAREKETLERİ………………………… 151 4.1. II. Mahmut Dönemi Islahatları…………………………………………. 152 4.1.1. II. Mahmut’un Padişahlığa Getirilmesi…………………………... 152 4.1.2. Alemdar Mustafa Paşa ve Sekban-ı Cedit Ocağı………………… 153 ii 4.1.3. Eşkinci Ocağının Kurulması………………………………………. 157 4.1.4. Yeniçeri Ocağının Kaldırılması…………………………………… 159 4.1.5. Asakiri Mansure-i Muhammediyenin Kurulması……………….. 161 4.1.6. Hassa Birliklerinin Teşkil Edilmesi………………………………. 163 4.1.7. Askeri Meclis ve Harp Okulunun Kurulması……………………. 164 4.1.8. Donanmada Yapılan Islahatlar…………………………………… 166 4.2. Osmanlı Devleti ile Prusya’nın Askeri Yakınlaşması …………….…... 168 4.2.1. Moltke’den Önce ve Moltke İle Birlikte Görevlendirilenler……. 171 4.2.2. İlk Prusya Askeri Heyetinin Oluşturulması ve Çalışmaları…….. 172 4.2.3. Redif Teşkilatının Kurulması……………………………………... 175 4.3. Abdülmecit Dönemi ve Tanzimat Ordusu……………………………… 177 4.4. Polonyalı Mülteci Subayların Çalışmaları……………………………... 182 4.5. Moltke’den Goltz’a Kadar Geçen dönemdeki Prusyalı Askerler……. 186 4.6. Sultan Abdülaziz Dönemi Islahatları……..…………………………….. 189 4.7. II. Abdülhamit Dönemi Islahatları……………………………………… 193 4.7.1. Kaehler Heyeti ve Çalışmaları…………………………………….. 198 4.7.2. Von Der Goltz ve Alman Silah Sanayisi………………………….. 203 4.7.3. Hamidiye Alayları………………………………………………….. 215 4.8. 19. Yüzyıl Yenilik Hareketlerinin Tahlili………………………………. 219 SONUÇ ve ÖNERİLER…………………………………………………………. 232 KAYNAKÇA.……………………………………………………………………. 240 ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………. 244 iii KISALTMALAR LİSTESİ MSB : Milli Savunma Bakanlığı TSK : Türk Silahlı Kuvvetleri KKK : Kara Kuvvetleri Komutanlığı As.Fab. : Askeri Fabrika Osm. : Osmanlı MEB : Milli Eğitim Bakanlığı iv SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Başlığı : “18 ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Ordusunda Yapılan Islahatlar ve Yabancıların Rolü” Tezin Yazarı : Ali Rıza ŞİMŞEK Danışman: Yrd.Doç.Dr.Osman ÖZKUL Kabul Tarihi: 16.07.06 Sayfa Sayısı: VI (ön kısım) + 244 (tez) Anabilimdalı : Sosyoloji 18 ve 19. yüzyıllarda Osmanlı Devletinde ortaya çıkan ıslshat hareketlerinin incelendiği bu araştırma, genel anlamıyla bir toplumun modernleşme serüveninin önemli bir aşamasına ışık tutmayı amaçlamaktadır. Bugünün Türkiye’sine uzanan bir sürecin başlangıcında yer alan tarihsel veriler, kavramlar, kişi ve kurumların değerlendirilmesiyle, bir tarih bilincine ulaşılarak; süre gelen yanlışlıkların, eksikliklerin ve kronikleşmiş sorunların nedenleri anlaşılmaya çalışılmıştır. Konunun ele alınma yönteminde tarihsel gelişim çizgisi izlenmiş olup, Osmanlı geleneksel yapısı anlaşılmadan konunun sağlıklı ele alınmasının mümkün olamayacağı düşüncesiyle, 18. yüzyıldan itibaren işleyen sürecin öncesine de değinilmiştir. Geleneksel yapısını muhafaza ederek Avrupa’yı titreten Osmanlı Devleti, yüzyıllar boyunca herhangi bir değişim ihtiyacı hissetmemiştir. Ancak bu sırada ekonomik, siyasal, kültürel ve teknolojik alanlarda gelişmekte olan Batı, 18. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı’ya karşı askeri zaferler kazanmaya başlamış, bu durumda Osmanlı, içinde bulunduğu durumu sorgulama ihtiyacı hissetmiştir. Militer bir yapıya sahip olan Osmanlı Devleti’nin yenilgilere çözüm arayışının sonucunda vardığı ilk sonuç ; yanlışın Osmanlı’nın geleneksel yapısının bozulmaya başlamasından kaynaklandığı olmuştur. Ancak Lale Devri ile birlikte batının üstünlüğü kabul edilmeye başlanmış ve Avrupa uygarlığından seçilmiş bazı unsurların taklidine ve benimsenmesine doğru ilk bilinçli adım atılmıştır. Genellikle dönemin padişahı veya sadrazamının kişiliklerine ve yetiştirilme tarzlarına göre şekillenen 18. yüzyıl yenilikleri, çoğunlukla askeri alanlarda ortaya çıkmış ve Fransa’nın etkisi altında cereyan etmiştir. Yabancı askeri uzmanların ilk defa kullanılmaya başlandığı bu dönemde gerçekleştirilen yenilik hareketleri, daha çok teknik alanlarda gerçekleşmiş ve çoğunlukla yüzeysel taklitler olarak kalmıştır. Osmanlı hizmetine giren yabancı uzmanlar bazı yeniliklerin gerçekleştirilmesinde faydalı olmuş, fakat daha çok Fransa’nın politik çıkarlarına uygun şekilde çalışmışlardır. Nispeten daha planlı bir modernleşme hareketi olan Nizam-ı Cedit reformları da uygulanan yöntemin yanlışlığı, iç ve dış etkenler nedeniyle başarılı olamamıştır. 19. yüzyıl, Osmanlı modernleşmesi açısından büyük değişimlerin yaşandığı bir yüzyıl olmuştur. Yapılan yenilikler konusunda Avrupa devletlerinin doğrudan etkileri bulunmakta olup, devlet yönetimi ve ordu üzerinde Fransız etkisinin yerini Almanya almıştır. Avrupa’ya eğitime gönderilen gençler, modernleşmenin itici gücünü oluşturmuş, batılı müesseselerin burada kurulmasına öncülük etmişlerdir. Bu dönem boyunca Osmanlı hizmetine giren Alman Subaylar, Osmanlı devletini Alman silah sanayisinin en büyük müşterisi haline getirmiş ve ordu üzerindeki Alman nüfuzunu giderek artırmışlardır. Osmanlı Devletinin modernleşme serüveni boyunca, Avrupa devletleri gözlerini diktiği Osmanlı topraklarına sahip olabilmek için bir yandan onun kendi uygarlığının nimetlerine yönelmesini desteklemiş, diğer yandan onu bir kimlik kargaşasına sürükleyecek kültürel ve siyasi propagandayı yürüterek ekonomik olarak kendisine bağlı kılmıştır. Anahtar kelimeler: Osmanlı Devleti, Modernleşme, Ordu, Islahat, Yabancı Uzman. v Sakarya University Insitute of Social Sciences Abstract of Master’s Thesis Title of the Thesis: The Reformation workouts at the Otoman Empire Army in the 18.th and 19.th centuries and the role of the foreign experts in these workouts Author: Ali Rıza ŞİMŞEK Supervisor: Yrd.Doç.Dr.Osman ÖZKUL Date: 16.07.06 Nu.of pages: VI (pre text) + 244 (main body) Department: Sociology This research which examines the reforms came out in Ottoman Empire in 18 th and 19 th century, objects, to reveal an important stage of a society’s modernization adventure. Historical accounts and notions which has existed from the beginning period to the today’s Turkey are evaluated by figures and associations in order to make clear the reasons of wrongs, lackings and chronic problems by reaching a historical conscious. Historical advancing line is followed at the method of the research and since it will not be possible to deal with the subject thoroghly without making clear the traditional structure of Ottoman, the period before the 18 th century is also mentioned. Ottoman Empire that shaked the whole Europe by conserving it’s traditional structure, did not feel any need of changing. But, meanwhile, the west has deleloped at the fields of economy, politics, culture and technology and began to win military victories versus to Ottoman in the first years of 18 th century, so Ottoman began to feel the need to inquir it’s situation. The first result Ottoman Empire that had a military structure had found out was that it’s traditional structure had began to deteriorate. But with the Tulip Era, West’s superior had been began to be admitted and first conscious steps were done through the adoptation and imitation of some of the elements chosen from the European society.İnnovations of the 18 th century which took the shape according to personalities and growing up styles of the era’s rulers and grand viziers, mainly appeared at the military field and occured under the French exert. At this period that foreign military experts were first employed, innovation efforts were mainly occured at technical fields and generally stayed as the surfacial imitations. Foreign experts who were disposed to the Ottoman’s service had been beneficial for some of the innovations but they mainly worked for the political benefits of the French. Nizam-ı Cedit reforms that were relatively more planned modernization actions were failed because of the era’s falses and the interior and exterior exerts. 19 th century had been an era that crucial changes occured in order to modernize Ottoman Empire. European countries had direct relevance to the reforms and Germany took the place of France in order to offect the politics and army. Youngerters that were sent to Europe were the leaders of the reforms and leaded to constitute the Western associations in Ottoman. During this term German officers who were disposed to the service of Ottoman Empire leaded Ottoman Empire to be the Major consume of German Weapen industry and they increased the German effect above the army. During the modernization adventure term of Ottoman Empire, European countries supported Ottoman to gear their civilization services in order to get Ottoman lands, on the other side carried on the cultural and political propagandas for rendering it dependent on Europe in economic ways. Keywords: Ottoman Empire, Modernization, Army, Reform, Foreign Expert. vi