2009, 63, 5-6 pl issn 0043-5104 jubileusze – sylwetki uczonych – prezentacje placówek naukowych 90 uroDziny proFesor Dr hab. Marii wroŃskiej THE 90th AnniVERsARY OF pROFEssOR MARiA WROŃsKA Maria Cyfert, Barbara latko Wydział Chemii, Uniwersytet Wrocławski, ul. F. Joliot-Curie 14, 50-383 Wrocław 90 URODZINY PROFESOR DR HAB. MARII WROŃSKIEJ 357 na naszych łamach składaliśmy już życzenia srebrnym jubilatom, złotym, ba nawet pla tynowym, a teraz nadarzyła się okazja, by pogra tulować wyjątko- wej Jubilatce, chyba – trzymając się tej serii szlachet- nych kruszców – tytanowej. Otóż swoje 90 urodziny obchodzi p. profesor Maria wrońska, pamiętana i serdecznie wspominana przez kilka pokoleń absol- wentów chemii, biologii i geologii Uniwersytetu Wro- cławskiego. Jubilatka urodziła się 12 lipca 1919 roku w Kra- kowie. szkołę średnią ukończyła we lwowie, tam rów- nież w latach 1939–44 studiowała chemię na Wydziale Chemicznym politechniki lwowskiej, a w roku akade- Fot. 1. profesor Maria Wrońska (lwów 1944 r.) mickim 1944/45 pracowała jako asystent w Katedrze Chemii nieorganicznej. W listopadzie 1945 r. profesor Maria Wrońska przybyła wraz z grupą lwowskich naukowców do Wro- cławia i po nostryfikacji dyplomu na politechnice Śląs- kiej w Gliwicach (uzyskując tytuł magistra inżyniera) podjęła pracę jako starszy asystent w Katedrze Chemii Ogólnej Uniwersytetu i politechniki we Wrocławiu. po rozdzieleniu uczelni w 1952 roku profesor Maria Wrońska została pracownikiem naukowo-dydak- tycznym Katedry Chemii nieorganicznej, a potem od 1970 roku – instytutu Chemii Uniwersytetu Wro- cławskiego, z którym związała się aż do przejścia na emeryturę w 1989 roku. W 1958 roku obroniła pracę doktorską pt. „Jony wodorowe jako reduktory oksy- Fot. 2. profesor Maria Wrońska anionów pierwiastków przejściowych” i wyjechała (Wrocław, 2008 r.) na staż naukowy na Węgry (uniwersytet w szege- dzie i Budapeszcie). W 1959 roku wyjechała na staż naukowy do instytutu Chemii Fizycznej Uniwersytetu w Oksfordzie, gdzie pra- cowała pod kierunkiem światowej sławy fizykochemików, m.in. prof. Hinshelwo- oda (laureata nagrody nobla za prace dotyczące katalizy w reakcjach rodnikowych w 1956) i prof. Bowena. Kolejne staże naukowe odbyła na uniwersytetach w Rzymie i pizie. W 1962 roku obroniła pracę habilitacyjną pt.: „Kinetyka dezoksydacji i oddzia- ływanie międzyjonowe w roztworach oksyanionów” i uzyskała stopień docenta. W 1972 roku została mianowana profesorem nadzwyczajnym, a 1979 roku pro- fesorem zwyczajnym. profesor Maria Wrońska kierowała Zespołem Kinetyki Che- micznej oraz Zakładem Chemii dla przyrodników. 358 M. cYFERt, B. lAtKO profesor Maria Wrońska jest wybitnym specjalistą w dziedzinie kinetyki che- micznej. Z Jej inicjatywy w zespole tym, skonstruowano w 1972 roku unikatową, jak na polskie warunki aparaturę do badań reakcji szybkich metodą zatrzymanego przepływu („stopped-flow”), dzięki której jako pierwsza w polsce, zapoczątkowała badania kinetyki reakcji szybkich w roztworach. przez wiele lat była to jedyna w polsce aparatura umożliwiająca prowadzenie tego typu badań. Wyniki swoich badań dotyczących reakcji przeniesienia elektronu w roztworach, kinetyki reakcji szybkich oraz badań efektów solnych, jonowych i katalitycznych przedstawiła w około 100 publikacjach m.in.: 1. M. Wrońska, Jony wodorotlenowe jako reduktory oksyanionów pierwiastków przejściowych, Wiad. Chem., 1958, 12, 323. 2. M. Wrońska, studies on the kinetics of decomposition of aqueous solution of ferrate Vi ions, Bull. Acad. polon. sci., 1959, 7, 137. 3. M. Wrońska, Kinetyczne badania pierwotnego efektu solnego, Wiad. Chem., 1963, 17, 687. 4. M. Wrońska, B. Banaś, Kinetic investigation of the oxydation reaction of iodide by iodate, Bull. Acad. polon. sci., 1965, 1, 5. 5. M. Wrońska, M. Cyfert, The role of chloride ions in the oxidation of bromides by bromate, Rocz. Chem., 1972, 46, 347. 6. M. Wrońska, M. Cyfert, Mn(IV) catalysed oxidation of thallium(I) by cerium(IV) in sulphuric acid medium, J. inorg. nucl. Chem., 1975, 37, 841. 7. M. Wrońska, T. Ernst, M. Cyfert, M. Wawrzeńczyk, Stopped flow kinetic study of autoreduction of Cu(II) tiosulphate complex, Materials science, 1976, ii/3, 91. 8. M. Cyfert, M. Wrońska, Der Einfluss des Mediums auf die Kinetik der kata- lytischen Oxydation des Thalliums(I) durch Cer(IV), Monatsh. Chem., 1977, 108, 397. 9. T. Ernst, M. Wawrzeńczyk, M. Cyfert, M. Wrońska, Effect of pH on the kine- tics of ferrate(VI) decomposition, Bull. Acad. polon. sci., 1979, 27, 773. 10. M. Cyfert, B. latko, M. Wrońska, Der Einfluss grosser Salzkonzentrationen auf die Oxydationsreaktion von Fe(phen)2+ mit Ce(IV) in Schwefelsaure, 3 Monatsh. Chem., 1980, 111, 619. Była promotorem czterech prac doktorskich i około stu magisters kich. Równolegle z badaniami naukowymi prowadziła szeroko zakrojoną działalność dydaktyczną wykładając chemię dla studentów Wydziału nauk przyrodniczych, czy wykłady specjalizacyjne dla studentów chemii i doktorantów. W latach 1976–79 była przewodniczącą Okręgowej Olimpiady Chemicznej we Wrocławiu. W uznaniu zasług w dziedzinie dydaktyki otrzymała szereg znaczących wyróż- nień, w tym Medal Komisji Edukacji narodowej (1978 r.) i Złotą Odznakę Znp (1977 r.), Złoty Medal Uniwersytetu Wrocławskiego (2008 r.). 90 URODZINY PROFESOR DR HAB. MARII WROŃSKIEJ 359 Fot. 3. profesor Maria Wrońska ze swoimi doktorantkami Za swoją działalność naukową profesor Maria Wrońska otrzymała nagrody Ministra szkolnictwa Wyższego i, ii i iii stopnia oraz nagrody rektorskie, a także odznaczona została: Odznaką XV-lecia Wyzwolenia Dolnego Śląska (1960 r.) i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia polski (1970 r.). Jej pasje naukowe nie ograniczały się tylko do ulubionej dziedziny jaką jest chemia. Wielokrotnie mogliśmy się przekonać, że skrupulatny i dociekliwy umysł pani profesor ogarnia również ogromną wiedzę humanistyczną, kształtującą jej postawę życiową i stosunek do ludzi, którzy Ją otaczają. Życzliwość, otwartość, pogoda ducha, odpowiedzialność i wyrozumiałość to cechy, które przez długie lata kształtowały atmosferę w najbliższym otoczeniu pani profesor Marii Wrońskiej i poniekąd kształtują do dziś, gdyż pomimo upływu lat wciąż możemy liczyć na Jej cenne, zawsze do końca przemyślane wskazówki i rady. profesor Maria Wrońska jest członkiem polskiego Towarzystwa Chemicznego od 1945 r. W latach 1967–69 pełniła funkcję wice-prezesa Wrocławskiego Oddziału polskiego Towarzystwa Chemicznego. Jest członkiem Wrocławskiego Towarzystwa naukowego i Komisji Katalizy i Fizykochemii powierzchni przy Oddziale pAn we Wrocławiu. Z okazji jubileuszu życzymy pani profesor niezawodnego zdrowia, dalszej pogody ducha oraz zadowolenia i satysfakcji z dotychczasowych osiągnięć. i, co oczywiste: świętowania wraz z nami kolejnych okrągłych rocznic. Maria Cyfert, Barbara Latko Wpłynęło do Redakcji 2 czerwca 2009 2009, 63, 5-6 pl issn 0043-5104 ZASTOSOWANIE BIOTRANSFORMACJI W SYNTEZIE OPTYCZNIE CZYNNYCH LAKTONÓW An AppliCATiOn OF BiOTRAnsFORMATiOn in THE sYnTHEsis OF OpTiCAllY ACTiVE lACTOnEs Witold Gładkowski Wydział Nauk o Żywności, Uniwersytet Przyrodniczy ul. Norwida 25, 50-375 Wrocław e-mail: [email protected] Abstract Wprowadzenie 1. laktony jako produkty biotransformacji kwasów tłuszczowych 2. Transformacje związków aromatycznych 3. laktonizacja epoksyestrów 4. Hydroliza nitryli i amidów 5. Redukcja ketoestrów i ketokwasów 6. Wykorzystanie lipaz do otrzymywania laktonów 7. Reakcje utleniania 8. Rozdział racemicznych laktonów 8.1. Enancjoselektywna hydroliza pierścienia laktonowego 8.2. Rozdział laktonów z wykorzystaniem reaktywności dodat- kowych grup funkcyjnych piśmiennictwo cytowane 362 w. gładkowski Dr inż. Witold Gładkowski w roku 2001 ukończył Wydział Technologii Żywn ości i Żywienia Człowieka Akademii Rolniczej we Wrocławiu. W roku 2006 ukoń- czył Studium Doktoranckie na Wydziale Nauk o Żyw- ności uzyskując stopień dok tora nauk biologicznych w zakresie biotechnologii. Od 2006 roku jest adiunktem w Kate drze Chemii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Zainteresowania naukowe: synteza i trans- formacje mikrobiologiczne laktonów, enzymatyczne mody fikacje fosfolipidów, identyfikacja związków meto­ dami spektroskopowymi. ZASTOSOWANIE BIOTRANSFORMACJI W SYNTEZIE OPTYCZNIE CZYNNYCH LAKTONÓW 363 ABSTRACT Compounds with lactone moiety exhibit many biological acitivities (for example antimicro- bial, antifeedant, cytostatic). One of the most attractive methods to obtain optically active lactones are regio- and stereoselective biotransformations. These together with mild reaction conditions are the main advantages of the processes compared to chemical synthesis of lactones. in this review examples of such biotransformations are presented. The lactones may be obtained via direct biotransformation of substrate or in chemoenzymatic synthesis. in the second case the enzymatic step is the key one, leading to optically pure or enriched intermediate which is further transformed into desired, optically active product. As the products of direct biotransformation, lactones can be formed from fatty acids like ricin- oleic or vernolic acid [1, 2], aromatic compounds (benzoic acid, mandelic acid, catechol) [3] as well as in the result of lactonization of epoxyesters by enzymatic systems of fungi or plants. in the last case the biocalysts is the apple pulp or Jerusalem artichoke pulp [4–6]. Hydrolysis of amides and nitriles is also applied to the synthesis of lactones. Especially useful in this regard are microorgani- sms, which exhibit both enzymatic activities [7–9]. Microbial reduction of carbonyl group in keto- esters or ketoacids is also very useful method. The reduction may occur in γ or δ position, leading to γ- or δ-hydroxyacids which cyclize to the corresponding lactones [10–13]. Reduction of carbonyl group in β-position is the first step of a synthesis of lactones with 7- or 8-membered rings [14–16]. The application of hydrolysis or transesterification processes catalyzed by hydrolytic enzymes, mainly lipases from Pseudomonas sp., also leads to enzymatically enriched lactones. The substrates may be γ-ketoesters, γ-hydroxyamides, meso-diols or meso-diesters [10, 17–19]. Among the oxidation reaction the most known is Baeyer–Villiger reaction in which cyclic ketones are directly oxidized to the lactones by enzymes called Baeyer–Villiger monooxygenases (BVMO) [20]. The reaction is highly regioselective and can be applied to the production of unsatu- rated lactones [23]. in this area of research genetically modified strains of Escherichia coli are applied [21, 24], although the wild strains are also used, for example to the production of ε-caprolactone from cyclohexanone [22]. Another reaction catalyzed by oxidoreductases is the oxidation of hydroxyl group to carbo- nyl or carboxyl one [25–27]. in this first case horse liver alcohol dehydrogenase (HlADH) found application in the oxidation of meso-diols to lactones. The ability of different fungal strains to the regioselective hydroxylation of unactivated carbon atom found an application to the synthesis of lactones with eudesmane and germacrane systems [28–30]. Resolution of racemates is an alternative strategy used to the synthesis of lactones in optically pure forms. This aim can be achieved by enzymatic cleavage of lactone ring catalyzed by lactonases. These enzymes of microbial origin belong to esterases and are often induced during the growth of microorganisms on cyclic ketones as the carbon sources [31, 32, 34]. Enzymatic resolution of panto- lactone by lactonase from Fusarium oxysporum is an example of industrial biotransformation [33]. lipases can also be applied to the enantioselective hydrolysis of lactone ring [35–37]. The other functional groups present in the molecule can also be converted during the resolu- tion of racemic lactones [39–44]. The examples are hydrolysis of acetoxylactones or esterification of hydroxylactones. Keywords: lactones, biotransformations, lipases, lactonases, lactonization, hydrolysis, transesterifi- cation, reduction, oxidation słowa kluczowe: laktony, biotransformacje, lipazy, laktonazy, laktonizacja, hydroliza, transestryfika- cja, redukcja, utlenienie