KİMLİK, KÜLTÜR VE DEGİŞİM SÜRECiNDE OSMANLI'DAN GÜNÜMÜZE KÜRTLER ULUSLARARASI SEMPOZYUMU 6-8 EYLÜL 2012 BİNGÖL In the Cantext ofI dentity, Culture and Change From Ottomans to the Present the Kurds International Symposium Di Pevajoya Nasname, Çan ıl Guhertine De Ji Osmaniyan Heta İro Kurd EDİTÖR Doç. Dr. M. Cengiz YILDIZ KATKIDA BULUNANLAR Arş. Gör. Ahmet ALP Arş. Gör. Fecri ARSLAN Arş. Gör. Selınan YEŞİL Arş. Gör. Zahir ERTEKİN AJŞ. Gör. Bedrettin BASUGUY BİNGÖL ÜNİVERSİTESİYAYINLARI 2013 ŞEYH SAİT iSYANININ KÜRTLER AÇlSINDAN ÖNEMİ Hızır DiLEK* Özet Kurtuluş savaşının başanya ulaşmasından sonra itilaf devletlerine karşı galip devlet statüsü ile masaya oturan Türkiye, istediklerinin büyük çoğuuluğunu elde etmişti. Sınırlar konusunda Misak-ı Milli dışında kalan yerler için ise fiili mücadele başlamıştı. Azınlıklar konusunda ise tüm azınlıkların Türkiye vatandaşı olarak kabul edilmesi dış devletlerin Türkiye'nin iç işlerine müdahalesini. engelleme maksadı gütmeydi. 1923 yılında cumhuriyetin ilanından sonra halifeliğin kaldırılması ve dönem itibariyle Atatürk'ün de vermiş olduğu bir demeçte Kürtler' in devletin çok çeşitli yerlerine yayıldığı için yer verilmek sitense devletin parçalanma demek olduğunu dile getinniş; ancak Kürtlere haklar verileceğini söylemişti. Ancak bir kisım Kürtler de durumu şöyle yorumladıklan görülmekteydi; Türkler ile olan din bağımızın devletçe kaldırılması, Kürtlerin bu denli büyük bir isyana kalkışmalarına sebebiyet vermiştir. Şeyh Said isyanın da dini ve milli motifleıi bir arada işleyen tarihçilerlu dönernin önemli olaylarını ele alırken dini açıdan halifeliğin kaldırılması; Halifeliğin kaldırıl­ ması, milli motiflerde ise iskan politikası, Kürtçenin yasaklanmasım ve yerel yöneti cilerin Türk kökenli vatandaşlardan olmasını öne sürmektedirler. Özet olarak Şeyh Said isyanını dini içerikle savunurken kimi de milli özelliklerine göre yorumlamak tadır. Anahtar Kelimeler: Şeyh Said, Türkiye, Kürtler, Halifeliğin Kaldırılması. Giriş isyan kelimesi sözlükte itaat etmeme, boyun eğmeme, ayaklanma, isyankarlık ve serkeşlik olarak geçmektedir1• İnsan doğası gereği bir araya geldiği zaman ayak lanmalann olması, insanların birbirine boğun eğmemesinin yaratılıştan beri gelen fitrati bir özelliğidir. Çünkü fikir, kuvvet vs. nedenlerden dolayı bir kesim egemenlik altına alınmak istendiği zaman çatışmaların olması, kanların dökülmesi vakaadır. Şeyh Said isyanın da inceleyeceğirniz bu durum zorla benimsetilmek istenen bir :fikrin • İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeler ve İnkılap Tarihi Enstitüsü 1 Serdar Mutçalı El Mu 'cem el-Arabi el-Hadis, Dağarcık Yayınlan, İstanbul, J995,s.574-575. 486 KİMLİK, KÜLTÜR VE DEGİŞİM SÜRECiNDE OSMANLI'DAN GÜNÜMÜZE KÜRTLER neticesinde çıkan bir isyan hareketidir. Anadolu da meydana gelen isyanlann temeline bakıldığında isyanlar tek sebebe dayandınlmaya çalışılmıştır. Oysa tarihi olaylarda tekli sebep yetersizdir, çünkü isyanlar ekonomik, sosyal sebepler gibi birçok etkenden oluşurken en önemlisi de özgürlük için girişiimiş olanlandır2• Osmanlı Devleti çok uluslu bir devletti. Fransız ihtilali ile birlikte devletin bünyesinde bulunan birçok millet XIX. Yüzyıl saulanna kadar batımn teşvik ve destekleriyle bağımsızlıklannı kazammşlardır. Osmanlı'daki XVIII. Yüzyıl Kürt İsyanlanna bakıldığında isyanlarm sebepleri yöneticilerin halkı iyi yönetememeleri, halkla bütünleşememeleri, kötü muamelelerdir. Buna rağmen Kürtler'in Osmanlı Devletine olan bağlılığı devam etmiştir. Bu bağlamda vereceğimiz şu misal Kürtler'in devlete bağlılığım göstermektedir. Osmanlı 'mn bölgedeki önemli yöneticilerinden Bedirhan Bey, .S üryanilerin bir isyan teşebbüsünü hertaraf etmiştir. Dünya harbinin devam ettiği zamanlarda doğu da çıkan Süryani ayaklanmasımn (1915) bastınlınası bölge halkımn kendisi, yardımlan ve önemli Beylerin desteğiyle olmuştur. Milli mücadelede sırasında uygulanması uygun görülmeyen bir takım esaslann-tek millet, tek bayrak, tek dil ... - gibi politikalar ile Milli Mücadele sona erdikten sonra Türkiye halklarımn "Türk " potası altında eritilrnek istenmişti3• Osmanlıdaki din olgusu altındaki birleşmeden çıkılınası ve' kurulan yeni genç Türkiye Cumhuriyeti halifeliği kaldırdığı gün içte ve dışta tepkilerin doğurmuştur. Zamanlama açısından oluşan tepkiler, bir tesadüf değildi. Halifeliğin kaldınlmasından bir yıl sonra Şeyh Said4 isyam patlak vermiştir ama isyanın silahlı mücadele safhası bir yıl sonradır. İsyanın önce,sinde Şeyh Said'in Kürt liderlerinde bulunduğu bir istişareye gitmişti. Tüm bu olanlar dikkate alındığında Kürtlerin, Osmanlıya bağlılığında din etkili olmuştur.5 Şeyh Said ayaklanması ile ilgili olarak çeşitli sebepler sayan "Le comte de Gobineau'nun dediğine üzerine Doğu, dar kafalı bu aşiret filozoflarının, bu serseri mucize sahiplerinin klasik toprağıdır. Bu seyyar sergerdeler gereğinden reaksiyonun an faal artistieri olınuşlardır. Bundan başka Kürt ayaklanmasının sebepleri arasında sefaletin de önemli rolü oldu. Osmanlı Hükümeti bu havaliyi medenileştirmek için hiç gayret göstermedi gibi, az da olsa yol ve okul inşası bakınundan gösterdiği ihmal o bölgenin bütün yönleri ile ilkel kalınasma sebep oldu. Ermeni göçürmesi ve halk mübadelesi de eklenecek olursa, bu bölge halkının derin bir huzursuzluk ve faaliyetsizlik içinde bulunma nedenleri ortayfrçıkar." Bkz: Yalçın Küçük, Kürtler Üzerine Tezler, Dönem Yayınlan, İstanbul,l990, s.292. 3 Diğer milietler ile olan bağlannı görmezden gelerek yeni Türk Alfabesinin kabulü, Güneş-dil teorisinin kab~lÜ, Halkevlerinin kurulınası ve Faaliyetleri. 4 1865 yılındaPalu ilçesinde doğdu. Nakşibendi tarikatının Şeyhi olan derlesi Ali Septi'nin beş oğlu vardı. XVIII. Yüzyıl sonlannda Septi köyünden, Diyarbakır yöresinde Palu 'ya yerleşen Ali Septi, Şeyhlik görevlerini yerine getirmeye devam etti. Şeyh Said'in babası Mahmut, Ali Septi'nin ölümünden sonra Hınıs'a yerleşti. Şeyh Said burada dini eğitim aldı. Bkz: Celile Celil, vd. Yeni ve Yakm Çağda Kürt Siyaset Tarihi, çev. M. Aras, Peri Yayınlan, İstanbul, 1998. 5 Kürdistan 'ın Osmanlı 'ya katılınasında etkin rolü üstlenen Bitlisi'nin ve onun maiyetindeki halkın Sünni Şafii-Osmanlı 'ya göre çok dindar-olınası Osmanlı ya katılımını kolaylaştırrnıştır. HızırDİLEK 487 1. Ayaklanmanın Nedeni ve İsyanın Başlaması Bir milletin varlığı onu yok sayınakla yok olunmaz. Milletler arası çıkarlar bazen bir toplıımun yıllardır istediği bir devlet olarak yaşama isteğini körükler. Kürtlerin hayatta kalma mücadelesi kendilerini duyurması ile ilgili Lord Avebury* şunlan dile getirmiştir: ' "Bir halkın kültürel kimliği, politik statüsü ile belirlenir. Bütün diğer insan hakları kendi kaderini tayin hakkını ön görür; bu hak olmaksızın sadece kültürel özgürlük inkar edilmiş olunmakla kalınmaz, Birleşmiş Milletler Sivil ve Politik Haklar Sözleşmesi 'nde yüceltilen öteki hakların bir çoğu da açık bir ısrarlı bir şekilde ihlal edilmiş olur(. .. ) 70 yıldan fazla zaman önce, Başkan Woodrow Wilson, ünlü Ondört Nokta Programında, ulusların kendi kaderlerini tayin hakkı konusundaki amaçlarını dile getinnişti. Bu programın özellikle 12. Maddesi, Osmanlı egemenliği altında yaşayan uluslara atıfta bulunuyordu ve Sevr Antiaşmasında bağımsız bir Kürt devleti Öngön1liiyordu. Bu düzenlemeleri planlayan batılı ulus/m~ aslında ~Kürtler ile Emıenilerin kendi kaderlerini belirleme hakkından çok, Osmanlı İmparatorluğu 'nun parçalanması ile ilgileniyordu. Ama bunların verdikleri sözleri tutmadıkları da bir gerçe kt. ,6 ır. Birinci Dünya Savaşı soması ve Milli Mücadele hareketinde de çeşitli yerel kuvvetlerin varlığı devam etmiş ve bu süreç birlikte kazamlmıştır. Nitekim henüz topyekün bir mücadele başlamadan önce de Atatürk bölge ile ilgili açıklamaları ileri de nasıl bir yol haritası izleneceğini bize gösteriyordu. Atatürk 1 Mayıs 1920 tarihinde milleti oluşturan Müslüman halklar demecinde Kürtlerle ilgili şunu demiştir. Yüce meclisimiz oluşturan yalnız Türk değildir, yalmz Çerkez değildir, yalnız Kürt değildir, yalnız Laz değildir. Fakat hepsinden oluşmuş İslam öğeleridir. Bundan dolayı, bu yüce heyetin temsil ettiği, hukukunu, hayatını, şeref ve şamm kurtarmak için karar verdiğimiz emeller, yalnız bir İslam unsuruna ait değildir. İslam unsurlanndan oluşmuş bir kitleye aittir. Bunun böyle olduğunu hepimiz biliriz. Hep kabul ettiğimiz esaslardan biri ve belki birincisi olan, sınır meselesi tayin ve tespit edilirken, Milli sımnmız İskenderun 'un güneyinden geçer, doğuya doğru uzanarak Musul'u Süleymaniye'yi, Kerkük'ü içine alır. İşte milli sınınmız Budur Dedik! Biz onlan ayırmadık. Bundan dolayı koruması ve savunması • Britanya Parlamentosu İnsan Haklan Grup Başkanı. 6 Paris Kürt Enstitüsü, Wuslararası Paris Kürt Konferansıl4-15 Ekim 1989, İstanbul, 1992, s. 9.; 19. yüzyıla kadar Osmanlı egemenliğindeki Kürt, Bulgar, Çerkez vs. milletler Osmanlı devleti bünyesinde varlıklannı sürdürmekteydi. Özel bir konumlan; hatta bir devlet olma eğilimi taşıyan bir ulus oluşturma savını taşımadılar. Hatta Kürtler için devlet kuramayan bir ulus tanımı yapılır. 488 KİMLİK, KÜLTÜR VE DEGİŞİM SÜRECiNDE OSMANLI'DAN GÜNÜMÜZE KÜRTLER ile uğraştığınız millet doğal olarak bir öğeden ibaret değildir. Çeşitli İslami öğelerden oluşmuştur. Bu toplumu oluşturan her bir İslam öğesi, bizim kardeşimiz ve çıkarları tamamıyla ortak olarak vatandaşımızdır ve yine kabul ettiğimiz esasların ilk satırında bu çeşitli İslami unsurlar ki; vatandaştırlar, birbirine karşı karşılıklı sevgi ile uyumludurlar ve birbirierirlin her türlü hukukuna daima uyumlu olduğunu tekrar ettik ve doğrularlık ve hepimiz bugün içtenlikle kabul ettik. Bundan dolayı çıkarlarımız ortaktır. Kurtıılmasına karar verdiğimiz birlik yalnız Türk, Çerkez değil hepsinden oluşmuş bir İslam öğesidir. Bunun böyle kabul edilmesini ve yanlış anlaşılınaya meydan verilmem. esini istiyorum. 7 . Mustafa Kemal İzmit Basın toplantısında Kürtler' e özerklik çözümü sunmuş bundan altı ay önce de Büyük Millet Meclisi Hükümetince "Kürdistan hakkında" düzenlenen bir talimatı Büyük Millet Meclisi sıfatıyla El Cezi{e Cephesi Komutan lığına yollar. Bu talimatta Kürtler 'in oturduğu bölgelerde ise hem iç siyasetimiz hem de dış siyasetimiz açısından adım adım mahalli bir idare kurulmasım gerekli bul duğıınu dile getirir. Ayrıca TBMM,IO Şubat 1922 günlü otUrumunda Kürtler'e özerklik verilmesini kabul etmişti. Yasa önerisi 373 milletvekilinin oyuyla çoğıınlukla benimsemnişti. 64 milletvekili ise karara karşı gelmişti. 8 Bu durum yeni kurulan bir meclisin var-olan bu sorunu kendi içerisirlde çözmeye gayret ettiğinirı göstergesidir. Lozan ve daha sonrakiruluslararası konferanslarda ise çözüme kavuştıırulamayan bu mesele günümüzde de devam etınektedir. Cumhuriyetin yaymaya çalıştığı fıkir İslami çevreleriri ve Müslüman kesimirı hoşnutsuzluğunu arttırmıştı. İslami çevreleriri yerleştiTilrnek istenen fıkirlere karşı antipatisi ve pasif bir muhalefeti vardı. Ancak aktif olarak muhalefet yapanlarda az değildi. Şeyh Said İsyam da aktif muhalefet içinde en etkili o lam dır. Ancak bu isyam genel muhalefetten bağımsız ele almak, resmi ideolojinirı iç politika da yansıtınaya çalıştığı gibi salt yöresel ve ulusal bir hareket saymak mümkün değildir. Bunun yerine genel İslami direnişin en etkin ve en önemli tezahürlerirıden biridir. 9 Şeyh Said İsyamm bazı yazarlar şöyle anlatır: Şeyh Said'in kardeşi ile olan bir konuşmasında kardeşi ona kendi güçlerinin az olduğu eğer biz bu isyana başvurursak namusumuzun ayaklar altına alınacağından bahseder devamında kendisi bu ülkeden gitıneyi teklif edince Şeyh Said şunu söyler: "Ba~~ddin ben biliyorum biz bunlarla başa çıkamayız, bunlar güçlüdür, orduları çoktur; ama ben yarın malışer yerirıde Resul-u Ekrem'irı huzurunda peygamberi ekber 7 Ataliirk'iin Söylev ve Demeçleri,(haz.Ali Sevim-İzzet Öztoprak-M.AkifTural),Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2006,s.l 04-105 8 Mustafa Kemal Esldşehir-İzmil Konuşmaları, Kaynak Yayınlan, İstanbul 1993,s.l 1; ayrıca bkz. TBMM Gizli Ce/se Zabıtları,c.IJ1,22 Temmuz 1922 Oturumu,s.555-565 9 Adem Karataş, Şeyh Said, Sena Basımevi, Konya, 1993, s. 84 HızırDİLEK 489 benim sakalımdan tutar, Ey Said neden küfre kıyam etmedin derse ben ne cevap vereceğim( ... )" 10 Sözleriyle isyanın dini bir motife büründürmüştür. İsy~n 11 hareketinin başlayacağı dönemlerde, isyanın öncesi ve sonrası günümüz de de dile getirilen Kürtler'e özerklik verileceği ancak özerklik sözünün yerine getirmediği üzerinde durulmaktadır. İsyanın çıkınasında önemli etkisi bulunan Azadi cemiyetiiçin Van Bruinessen: "Azadi cemiyetinin ilk kongresinin ı924'te gerçekleştiğini belirtir. Fakat Şubat ı925'teki Şeyh Said İsyam'nın ve 3-4 Eylül ı924 akşamındaki Beytüşşebap ayaklan masımn planlanmasındaki etkili rolü nedeniyle kongrenin tam olarak ne zaman gerçekleştiğini saptamak önemlidir. ı924 Ağustos'un ilk yanşında bir Türk-Kürt kongresi olmuştu. Gerçekte kongre ı Ağustos'ta Diyarbakır da açılmıştı. Diyarbakır kongre-sinde, Türk hükümeti, Kürtler 'in altı talebini dikkate almaya ve bunlan ger çekleştirmeye söz vermişti: ı. Kürtlerin çoğunlukta olduğu bölgelerde özel bir yönetim şekli kurulmalıydı, 2. Türk Hükümeti Kürtler'e kredi sağlayacaktı, 3. Hapisteki Kürtler için genel bir af ilan edilecekti, 4. Kürdistan'da beş yıllık bir dönem için zorunlu askerlik olınayacaktı, 5. Türk Hükümeti, Şeriat mahkemelerini yeniden kuracak ve ülke de toplanan bütün silahlan geri dağıtacaktı, 6. Uygun görülınedikleri belirlenen bazı Türk Subay ve Memurlan, Kürdistan' da-. ki görevlerinden alınacaktı. Türkler 'in bu talepleri gerçekleştirmelerine karşılık olarak, Kürtler Türk hükümetinin Musul sorununa ilişkin konumunu ve tutumunu destekleyeceklerdi." 12 Kongre kararianna göre bir mutabakat sağlanmış ancak bu kararlara sadık kalın­ maınıştı. O dönemde isyamn yayıldığı alanlarm biri Musul, Türkiye Cumlıuriyeti için önemli olduğu kadar İngilizler için de adeta bir can damanydı. İngilizler, Güney Kürdistan'da kendilerine karşı gelişen Şeyh Mahmut hareketini bastınnaya çalışır­ larken, diğer yandan da Türkiye'yi Musul'a ilişkin isteklerinden vazgeçirmek için manevralar yapmaktaydı. Türkiye Cumlıuriyeti bir yandan sınıra asker yığarken, diğer 10 Adem Karataş, Şeyh Said, s.9. 11 Resmi tarihin, geçmiş Kürt ayaklaıımalannı genellikle "isyan" olarak adlandırması Kürt ulusal hareket safhalannda, bu terime karşı belli hassasiyetler yaratmıştır, yaratmaktadır. Türkçe de "isyan, ayaklanma, başkaldırı" aynı anlamda kullanabilmesinden dolayı Kürt safhalannda "başkaldırı" olarak nitelendirilmektedir. Bkz: Cemi! Gündoğan, 1924 Beyliişşebap İsyam ve Şeyh Sait Ayaklanmasma Etkileri, Kornal Basın Yayın Dağıtım, İstanbul,l994, s. IS. 12 Robert Olson, Kürt Mil/iyetçiliğiniıı Kaynakları ve Şeyh Said İsyan;, çev. Bülent Peker-Nevzat Kıraç, Özge Yayınlan, Ankara, 1992,s.79. 490 KİMLİK, KÜLTÜR VE DEGİŞİM SÜRECiNDE OSMANLı'DAN GÜNÜMÜZE KÜRTLER yandan da Güney Kürdistan' daki Kürtleri İngilizlere karşı kışkırtma ya çalışıyordu. Artık yakın bir zaman da meydana gelmesi düşünülen uluslararası görüşmeleri, devletler kendi lehlerine çevirmek için harekete geçiyor ve buna mukabil çatışmalar yoğunlaşıyordu. 13 Diyarbakır'daki Türk-Kürt kongresinin bitmesinden tam bir ay sonra, toplam 500 kişiye varan Kürt subay ve askerleri, Beytüşşebap da ayaklandılar. 14 Ay~anma, İhsan Nuri ve subay arkadaşlan tarafından Bitlis'te Azadi'nin önde gelen üyelerinden ve önceden Türkiye Millet Meclisi 'nin bir üyesi olan Yusuf Ziya 'nın 15 emirleri üzerine başlatılımştı. Musul'a kaçan Kürt subaylanna göre bu isyanın Kürtler üzerindeki baskıyı artırma ve Irak'taki İngiliz gücüne karşı daha iyi bir konum almaya yönelik Türk planlannı bozmak için yapılmıştı. Bu planlan gerçekleştirmek için Türkler'in yedi ana hedefi vardı: "1. Zaten güçlü olan konumlannı kar düşmeden önce takviyelendirmek, 2. Geçici cephanelikler, depolar, vs. kurmak, 3. Yolların inşasına başlamak16, 4. Musul düzlüğünün kenanndaki tepeler üzerindeki kontrollerini pekiştirrnek için Irak'taki bir Kürt lideri olan Şeyh Mahffiut ile temas kurabilecek Kürt aşiretiyle görünüşte tarafsızlık oluştıırmak, 5. Bundan sonra Musul'u tehdit edebilıneleri için iyi bir konumda olacaklan Kerkük ve Süleymaniye'yi işgal etmek, ıJ Cemi! Gündoğan. 1924 Beytiişşebap İsyanı ve Şeyh Sait Ayaklanmasma Et/,:ileri, s. 105-106. ı4 Memleket güvenliğini sağlamak amacı ile vaki bir ayaklanmanın bastınlmasın için uğraşılırken, tenkile yapacak kıtalarda çıkan üzücü olaylar komutaniıkiara ayrıca meşgul etmekte idi. 4 Eylül 1924 'te Genel Kurmay'a gelen raporda, Beytüşşebap grubundan 18. Alay 1. Bölük Teğmeni Vanlı Hurşit'in 76 mevcudu grubu ile ve bir süre sonra Yüzbaşı İhsan'ın yönetirnde Teğmen RasinJ ve Teğmen Tevfık ile birlikte 275 mevcutlu grubun üzerinde 10 otomatik, 380 tüfek olduğu halde veGarhan ambarlanndan 800 kilo buğday almak suretiyle bilinmeyen bir istikamete fırar ettikleri bildiriliyor. Kolordnca yapılan tahkikatta, bu dört subay, erler arasında propaganda yapmadan aralannda verdikleri karar neticesinde askere emir vermek suretiyle fırar ettikleri anlaşıldı. Yalnız tugay, alay ve tabur komutanlan isteselerdi biı durumu önleyebilirlerdi. Zira erierin kıtalarını terk ettikleri gördükleri halde müdahale edilmeıiıişlerdi. Oysa bu komutaniann o durumda komutanlık yetkilerini kullanmalan gerekirdi. Bu 'sebeple"kolorduca divan-ı harbe verilmeleri kararlaştınldı. Bkz: Yalçın Küçük, Kürtler Üzerine Tezler, s.287. ~ ıs Yusuf Ziya Kürt olduğu bilinen bir milletvekilidir ve Kürt fıkrini takip ederdi. Fakat Meclis'te ona meydan verilmemiştir. Meclis'te Kürtçülük yamak demek vatanı parçalamak demek olduğundan engellenmişti. Bkz: Selman llıkan- Faruk llıkan, Ankara İstik/al Mahkemesi, Simurg Yayuılan, İstanbul, 2005, s.627. ı6 Şeyh Said isyanı ve diğer isyanlarda doğu bölgelerinde demiryollannın olmaması, yollann yapılmaması neticesinde isyanlar hemen bastınlamarnış. Netice itibariyle isyan bittikten sonra ülkenin demiryollan ve karayollan politikası hız kazanmıştır. HızırDİLEK 491 6. İngilizler' e karşı isyan başlatmak için Kürt aşiretleri Kuzeyden Irak'taki güney aşiretleri yerine nakletmek üzere hazırlık yapmak, ?:Musul görüşmelerinin sonucunu beklemek üzere Kerkük ve Süleymaniye de üslenmek ve mevcudiyetleri sayesinde Milletler Cemiyeti'nin kendileri lehine karar alınalarım sağlamak."17 Kürtlere göre Türkiye Cumhuriyeti bu yolla Kürtlerin bağımsızlık kazanma ve baskıdan kurtulmaya yönelik umutlanın söndürmek istiyordu. Silahların erken patladığı bir dönemde isyanın ortaya çıkması artık muhtemeldi. İsyancılara göre bir an önce toplarup bir karara varılması gerekirdi fakat isyan beklenenden de erken başlamıştı. 18 Peki, silahlar neden erken patladı? Behçet Cemal " Kürt İstiklal Komitesine dahil eski milletvekili Yusuf Ziya, Musa ve Giranlı Halit ile arkadaşları, 1924 de meydana gelen isyan münasebetiyle tevkif ve mahkum edilmişlerdi. Bitlis'te kurulan harp divam bunların muhakeme ederken,.Şeyh Said'in de şahitliğine ihtiyaç hasıl olmuş ve Şeyh, Bitlis'e, Harp divanına çağrılmıştı. Said bu davetten kuşkulandı( ... ) yaşlı ve hasta olduğunu ileri sürerek ifadesinin istinabe yol ile alınmasını istedi. Harp Divanı bunu da kabul etti. Said'in ifadesi Hıms'ta alındı."19 Şerafettİn Turan bununla ilgili şunları söylemiştir: Şeyh Said isyanın iki yıldan beridir beklenen bir olaydı. 1922'den sonra basma yansıyan haberlerden ve tartış­ malardan Kürt ve Kürdistan sorunun iç içe olduğu anlaşılmaktaydı. İzmit'te bir basın toplantısında Ahmet Emin Bey, Mustafa Kemal konuşurken araya girer der ki Kürt sorununa değininiştiniz. Kürt sorunu nedir? Bir iç sorun olarak değinirseniz çok iyi· olur. Mustafa Kemal: "Kürt sorunu bizim yani Türklerin menfaatine olarak da kesinlikle söz konusu olamaz. Çürıkü bildiğiniz gibi bizim milli sınırlanmız içinde bulunan Kürt unsurlar öylesine yerleşmişlerdir ki, pek sınırlı yerlerde yoğun durumdadırlar. Fakat yoğun­ luklanm kaybede ede ve Türk unsurların içine gire gire öyle sınır olmuştıır ki, kürtlük adına bir sınır çizmek istesek, Türklüğü ve Türkiye'yi mahvetmek gerekir. Sözgelişi Erzurum'a kadar giden, Erzincan'a, Sivas'a kadar giden, Harput'a kadar giden bir sınır aramak gerekir. Ve hatta Konya çöllerindeki Kürt aşiretlerini de gözden uzak tııtmamak gerekir. Dolayısıyla başlı başına bir Kürtlük tasarlamaktansa, bizim Anayasa gereğince zaten bir tür özerklik oluşacaktır. O halde hangi ilin halkı Kürt ise ı? Robert Olson, Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şey/ı Said İsyam, s.80-8. . 18 Henri J.Barkey and Graham E. Fuller, Turkey's Kurdıslı Questıon, Rowınan & Littlefıeld Publishers, Cumnor Hill, 1998, s .I O. 19 Behçet Cemal, Şey/ı Said İsyam, Sel Yayınlan, İstanbul, 1995,s.22-23;Şeyh Said'in korkusu Yusuf Ziya ve arkadaşlannın tevkif edilmesi neticesinde tehlike ile karşılaşmış olması Halep ve İstanbul'daki karşı ihtilal şeflerini de korkutmuş ve isyana hemen başlamak kararına sevk etmiş olmalı. Ayrıca bakınız: Behçet Cemal, Şey/ı Said İsyam, s.22-23. 492 KiMLiK, KÜLTÜR VE DEGİŞİM SÜRECiNDE OSMANLı'DAN GÜNÜMÜZE KÜRTLER onlar kendi kendilerini özerk olarak idare edeceklerdir. Bundan başka Türkiye'nin halkı söz konusu olurken, onlanda birlikte ifade etmek gerekir."20 Mustafa Kemal bu açıklamalan dönemin geçerli yasasına göre yapmıştı. Ancak Şeyh Said İsyanı baş göstermesinin akabinde mecliste doğu bölgelerini kapsayan bir sıkıyönetim ilan edilmişti. Bu sıkıyönetim iler ki yıllarda bölgede baskılarm devam edeceğine işaretti. 21 Şeyh Said isyanı çıktıktan sonra Fethi Bey sıkıyönetim gerekçesini 25 Şubat 1925 günlü otıırumda açı!darken sıkıyönetimin gerekçesini şöyle anlatır: "( ... ) Bu isyan hareketi ne gibi sebeplerden çıkınıştır ve saf halk nasıl aldatılarak Türk Cumhuriyeti'nin silahlı güçlerine karşı ayaklandınlmıştır. Elde edilen belgeye ve öldürülen ayaklanmacılann üzerinden çıkan mektııba göre, SQZÜID ona, Türkiye Cumhuriyeti hükümeti, o yörede 800 kişinin öldürülmesine emir vermiş, öldürülecek ler arasında Şeyh Sait de vannış!. Bu bilgiye para karşılığında elde etmiş ve bundan kurtıılmak için zaten gizli olan, düzenlenen ayaklanmayı şimdi yapmaya mecburum. Bu ayaklanmanın amacı da şeriatı sağlamaktır, diyormuş. Diğer bir belgede, alınan raporlardan birinde deniyor ki, hadise padişahlık, halife lik, şeriat, Abdülhamid 'in oğullanndan birinin saltanatını sağlamak gibj bir gerici propaganda örtüsü altında Kürtçülüktür ve umumi olarak kabul edilebilir. 1300 yıldan bu yana olgunlaşan İslam dini mahvolmuştıır ya da mahvolmaktadır. İslam'a ye~ideu' dönme görevi de Şeyh Said'e verilmiştir. Kendisine bir mehdi süsü verdiği de diğer belgelerden anlaşılıyor. Şeyh· Said, zavallı halkı en can alıcı noktasından yakalamış ve böylece meınleketin başına bir sonın çıkınıştır."22 İsyanın gerekçesi dönemin hükümetine göre İslam adı altında "Kiirtçiiliik" oldu ğunu savunulmaktaydı. İsmet İnönü şartlar değişip aradan uzun yıllar geçince Doğu İsyamnı şöyle tanım­ lamıştır: " ( ... ) Doğu İsyam tam bir irticai idi. Hakiki bir irtica idi. O zamamn ki ortam meınleketin siyasi hayatı kanşık:tı.( ... ) Meınleketin yeni bir siyasi rejime girmesi ve bu siyasi rejimin üzerinde meınleketin bunu kabul etmemiş olduğu şüphesini, ümidini veren geniş bir münakaşa ve propaganda hayatının tesiri ... Şark isyanı bunun neticesi olarak çıkmıştı."23 ',_.;:- 20 Şerafetlin Turan, Türk Deı•rim Tarihi, 3/lBöliim, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1995, s.l09; Mehmet Pamak, "Kürt Sonmım İslami Bakış Açısıyla Talılilf', Kürt Sorunu ve Müslümanlar, İstanbul2006,s.49; aynca bkz. Yeryüzü Dergisi, 15 Nisan l922,s.l7. 21 Henri J.Barkey and Graham E. Fuller, Turkey 's Kurdıslz Questıon, s. ll. 22 Bilal N. Şimşir, Kürtçülük II, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2009, s.240-241; Uğur Mumcu, Kiirt- İslam Ayaklanması, Tekin Yayınevi, Ankara, 1991, s.73-74 23 Abdi İpekçi, İnönü Atahirk'ii anlatıyor, Dünya Yayıncılık, İstanbul, 2004,s.22; Murat Turan, CHP'nin Doğu'da Teşkilatlanması(l923-1950), Libra Kitapevi, İstanbul, 2011,s. 89 HızırDİLEK 493 İnönü 'ye göre de isyan bir irtica isyamydı. 2. İsyanın Gelişimi Şeyh Said İsyanı baş gösterdiğinde, isyan dönemin gazeteleri ve kulislerinde doğu da cereyan eden bir "eşkıyalık olayı" olarak tammlanır. Olay ikinci sayfa haberi olarak verilmiş pek fazla önernsenmemiştir. Şeyh Sait İsyam şu şekilde anlatılımştı: "13 Şubat'ta, Ergani'nin Piran köyünde, o civara gelen Şeyh Said ile adamlan ve köydeki jandarma müfrezesi arasında bir çatışma 'olmuştu. Eşkıya, telefon ve telgraf hatlanm tahrip etmişti. Yetişen kuvvetler karşısında Şeyh Said ve avenesi kaçmış­ lardı. Telefon ve telgraf hatlan tamir edilmişti. Pirarda olan eşkıyanın takip edilip yakalan-ması için gerekli emirler verilmişti."24 Olay bu şekilde basma yansımış, ülke de korkulması gereken bir vakamn olmadığı bu tarz eşkıyalık vakalarm çok olduğu jandarmanın bunun üstesinden geleceği bildirilmiş. Lakin gazetenin 18 Şubattaki sayısında bu sefer olay daha ehemmiyetli bulunmuş olmalı ki gazetenin haberi şudur: "Bilgiye göre Şeyh Said'in mahiyetinde 150 atlı vardı. "asiler" Genç ilindeydiler ve kaçıyorlardı. Asileri takip etmekte olan jandarma kuvvetlerinin birkaç gün içinde bu hainlerin layık olduklan cezayı alacaklan tabidir. Tahakkuk ettiğine nazaran Şeyh Said ve maiyeti İngilizlerden teşvik ve muavenet aldığı görmektedirler."25 Türk basım ve devlet idarecileri Kürt isyan hareketini öz hareketlerden oluşan bir isyan olduğıınu kabul etmek ve buna göre çözüm üretmek yerine daha farklı olan bir yönteme girişmişti. İsyanın İngiliz desteği olduğıınu iddia edilerek yerel ve ulusal· medya dile getirilmiştir. Böylece yapılınası düşünülen müdahalelere bir meşru zemin hazırlanmak istenıriiştir. isyan nasıl başlamıştır? Şeyh Said aylardır halkı arasında silahlı, silahsız kalabalık bir şeyh ve mürit kafilesiyle isyan sahasında dolaşmakta idi. Piran köyüne giderek bu köyde oturan kardeşi Abdürrahim'in evine misafir olmuştu; Bazı asker kaçaklan ile suçlulan yakalamak üzere arayan jandarma müfrezesi de ayın günde Piran köyünde bulunmaktaydı. ll Şubat 1341(1925) Çarşamba günü Piran köyünde jandarmalar ile köylü arasında iki jandarmanın yaralanması ile neticelerren bir olay vuku bulmuştu. Daha sonra yakalanan Şeyh Said de bu konuyu doğrulamaktaydı. Bu vesile ile kaçaklann fininm sağladığı bildirilmekteydi. 26 Şeyh Said ve arkadaşlan öncülüğünde ayaklanan 10 bin insan, 14 Şubat günü Genç şehrini bütünüyle ele geçirmişti. Vali ve Türk memurlar tutsak alındı. Modan aşireti reisi Faki Hasan, Genç şehrinin yeni valisi olarak tayin edilmişti. O dönemde 24 Metin Toker, Şey/ı Said ve İsyam, Aki5 Yayınlan, Ankara, 1968,5. 13; B ila! N. Şirnşir, Kiirtçiiliik II, 5.239 25 Metin Toker, Şey/ı Said ve İsyam s. I. 26 Mehmet Bayrak, Kürtler ve Ulusal-Demokratik Mücadeleleri, Özge Yayınlan, Ankara, 1993, 5.255-257