Şerif Mardin Anısına İZÜ Sosyal Bilimler Dergisi IZU Journal of Social Sciences Cilt/Volume 6 l Sayı/Number 12 l Bahar-Güz/Spring-Autmn 2018 İÇİNDEKİLER / CONTENTS DOSYA KONUSU: ŞERİF MARDİN ANISINA Kadir CANATAN, Şerif Mardin’in İslam Hakkındaki Eserlerinin Eleştirel Değerlendirilmesi ........................................................................................................................01 Erkan ÇAV, İki Sosyoloji Akımının Temsilcisi Cahit Tanyol İle Şerif Mardin’in Eğitimleri, Çalışma Hayatları, Eserleri Ve Sosyal Bilime Katkıları Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme .......................................................................................................................................29 SÖYLEŞİ Nurullah ANDIÇ, Şerif Mardin’in Akademik Hayatı ve Sosyal Bilimlere Katkıları Üzerine Bir Söyleşi .....................................................................................................................................63 DİĞER MAKALELER Ömer AYTAÇ, Türk Sosyolojisinde Bir Öncü İsim: Prens Sabahattin................................75 Berna Uslu KAYA, Sokaktaki Gölge: Kaçıştakiler.................................................................121 Zülfünaz ÖZER, Zehra TEKİN ŞENER, Ayşegül KAYA ÖNAV, Ahsen ŞİRİN, Dâhili Kliniklerde Çalışan Hemşirelerin Örgütsel Sinizm ve Tükenmişlik Düzeylerinin Belirlenmesi................................................................................................................................135 SÖYLEŞİ Yunus BABACAN, Kadir Canatan ile “Yarının Tanrısı” ya da Tanrı Tasavvuru Üzerine Bir Söyleşi.........................................................................................................................................155 Richard SWINBURNE, Açıklamanın Temellendirilmesi.......................................................175 KİTAP TANITIM, ELEŞTİRİ VE DEĞERLENDİRME Çağlayan Kovanlıkaya ve Erkan Çav, Türk Sosyolojisinde Üç Bilim İnsanı: Cahit Tanyol- Mübeccel B. Kıray-Şerif Mardin.............................................................................................203 Leyla Yıldırım, Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler 2)......................................................211 EDİTÖRDEN Değerli okuyucular! ÇEKMECE İZÜ Sosyal Bilimler Dergisi’nin 2018 yılı Bahar sayısıy- la yeniden birlikteyiz. Bu arada geçen süre içinde Türk sosyal bilim camiası, önemli bir bilim insanını kaybetti. Uluslararası platformda çok iyi tanınan Türk sosyal bilimcilerinden biri olan Şerif Mardin hoca aramızdan ayrıldı. Hoca, her şeyden önce bağımsız bir düşünce adamıydı. Bir ömrünü Türk düşünce tarihi, din, toplum, siyaset ve kültürünü anlamaya ve araştırmaya adamıştı. O hiçbir zaman bir ideoloji ya da fikriyatın adamı olmadı. O eleştirel düşünce ve yaratıcılığın bir simgesi oldu hep. Onun bu bağımsız duruşu, pek çok kimseyi rahatsız etmiştir. Çünkü Türkiye’de düşünce hayatı, hep birilerinin adamı ol- mayı, başka şeylerden daha önemli bulmuştur. Şerif Mardin hocanın aramızdan ayrılmasını sessizce geçirmek olmazdı. Onun anısına 27 Şubat 2018 Salı günü Üniversitemizin İSEFAM Konferans Salonunda bir çalıştay yaptık ve Şerif Mardin’i çeşitli yönleriyle konuştuk. Altı farklı başlık altında yapılan sunumlara üniversitemiz Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Emin Köktaş moderatörlük yaptı. Program İZÜ Rektörü Prof. Dr. Mehmet Bulut’u açılış konuşmalarıyla başladı. Rektör Bulut konuşmalarında bu tür çalışmaların düşünce dünyamızı zenginleştirmedeki öneminin altını çiz- di. Rektör Prof. Dr. Mehmet Bulut’un konuşmalarının ardından Şerif Mardin Çalıştayı sunumları başladı. Program, Prof. Dr. Ergün Yıldırım’ın “Şerif Mardin’in Türk Modern- leşmesini Okuma Biçimi” başlıklı sunumu ile başladı. Ardından Prof. Dr. Kadir Canatan, “Şerif Mardin’in İslam Okumaları” adıyla bir tebliğ sundu. Doç. Dr. Süleyman Doğan, “Şerif Mardin’in Kamuoyu Tartışmalardaki Rolü”nü anlattı. Yrd. Doç. Dr. Erkan Çav, Şerif Mardin’i Cahit Tanyol ile karşılaştırmalı bir analize tabi tuttu. Yrd. Doç. Dr. Murat Özkul, “Şerif Mardin’in Jön Türkleri Okuma Biçimi”yle ilgili bir sunum yaptı. Son konuşmacı Prof. Dr. Özcan Hıdır’ın “Şerif Mardin’in İslami Kavramları Kullanma Biçimi” başlıklı sunu- muyla program sona erdi. Bu çalıştaydan sonra Prof. Dr. Kadir Canatan ve Yrd. Doç. Dr. Erkan Çav, sunumlarını bir makale olarak düzenleyerek dergimizin bu sayısına ul- aştırdılar. Bu iki makale ile, Nurullah Ardıç’la, “Şerif Mardin’in Akademik Hayatı ve Sosyal Bilimlere Katkıları Üzerine Bir Söyleşi”mizi bu sayıda bu- lacaksınız. Şerif Mardin’in anısına hazırlanan bu makale ve söyleşi dışında, dergimizin bu sayısında biri sosyoloji, biri edebiyat ve bir tanesi de sağlık yönetimi alanında hazırlanmış olan üç makale bulunmaktadır. Sosyoloji alanın- da Ömer AYTAÇ, “Türk Sosyolojisinde Bir Öncü İsim: Prens Sabahattin”i ele alan bir makale yazdı. Berna Uslu Kaya, “Sokaktaki Gölge: Kaçıştakiler” adıy- la edebiyatın bazı önemli isimlerinin çalışmalarına yer vermektedir. Zülfünaz ÖZER, Zehra TEKİN ŞENER, Ayşegül KAYA ÖNAV ve Ahsen ŞİRİN, birlikte hazırladıkları “Dâhili Kliniklerde Çalışan Hemşirelerin Örgütsel Sinizm ve Tükenmişlik Düzeylerinin Belirlenmesi” adlı makalede hemşirelerin çalışma koşullarına ışık tutmaktadır. Bu sayımızda ikinci bir söyleşi, Yunus BABACAN tarafından genel yayın yönetmenimiz sosyolog ve kültürel antropolog Kadir Canatan ile “Yarının Tanrısı” ya da Tanrı Tasavvuru hakkında yapıldı. Bu söyleşi, değişen toplum ve Tanrı tasavvurunun eleştirel bir değerlendirmesi olarak okunabilir. Her zaman olduğu gibi “KİTAP TANITIM, ELEŞTİRİ VE DEĞER- LENDİRME” bölümünde bu kez, bir kitap ve bir çalıştay değerlendirmesi yer almaktadır. Leyla Yıldırım, Şerif Mardin’in makalelerinden oluşan “Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler 2)” adlı eserini tanıtmaktadır. Çağlayan Kovan- lıkaya ve Erkan Çav ise, “Türk Sosyolojisinde Üç Bilim İnsanı: Cahit Tan- yol-Mübeccel B. Kıray-Şerif Mardin” adıyla yayınlanmış bir çalışmayı özetle- mektedirler. Şimdiden haber verelim. Bu yılın GÜZ sayısını “Manevi Rehberlik” özel sayısı olarak hazırlıyoruz. Bu konudaki çalışmalarınızı bekliyoruz. Yeni sayı ve dosyalarda buluşmak üzere, Prof. Dr. Kadir CANATAN Prof. Dr. Mehmet Emin KÖKTAŞ ÇEKMECE İZÜ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ, Cilt 6: Sayı:12 2018: 1- 28 ŞERİF MARDİN’İN İSLAM HAKKINDAKİ ESERLERİNİN ELEŞTİREL DEĞERLENDİRİLMESİ Prof. Dr. Kadir CANATAN İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi ÖZ Şerif Mardin’in çalışmalarında din (İslam) konusu önemli bir yer tutmaktadır. Bu konuda yazdığı gerek makaleler gerekse kitaplar önemli bir hacme sahip olmakla kalmıyor, ele aldığı konularda da önemli tahlillerde bulunmaktadır. Ona göre Türkiye’de din ve din-siyaset ilişkisi, başka Müslüman ülkelerle kıyaslanması zor, özgün bir biçim arz etmektedir. Bu özgünlük nedeniyle Mardin, ne Batılı-oryantalist ne de Kemalist tezlere katılır. Bununla birlikte söz konusu çevrelerin ortaya koyduğu problemler ve tezler etrafında yazıp çizdiği için pek de bağımsız ve orijinal olduğu söylenemez. Hatta kullandığı kaynaklar ve dili bakımından çoğunlukla Batılı oryantalist literatüre bağlıdır. Kısacası Şerif Mardin’in İslam’a bakışı dışardan, sosyolojik, analitik ve tarihseldir. Anahtar Kavramlar: Şerif Mardin, İslam, Türkiye İslamı, İslamcılık ve Oryantalizm. CRITICAL EVALUATION OF ŞERIF MARDIN’S WORKS ABOUT ISLAM ABSTRACT Religion (Islam) has an important place in the works of Şerif Mardin. He has a considerable amount of articles and books on this subject in which he sets forth vital analyzes. According to him, religion and religion-politics association in Turkey, is difficult to compare with other Muslim countries since it poses an original way. Because of this authenticity, Mardin participates in neither Western- Orientalist nor Kemalist theses. However, it can not be said that his view of Islam is totally independent and original because it draws around the problems and theses that surrounds both views. Even in terms of the resources and language he uses, it is mostly connected to the Western Orientalist literature. In short, Sherif Mardin's view of Islam is external, sociological, analytical and historical. Keywords: Şerif Mardin, Islam, Turkish Islam, Islamism and Orientalism. 2 Prof. Dr. Kadir Canatan Giriş Türkiye’de Şerif Mardin hakkında yapılan tezlere şöyle bir göz attığımızda iki konunun ağırlıklı olduğu görülür. Bu konulardan birincisi modernleşme ise, diğeri de din sosyolojisidir. Bu iki konu birbirinden bağımsız değildir. Türk modernleşmesi, çoğu zaman dinle gerilimli bir ilişki içinde olmuştur. 19. yüzyılda modernleşmeci-Batıcı akıma mensup aydınlar geri kalmışlığımızda dinin bir rolü olduğuna inanıyorlardı. İlerlemek ve gelişmek için sekülerleşmek, neredeyse zorunluydu. Bu iddialar, karşıtlarının da (İslamcı akım) söylemini belirlemiştir. İslamcılar, bu iddialar karşısında savunmacı bir pozisyona sürüklenmişler ve İslam’ın ilerlemeye mani olmadığını iddia etmişlerdir. Onlara göre geriliğimizin sebebi, İslam’a bağlılığımız değil, İslam’dan uzaklaşmamızdır! Bu uzaklaşmanın temelinde kimisi Batı etkisini görürken, çoğunluk İslam’ın gelenekle ilişkisinin sorunlu olduğuna inanıyordu. İkinci söyleme göre Müslümanlar taklid sürecine girdiklerinden bu yana eski görüş ve içtihatları izliyor ve kendi kendilerinin ayaklarını zincire vuruyorlardı. Tam da bu noktada İslam’ın özüne dönmek ve içtihat kapısının açılması çözüm olarak öneriliyordu. Şerif Mardin’in İslam konusundaki çalışmalarını ve görüşlerini anlamak için şöyle bir güzergâh izlemek yerinde olacaktır. İlk olarak onun çalışmalarında İslam’ın ne kadar yer tuttuğunu inceleyeceğiz. İkinci olarak İslam’a ilgisinin hangi alanda ve ne türlü problemlerle ilgili olduğunu yakalamaya çalışacağız. Bu noktada çalışmalarını problem tanımı ve çözümlemeleri açısından ele alacağız. Üçüncü olarak çalışmalarında kullandığı kaynaklara ve referanslara göz atacağız. Burada beslenme kaynakları ve çalışmalarını biçimlendiren unsurları bulgulamayı amaçlıyoruz. Dördüncü ve son olarak incelediğimiz eserlerden hareketle onun İslam hakkındaki dilini çözümlemek için bir girişimde bulunacağız. ŞERİF MARDİN’İN İSLAM HAKKINDAKİ ESERLERİNİN ... 3 Bir sosyal bilimci olarak Şerif Mardin İslam karşısında ne kadar taraflı ya da tarafsız, değer yargılarında ne kadar isabetli ya da isabetsiz, İslam karşısındaki pozisyonu nedir? İşte, bu soruya bir cevap bulmaya çalışacağız. Bu konu ve sorular etrafında yapacağız analizlerle birlikte Şerif Mardin’in İslam’a bakışını ya da bakamayışını bir nebze olsun ortaya çıkarmış olacağız. Şerif Mardin çalışmalarını mercek altına aldığımız zaman, onun makale ve kitap olarak ürettiği eserlerinde İslam’ın önemli bir yer tuttuğunu görüyoruz. Türkiye’de yayınlanan kitaplarını kronolojik olarak incelediğimizde en az dört çalışmasının doğrudan din ve İslam hakkında olduğunu söyleyebiliriz. İlk çalışması, 1969 tarihli “Din ve İdeoloji” adlı eseridir. Eser, Türkçe olarak yazılmış ve ilk kez Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi yayınları arasında çıkmıştır. Aynı yıl profesörlüğe yükseltildiği dikkate alınırsa bu çalışma Mardin hocanın doçentlik yıllarına aittir. Kitabın alt başlığından anlaşılacağı üzere Mardin “Türkiye’de halk katındaki dinsel inançların siyasal eylemi etkilendirmesine ilişkin bir kavramsallaştırma modeli” kurgulamak amacıyla bu çalışmayı yapmıştır. Toplam 133 sayfa olan eserin ilk bölümünde “Din ve İdeoloji” ilişkisi, ikinci bölümünde “Din Sosyolojisi ve Dinsel Davranış”, üçüncü bölümünde “Din Sosyolojisi Açısından İslam”, dördüncü bölümde “Osmanlı İmparatorluğunda Yapı ve Kültür”, beşinci bölümde ise “Cumhuriyet Devrinde “Volk” İslamı” ele alınmaktadır. Eser, son kısmında “Ampirik Kanıtlar” ve “Sonuçlar”la tamamlanmaktadır. Bu başlıklardan anlaşılacağı üzere Mardin, teorik olarak İslam’ı değil, bir sosyal bilimci olarak İslam’ın tarih, kültür ve toplum içinde tezahürlerini ve etkilerini incelemektedir. Uzun süre İslam hakkında makaleler yazan Mardin, bu kez 1989 yılında Amerika’da yayınlanan “Religion and Social Change in Modern 4 Prof. Dr. Kadir Canatan Turkey: The Case of Bediüzzaman Said Nursi” adlı çalışmasıyla karşımıza çıkar. Bu çalışma, üç yıl sonra “Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişme: Bediüzzaman Said Nursi Olayı” (1992) adıyla Türkçe olarak yayınlanır. Bu çalışmasıyla Mardin, Kemalist ve laikçi kesimin hışmına uğrar ve hedef haline gelir. Bundan sonra onun lehinde ve aleyhinde birçok yazı yazılır. Sözü edilen kesime göre Şerif Mardin bu çalışmasıyla öyle bir hata yapmıştır ki, ölümünden sonra bile bu kitabı hatırlanmış ve eleştirilere konu olmuştur. Bu çerçevede dikkat çeken önemli eleştiri ve değerlendirmeler, herhalde meslektaşı Emre Kongar’a aittir. Kongar, hızını alamamış olacak ki, ölümünden sonra Cumhuriyet gazetesinde yedi adet yazı yazmıştır.1 Eleştirilerin tamamında gözlenen ortak yön, Şerif Mardin’in dinci bir lideri ve onun izinden giden grupları meşrulaştırmış olmasıdır. Oysa Mardin hocanın kaygıları tamamen başka türdendir. Bu çalışmaya nasıl başladığını ve neden yaptığını kendisiyle yapılan bir söyleşide şöyle cevaplanmıştır: 1980’lerin başıydı. Said Nursi konusuna yöneldim. Cemil Meriç’e gitmiştim. Cemil bey bana, “Bu Said Nursi denen adamı ciddiye almak lazım” dedi. “Eh, peki” dedim ben de, “madem ki ciddiye almak lazım bir bakayım.” Ondan sonra, Said Nursi üzerine çalışmaya başladım.2 Görüldüğü gibi Mardin hoca, Cemil Meriç’in tavsiyesi üzerine kendine bir vazife çıkartmış ve çalışmasına böyle başlamıştır. Said Nursi hakkındaki ilk makalesini ise bir kitap çalışması içinde bir bölüm olarak yazmış ve bu kitap, 1982 yılında Londra’da yayınlanmıştır.3 Bu makale, daha sonra yazacağı kitabın bir taslağı mahiyetindedir. 1 http://www.cumhuriyet.com.tr/koseyazisi/833278/Serif_Mardin’in_Said_Nursi_kitabina_ elestiri.html# (Erişim tarihi: 02-11-2017). 2 Türkiye, İslam ve Sekülarizm, Sh. 207, İletişim Yayınları, İstanbul 2011. 3 “Bediüzzaman Said Nursi (1873-1960): The Shaping of a Vocation”, In: Religious Organization and Religious Experience”, Der. J. Davies, Londra, Academic Press, Sh. 65-