T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON VE SİNEMA ANABİLİM DALI SEMİH KAPLANOĞLU’NUN YUMURTA, SÜT VE BAL ÜÇLEMESİNDE MİNİMALİZM Yüksek Lisans Tezi Abdurrahim YALÇIN Ankara-2015 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON VE SİNEMA ANABİLİM DALI SEMİH KAPLANOĞLU’NUN YUMURTA, SÜT VE BAL ÜÇLEMESİNDE MİNİMALİZM Yüksek Lisans Tezi Abdurrahim YALÇIN Tez Danışmanı Prof. Dr. Nejat ULUSAY Ankara-2015 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON VE SİNEMA ANABİLİM DALI SEMİH KAPLANOĞLU’NUN YUMURTA, SÜT VE BAL ÜÇLEMESİNDE MİNİMALİZM Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nejat ULUSAY Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası ........................................... ………………………… …………………………... ………………………… …………………………... ………………………… …………………………... ………………………… Tez Sınav Tarihi …………………….. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (…../…../200…) Tezi hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı ……………………………. İmzası ...…………………………… İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ..................................................................................................... iii GİRİŞ ...................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM .................................................................................................. 7 1.1. SADELİĞİN GERÇEKLİĞİ: MİNİMALİZM .........................................................7 1.2. SANATTA MİNİMALİZM .....................................................................................8 1.2.1. Resimde Minimalizm .................................................................................. 14 1.2.2. Heykelde Minimalizm ................................................................................. 19 1.2.3. Müzikte Minimalizm ................................................................................... 24 1.3. SİNEMADA MİNİMALİZM................................................................................. 28 1.3.1.Minimalist Yönetmenler ................................................................................ 36 1.3.1.1. Yasujiro Ozu................................................................................ 37 1.3.1.2. Robert Bresson ............................................................................ 41 1.3.1.3. Satyajit Ray ................................................................................. 45 1.3.1.4. Abbas Kiarostami ........................................................................ 49 1.3.1.5. Mohsen Makhmalbaf ................................................................... 52 1.4. TÜRK SİNEMASI ve MİNİMALİZM ..................................................................... 55 1.4.1. Nuri Bilge Ceylan Sinemasında Minimalizm ................................................ 66 1.4.2. Zeki Demirkubuz Sinemasında Minimalizm ................................................. 74 1.4.3. Ahmet Uluçay Sinemasında Minimalizm ...................................................... 81 İKİNCİ BÖLÜM ................................................................................................... 85 2.1. SEMİH KAPLANOĞLU SİNEMASINDA MİNİMALİZM................................... 85 2.1.1. Yusuf Üçlemesi........................................................................................... 92 2.1.2. Yumurta Filminin Analizi ............................................................................ 94 2.1.2.1. Ölüm: Yeniden Doğuş ................................................................. 94 2.1.2.2. Yusuf’un Yalnızlığı ..................................................................... 97 2.1.2.3. Ruha Yolculuk ........................................................................... 101 2.1.2.4. Yusuf: Evdeki Yabancı .............................................................. 108 2.1.2.5. Hamam: Arınma ........................................................................ 114 2.1.2.6. Aşkın Taşrası ............................................................................. 115 2.1.2.7. Yusuf’un Rüyası: Kuyu.............................................................. 117 2.1.2.8. Aşkın Seyri ................................................................................ 119 2.1.2.9. Sisler İçinde Aşk ........................................................................ 122 2.1.2.10. Kader: Çoban Köpeği................................................................. 124 2.1.2.11. Follukta Yumurta: Kendini Buluş ............................................... 125 2.1.3. Süt Filminin Analizi .................................................................................. 127 2.1.3.1. Sütle Arınma: Günahkar Kadın .................................................. 127 2.1.3.2. Yusuf’un İlgisi ........................................................................... 129 2.1.3.3. Nar: Yenilenme.......................................................................... 131 2.1.3.4. Şairin Yalnızlığı ......................................................................... 135 2.1.3.5. Tanrısal Güç .............................................................................. 137 2.1.3.6. Yusuf’un Değişimi ..................................................................... 138 2.1.3.7. Dergideki Şiir: Kendini Kanıtlama ............................................. 139 2.1.3.8. Kahve Fincanı: Görücü .............................................................. 142 2.1.3.9. Anne: Uzağındaki Yakın ............................................................ 143 2.1.3.10. Çürük Raporu ............................................................................ 146 2.1.3.11. Hazzın Resmi............................................................................. 151 2.1.3.12. Kask Feneri ............................................................................... 153 2.1.4. Bal Filminin Analizi .................................................................................. 154 2.1.4.1. Hayat Ağacı ............................................................................... 154 2.1.4.2. Gizli Rüyalar: “Rüyanı Kimseye Anlatma” ................................ 157 2.1.4.3. Okuma Sıkıntısı: Kekeleme ........................................................ 161 2.1.4.4. Elma: Babanın Yakınlığı ............................................................ 165 2.1.4.5. Epilepsi: Yusuf’taki İz ............................................................... 168 2.1.4.6. Kavanozdaki Kurdele ................................................................. 169 2.1.4.7. Haberci Arılar ............................................................................ 173 2.1.4.8. Şiirle Tanışma ............................................................................ 175 2.1.4.9. Günah Çıkarma: Oyuncak Gemi................................................. 178 2.1.4.10. Hüzünlü Bekleyiş....................................................................... 179 2.1.4.11. Ölü Arılar .................................................................................. 181 2.1.4.12. Yokluğun Ayrımı ....................................................................... 183 2.1.4.13. Yusuf’un Miracı ........................................................................ 184 2.1.4.14. Dolunay: Temsil-i Suret ............................................................. 185 2.1.4.15. Buruk Sevinç ............................................................................. 187 2.1.4.16. Orman: Ana Rahmi .................................................................... 189 SONUÇ ................................................................................................................ 191 KAYNAKÇA....................................................................................................... 197 ÖZET .................................................................................................................. 205 ABSTRACT ........................................................................................................ 206 GİRİŞ “Minimalizm” ya da “minimal sanat” terimi, ilk kez 1961’de düşünür Richard Wollheim tarafından kullanılmıştır. Wollheim’a göre “minimal sanat”, “içeriği en aza indirgenmiş sanat” anlamına gelmektedir (aktaran Erzen, 1997b: 1260). Ayrıca sanat eleştirmeni Barbara Rose’un 1965 yılında Art in America dergisinde yayımladığı “ABC Art” başlıklı yazısında yeni bir sanat eğiliminden söz ederken kullanmış olduğu “minimum” sözcüğü, “minimalizm”e ait ilk kullanımlardandır (Özdoğru, 2004: 49). Minimalizmin 1920’lerde hemen bütün sanat dallarını güçlü biçimde etkileyen modernist hareketle birlikte önem kazandığı söylenebilir. Ardından dışavurumcu akımlar ortaya çıkmış, iki savaş sonrası dönemde ise çağdaş sanat adı altında figüratif ve soyut sanat anlayışları gündemde olmuştur. 1960’lı yıllardaki gerçekçiliğe dönüş eğilimi, politik ortamın da etkisiyle minimalizm gibi akımları yeniden etkili bir konuma taşımıştır (Özdoğru, 2004: 49). Minimalizm sinema sanatı üzerinde de etkili olmuş ve bu çerçevede minimalizmin çeşitli tanımları yapılmıştır. Film çalışmalarının önde gelen isimlerinden András Bálint Kovács’a göre minimalizm, “ifade unsurlarının sistematik biçimde azaltılması”dır. Kovács, Modernizmi Seyretmek isimli eserinde bu tanımlamayı şöyle sürdürür: Minimalizm aynı türden duygusal etkileri çoğaltarak motiflerin gücünü artırmak yerine motiflerin sistematik çeşitlemesi kuralını kullanarak 1 anlamsal zenginliği elde eder. Gelişigüzel çeşitliliği elemenin yanı sıra fazlalığı azaltmayı da içerir. Minimalizm 1950’lerde Dreyer’in, Bresson’un, Ozu’nun ve Antonioni’nin filmlerinde tanımlandı. Ancak 1959’dan itibaren stilistik sadelik ve indirgemecilik moda oldu ve minimalizm modern sinemanın en güçlü ve etkili eğilimi haline geldi (2000: 149). Sinemada minimalist etki, çalışmanın ilk bölümünde de belirtileceği gibi, yeni bir olgu değildir. Ancak günümüzde dünya sineması bu anlamda iki temel eğilimle belirlenir olmuştur. Bunlardan ilki, Hollywood’un başını çektiği ve ‘hızlı sinema’ olarak tanımlayabileceğimiz, hikayenin önemini kaybettiği, psikolojik derinlikten çok eylemin hakim olduğu, süresi çok kısa çekimlerden oluşan, epizodik bir anlatıma sahip, aksiyon, dehşet ve bilim-kurgu gibi türlerin önem kazandığı popüler bir sinema anlayışına karşılık olmaktadır. Bu hakim yaklaşımın karşısında ise, sanki ona bir muhalefet olarak değerlendirilebilecek olan ‘yavaş sinema’ yer almaktadır. Süresi uzun çekimlerden oluşan, karakterlerin iç dünyalarına odaklanan, minimalist bir yaklaşımı benimsemiş, genel olarak gerçekçi, ancak kimi örneklerinde fantastik eğilimlerin de yer aldığı filmlerin oluşturduğu bu sinema, aynı zamanda ‘yavaş sinema’ (slow cinema), ‘zımni sinema’ (unspoken cinema), ‘düşünümsel sinema’ ya da ‘tefekkür sineması’ (contemplative cinema) gibi başlıklar altında da anılmaktadır.1 Dünyanın hemen her coğrafyasından sinemacıların filmleriyle örnekleri her geçen gün artan ‘yavaş sinema’ ya da bu ‘yeni minimalist sinema’, daha çok seyirciye ulaşmak için tanınmış oyuncularla, ilgi çeken aksiyon dolu sahnelerle, modern yaşamın ve teknolojinin baş döndürücü hızını takip eden ve izleyicinin perdede gördüklerini düşünmeden, sorgulamadan, özümsemeden sadece tüketmesini öncelikli amaç edinen ana akım sinema kültürüne karşı, izleyicinin gerçekliği zamansal anlamda duyumsayabildiği, olayların çok katmanlı anlatısı 1 Daha fazla bilgi için bakınız: http://unspokencinema.blogspot.com.tr/ 2 üzerinde düşünme olanağı tanıyan, aktarılmak istenen duyguların daha çok hissedilebildiği, düşük bütçeli, kendi dilini yaratan bir sinema anlayışını temsil etmektedir.2 Kariyerini bu sinema anlayışına uygun filmlerle sürdüren dünyadaki çok sayıda yönetmenden biri de Semih Kaplanoğlu’dur. Filmlerinde müzik kullanmayan ve diyaloglara mümkün olduğunca az yer veren Kaplanoğlu, sinemasında sadelik peşinde olduğunu ve daha saf bir dünya kurmak istediğini belirtmektedir.3 Sadeleşmenin sinematografinin dilinin sürekliliği açısından gerekli olduğunu vurgulayan yönetmen, popüler sinema kültürünün zamansal ve mekânsal algıyı çok fazla parçalayarak gerçekliği de yok ettiğini savunmaktadır (Pay, 2011c: 86). Filmlerinde sade bir oyunculuk yaklaşımını tercih eden, düşünce ve duyguların aktarımında doğanın görüntü ve seslerinden faydalanarak konuyu aktarma çabasında olan Semih Kaplanoğlu, kendine has biçim ve bakış açısıyla son dönem Türk sinemasında önemli ve uluslararası alanda da kabul gören bol ödüllü örnekler vermiştir. Yönetmen, filmlerinde hareketi öne çıkarmaktan ziyade zamanı izleyiciye duyumsatma çabasında olan bir sinema diliyle, rüya ve gerçekliğin iç içe olduğu şiirsel bir anlatım tarzını benimsemektedir. 2 Günümüz dünya sinemasında, filmleri minimalist bir çerçevede değerlendirilen yönetmenler arasında şu isimleri saymak mümkündür: Abbas Kiarostami (İran), Aleksander Sokurov (Rusya Federasyonu), Apichatpong Weerasethakul (Tayland), Bruno Dumont (Fransa), Carlos Reygadas (Meksika), Chantal Akerman (Belçika), Hou Hsiao-Hsien (Tayvan), Nuri Bilge Ceylan (Türkiye), Pedro Costa (Portekiz), Bela Tarr (Macaristan), Tsai Ming-Liang (Malezya). 3 Yönetmenin Aysel Yaşa’ya verdiği Filmlerimde Manevi Alanlar Açıyorum başlıklı röportajından alınmıştır (http://www.kaplanfilm.com/tr/basindan.php# Erişim Tarihi: 21.11.2014). 3