L J ALEKS ANDER SREBRAKOWSKI SEJM WILENSKI1922 ROKU IDEA IJEJ REALIZACJA Wroclaw 1993 Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego Kolegium Redakcyjne Marek Bojarski, Wanda Dryll, Janina Gajda-Krynicka, Jerzy Kucharczyk, Teresa Kulak, Herbert Mysliwiec (przewodniczący), Jerzy Niskiewicz Recenzent Andrzej Ajnenkiel Redaktor Seni Leszek Wiatrowski Redaktor Wydawnictwa Zofia Smyk Redaktor techniczny Teresa Netter Indeksy zestawila Zofia Smyk Okladkę i stronę tytutową projektowal Maciej Szlapka © Copyright by Uniwersytet Wroctawski - Wydawnictwo ISSN 0524-4498 ISSN 0239-6661 ISBN 83-229-0968-3 Wroclawska Drukarnia Naukowa WSTĘP Obecnie historiografía polska obejmuje juž wiele monografii oraz pomniej- szych prac na temat stosunków polsko-litewskich. Najbardziej zaslužonym w propagowaniu tej tematyki w kraju jest oczywiscie Piotr Lossowski. On tež jest autorėm pierwszej powojennej monografii opisującej stosunki polsko- -litewskie w pierwszych latach okresu międzywojennego1. Szczególnie ostatnimi laty pojawilo się sporo mniej lub bardziej obszernych prac na ten temat. Na uwagę zaslugują tu publikacje Piotrą Lossowskiego, Jana Jurkiewicza, Broni- slawa Makowskiego (wlasciwie Makauskasa) czy Juliusza Bardadla1 2, žeby wymienic tylko najwazniejsze. Lektūra prac wymienionych, a takže innych autorów daje dose pelny obraz stosunków polsko-litewskich, lecz mimo to jest jeszcze wiele spraw trak­ to wanych nazbyt lakonicznie. Tak wlasnie ma się rzecz z historią Sejmu Wileñskiego z 1922 r. Wszyscy autorzy zazwyczaj piszą o tym wydarzeniu, že 20 lutego 1922 r., na obradującym w Wilnie specjalnie powolanym sejmie, podjęto uchwalę o polączeniu Wileñszczyzny z resztą Polski. Zamyka- nie tej sprawy w jednym zdaniu sklonilo mnie do próby odtworzenia historii tego epizodu z historii stosunków polsko-litewskich i wypdnienia go nazwi- skami ludzi, którzy aktywnie w nim uczestniczyli, róznymi dokumentami związanymi ze sprawą oraz materialem ikonografieznym. Juž w trakeie pisania niniejszej pracy ukazala się kolejna częšč Historii Sejmu Polskiego, w której Andrzej Ajnenkiel pošwięca dziejom Sejmu Wileñ­ skiego szešč stron druku i uzupelnia to dodatkowymi wiadomosciami w anek- sie. W tekscie tym przedstawiono podstawowe wiadomosci o genezie i przebie- gu sejmu. Oczywiscie ze względu na charakter publikaeji, jest to tylko kompendium wiedzy na dany temat3. Przedmiotem niniejszej pracy jest odtworzenie calego ciągu wydarzeñ 1 P. Lossowski, Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920, Warszawa 1966. 2 P. Lossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985; J. Jurkiewicz, Rozwöj polskiej mysli polityeznej na Litwie i Bialorusi w latach 1905-1922, Poznan 1983; B. Makowski, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986; J. Bardach, 0 dawnej i niedawnej Litwie, Poznan 1988. 3 Historia Sejmu Polskiego, t. II, cz. II: A. Ajnenkiel, II Rzeczpospolita, Warszawa 1989, s. 57-63 i 343-346. 6 zapoczątkovvanych wydaniem przez Jozefą Pilsudskiego odezwy Do mieszkan- cöw by lego Wielkiego Księstwa Litewskiego z 22 kwietnia 1919 r., až do momentu przyjęcia przez Sejm Ustawodawczy 6 kwietnia 1922 r. uchwaly o wcieleniu Wilenszczyzny do Polski. To jest cel podstawowy. W pracy przyjęto chronologiczny uklad przedstawiania zdarzeh. Dzięki temų czytający powinien poznawac wydarzenia tak jak ich swiadkowie z tamtych lat. Praca zostala podzielona na rozdzialy, ktöre w zasadzie powinny odpowiadac kolejnym etapom rozwoju wypadköw. Podstawą do opracowania historii Sejmu Wilenskiego powinny bye wszyst- kie archiwalia zachowane po zakonezeniu dzialalnošci sejmu. Niestety, w cza- sie, gdy przystępowano do przygotowywania niniejszej pracy, bylo to juž niemozliwe, poniewaz większošč dokumentaeji splonęla w Bibliotece Sejmowej w Warszawie podezas ostatniej wojny. Do naszyeh czasow dotrwaly tylko szczątki dokumentow z Kancelarii Sejmu Wilenskiego, ktöre są dzisiaj przechowywane w Wilnie w Archiwum Panstwowym. W związku z tym podstawą žrodlową tej pracy musialy się stač dokumenty drukowane w następujących zbiorach: Wybory do Sejmu w Wilnie 8 styeznia 1922. Oswietlenie akcji wyborezej i jej wynikow na podstawie žrodel urzędowych opracowanych przez Gen. Komisariat Wyborczy, Wilno 1922; „Dziennik Tym- czasowej Komisji Rządzącej”, R. 1-3, Wilno 1920-1922 (obie pozycje w zbio­ rach Biblioteki Narodowej w Warszawie); trzecie zrodlo to: Sejm Wilenski 1922. Przebieg posiedzen wedlug sprawozdan stenograficznych w opracowaniu Kancelarii Sejmowej, Wilno 1922. Uzupelnieniem wymienionych žrodel byly materialy przechowywane w Ar­ chiwum Akt Nowych w Warszawie. Korzystano tu z zespolu akt: Ministerstwa Spraw Zagranicznych, akt gen. Lucjana Zeligowskiego oraz Towarzystwa Stražy Kresowej. W tych ostatnich znajduje się zbiör plakatow wyborezyeh do sejmu. Podobny zbiör, specjalnie oprawiony i zatytulowany Sejm Wilenski 1922, znajduje się w zespole akt Muzeum Jozefą Pilsudskiego w Belwederze. Kilka cennych pozycji uzyskano podezas kwerendy w dziale rękopisow Biblioteki Akademii Nauk Republiki Litewskiej w Wilnie (jest to dawna Biblioteka im. Wröblewskich). Najcenniejszą z nich jest broszura zawierająca wspomnienia Aleksandra Meysztowicza z okresu pelnienia przez niego funkcji Prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Srodkowej4. Broszura ta zostala wydana na prawach rękopisu w niewielkim nakladzie stu egzemplarzy, z ktörego większošč przepadla w czasie wojny. W Archiwum Panstwowym w Wilnie są przechowywane pozostalošci materialöw z Kancelarii Sejmu Wilenskiego oraz Tymczasowej Komisji Rządzącej5. 4 A. Meysztowicz, Trzy miesiące rzqdow w Litwie Šrodkowej, Wilno 1922. 5 Z. Fedorowicz, 7Yzydziešci lat mego pobytu w Wilnie (1914-1944), maszynopis, Os- solineum, Dzial Rękopisovv, sygn. 147/57; A. Uziemblo, Sejm w Wilnie, „Kultūra” [Paryž] 1949, nr 13, s. 83-98. 7 W poszukiwaniu relacji osob bezpošrednio związanych z wydarzeniami przeprowadzono wywiad z Waclawem Korabiewiczem, ktory w 1922 r., jako czlonek Związku Bezpieczenstwa Kraju, zajmowal się w dniu wyborow do sejmu ochroną lokali wyborczych. Okazalo się jednak, že o wyborach do sejmu pan Korabiewicz može powiedzieč jedynie tyle, ile napisal w swoich wspo- mnieniach6. Podobnie bylo i w innych probach zdobycia relacji. Dodatkowym žrodiem informacji byla prasa, glownie wilenska, ukazująca się w interesującym nas okresie. Korzystano tu szczegolnie z prasy litewskiej wydawanej w języku polskim. Przechodząc do omowienia literatury przedmiotu, wypada jeszcze raz zaznaczyč, že Sejm Wilenski, jako taki, nie doczekal się osobnej monografii. Dlatego tež wiadomošci o nim czerpano z prac bardziej ogolnych. Gdyby sugerowač się tytulem, to wiele informacji na zajmujący nas temat povvinno się znaležč w arty kūle Waclawa Chocianowicza Sejm MVilenski vv 1922 roku, zamieszczonym w paryskich „Zeszytach Historycznych”7. Po zapoznaniu się z trešcią artykulu okazuje się jednak, že autor czerpie w zasadzie z jednego žrodla, tj. z wymienionej juž publikacji Wybory do Sejmu w Wilnie 8 stycznia 1922 [...]. W usystematyzowaniu rožnych kierunkovv politycznych stronnictw polity- cznych Wilenszczyzny bardzo pomogla ksiąžka Jana Jurkiewicza Rozwoj polskiej myšli politycznej na Litme i Bialorusi w latach 1905-1922 (Poznan 1983). Glownie chodzi tu o rozdzial III: „Rozwoj polskiej myšli politycznej na Litwie i Bialorusi XI 1918-1 1922”, ktory, podzielony na wiele częšci, przedstawia glowne kierunki polityczne stronnictw i partii Wilenszczyzny oraz ich ewolucję až do momentu zwolania Sejmu Wilenskiego. Ksiąžkę Jurkievvicza naležalo jednak uzupelnic jeszcze kilkoma artykulami. Po pierwsze tekstem Juliusza Bardacha Krajowcy, federališci, inkorporacjonišci (ostatnio opublikowany w zbiorze artykulow J. Bardacha O dawnej i niedawnej Litwie, Poznan 1988), ktory powstal jako recenzja do pracy Jurkiewicza. Bardach zamiešcil tam wiele sprostowan i uzupelnien do recenzowanego tekstu. Następny w kolejnošci to artykul Zygmunta Jundzilla Z dziejow polskiej myšli politycznej na Litme historycznej („Niepodleglošč”, t. VI, Londyn 1958) oraz dwa artykuly Kazimierza Okulicza: Podzial ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego (1915-1923-1940) („Alma Mater Vilnensis” t. 3, Londyn 1953) i Ostatni akt dramatu Jozefą Pilsudskiego („Zeszyty Historyczne”, Paryž 1966 z. 9). Teksty pisane przez ludzi pochodzących z Wilenszczyzny i będących naocznymi šwiadkami opisywanych wydarzen pozwalają došč dobrze prze- šledzič ewolucję poglądow Jozefą Pilsudskiego na sposob rozwiązania pro­ blemų wilenskiego. 6 W. Korabiewicz, Pokusy, Warszawa 1986. 7 W. Chocianowicz, Sejm Wilenski w 1922 roku, „Zeszyty Historyczne” 1963, z. 4, s. 25-44. 8 Z prac ogolnych, pozwalających wejsc w zagadnienie stosunkow pol- sko-litewskich, naležy wymienic dwie ksiąžki Piotrą Lossowskiego: Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920 i Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, oraz ksiąžkę autorstwa Wladyslawa Wielhorskiego Polska i Litxva. Stosunki wzajemne w biegu dziejow (Londyn 1947). Publikacje te dzięki swej obiektywnosci i szerokiemu potraktowaniu tematu znakomicie nadają się do wspomnianego celu. Žrodlem zamieszczonych w pracy ilustracji są materialy z Archiwum Akt Nowych w Warszawie, a takže reprodukcje z „Tygodnika Ilustrowanego” i z rožnych ksiąžek wymienionych w spisie ilustracji. Pozostale žrodla, z ktorych korzystano podezas pisania pracy, zostaly wymienione w bibliografii. Te zaš, z ktorych czerpano cytaty lub w inny sposob się do nich odwolywano, podane są w przypisach. Publikacja niniejsza byla przygotowana jako praca magisterska na semina­ rium prof. Wojciecha Wrzesinskiego, ktoremu przy tej okazji dziękuję za umozliwienie zajmowania się tą problematyką i za opiekę naukową podezas pracy nad nią. Dziękuję rowniež prof. Andrzejowi Ajnenkielowi za krytyczne uwagi pozwalające zweryfikowac pewne niedostatki pierwotnej wersji pracy. Szczegolne podziękowania naležą się rowniez tym wszystkim, dzięki ktorym mialem mozliwosc wielokrotnych wyjazdow do Wilna. Dziękuję tež wszystkim innym, ktorzy w sposob bezinteresowny služyli mi pomocą czy radą w rožnych etapach pracy. Rozdzial I GENEZA SEJMU WILENSKIEGO. ODEZWY DO LUDNOŠCI WILENSZCZYZNY WYDANE PRZEZ BELINĘ-PRAŽMOWSKIEGO I PILSUDSKIEGO SKLAD NARODOWOŠCIOWY WILENSZCZYZNY Zrodlem konfliktu polsko-litewskiego, a takže pošrednio genezą zwolania sejmu w Wilnie w 1922 r., byly skomplikowane stosunki narodowosciowe na ziemiach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdy pod koniec XIX w. narodzil się narodowy ruch litewski, jego celem bylo stworzyc w przyszlošci wlasne, narodowe paristwo litewskie. Początkowo aspiracje byly bardzo wielkie, chciano odzyskač dla siebie cale dawne W. Ks. Litewskie. Szybko okazalo się jednak, že cel ten jest nierealny i poprzestano ostatecznie na chęci stworzenia panstwa, ktore zamknie w swoich granicach wszystkie ziemie litewskie, to znaczy te, na ktorych mieszkają ciągle Litwini. Nikt tez wsrod Litwinow nie mial wątpliwošci, že stolicą odrodzonej Litwy muši bye Wilno, dawna stolica wielkoksiąžęca. Te aspiracje litewskie nie wymagają tu wlasciwie žadnego komentarza, gdyž jest to chyba normalne, že narod mający tradycje wlasnej panstwowosci, po latach niewoli, w momencie odrodzenia, będzie dąžyl do odtworzenia dawnego stanu posiadania. Sprawa ustalenia przyszlych granic Litwy obejmujących Wilno i Wilensz- czyznę wzbudzala wiele emocji wsrod Polakow, ktorzy uwažali ten fragment dawnych ziem litewskich za nieodlączną częšč wlasnego panstwa. Argumentem byla tu przewaga ilosciowa Polakow nad Litwinami na terenie Wilenszczyzny, glownie zaš w Wilnie i jego okolicach, jak i ich wklad w rozwoj tej ziemi. Bardzo wažnym argumentem byla tež ogromna rola Wilna w žydu kulturalnym Polski, to, že w tym miescie tworzyli po polsku nasi romantycy i nie tylko. Byly to więc rownie wažne powody do aspirowania o to miasto jak w wypadku Litwinow, tyle tylko, že innego rodzaju. Dodatkowo sprawę komplikowalo przemieszanie ludnošci na tym terenie. Wspolczesnie trudno jest ustalič dokladnie, ilu Polakow i Litwinow mieszkalo na Wilenszczyznie — reszta terytorium dawnego W. Ks. Litewskiego mniej nas tu interesuje, gdyž spor polsko-litewski toczyl się wlasciwie tylko o Wilensz- 10 czyzn?. Dysponujemy со prawda kilkoma spisami ludnosci przeprowadzonymi na tych terenach, ale one cz?sto nieporownywalne, gdyz za kazdym razem obejmowaly inny obszar, tak ze mozna porownywac tylko cz?sc danych szczegolowych, jezeli takie s^. Badacze stosunkow polsko-litewskich zgodni sg. tez со do tego, ze wszystkie spisy sg. w jakis sposob tendencyjne. St^d jeszcze trudniej jest ustalic generalne s^dy na podstawie tych danych. Taki stan rzeczy otwiera szerokie pole do manipulacji, со czyniono dosc cz?sto zarowno po jednej, jak i drugiej stronie. Wedlug Wladyslawa Wielhorskiego w koncu XVIII wieku w W. Ks. Litewskim bylo ok. 1 mln ludnosci polskiej i spolonizowanej, со stanowilo 25% ogolu ludnosci (Bialorusinow bylo ok. 40%, Litwinow i Zmudzinow ok. 20%)L Jak wi?c wynika z tych danych, Litwinow powinno byc wtedy 800 tys., a stosunek ilosciowy Litwinow do Polakow wynosil 2:2,5. Kolejne dane statystyczne, dotyczg.ce pocz^tku XIX w., pochodz^ z pracy Stanislawa hr. Platera opublikowanej w 1825 r.1 2 (patrz tab. 1). Wedlug tych danych w guberni wilenskiej mialo byc 780 tys. Litwinow i 100 tys. Polakow, со daje stosunek ilosciowy Litwinow do Polakow 7,8:1. Jednak w dalszej cz?sci opisu Platera, dotycz^cej miasta Wilna czytamy: „Mieszkancow procz garnizonu 50000, z ktorych 30000 Zydow, reszta Polacy”3. Daje to 20 tys. Polakow w Wilnie, czyli 20% wszystkich Polakow w guberni. О Litwinach w tym miejscu si? milczy, со pozwala s^dzic, ze Litwini mieszkali wtedy glownie na wsi, a Polacy w miastach. W 1860 r. w guberni wilenskiej, wedlug statystyki wzrasta liczba ludnosci polskiej (patrz tab. 2), ogolem Polakow bylo wtedy 154386, jednoczesnie widoczny jest znaczny spadek liczby ludnosci litewskiej (418 826). Stosunek Litwinow do Polakow byl juz korzystniejszy i wynosil 4:1,5. Nast?pny spis ludnosci z 1897 r. (patrz tab. 3) w guberni wilenskiej notuje 129651 Polakow i 297 720 Litwinow, со daje przyblizony stosunek Litwinow do Polakow w tej guberni 2:14. W danych szczegolowych dotyczgcych poszczegolnych powiatow guberni wyraznie widac przemieszanie narodowo- 1 W. Wielhorski, Litwini i Bialorusini i Polacy w dziejach kultury w Wielkim Ksigstwie Litewskim, Londyn 1951, s. 65-66, cyt. za: M. B. Topolska, Polacy w Wielkim Ksigstwie Litewskim w XVI-XVIII wieku. (Przyczynek do dziejów polskiej emigracji na Wschód w okresie staropolskim), [w:] Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Histórica, t. II, Poznañ 1987, s. 160. 2 S. H. P. [Stanislaw hr. Plater], Geografía Wschodniej czqsci Europy czyli opis krajów przez wielorakie narody Slowiañskie zamieszkanych, Wroclaw 1825, s. 208. — Dane zebrane przez hrabiego Platera dotycz^ w zasadzie calkowicie innego okresu niz wszystkie pozostale spisy, które robiono juz w czasie trwania litewskiego odrodzenia narodowego, kiedy to wiele osób zacz^lo deklarowac si? jako Litwini. Liczby te przytoczono w niniejszej pracy dlatego, ze juz wczesniej inni autorzy powolywali si? na ksi^zk? Platera, lecz czerpali z niej wybiórczo. 3 Tamze, s. 208. 4 L. Wasilewski, Litwa i Bialorus. Przeszlosc — Terazniejszosc — Tendencje rozwojowe, Kraków [b. r.], s. 88-91. 11 sciowe tego obszaru. Otož w powiecie wilenskim, bez miasta Wilna, Litwini stanowili 35% ogölu mieszkancow, a Polacy 12,1%, co dawalo stosunek prawie 3:1 na niekorzyšč Polaköw. Jednakze wedlug tego samego spisu w Wilnie Polacy stanowili 30,9% ludnošci, a Litwini 2%, czyli tym razem stosunek Litwinow do Polakow wynosil 1:15. To wlasnie przez taką nieregu- larnošč rozmieszczenia ludnošci polskiej i litewskiej obä panstwa powstale po pierwszej wojnie swiatowej nie mogly dojšč do porozumienia w ustaleniu granicy panstwowej rozdzielającej oba panstwa. Tab. 1. Ludnošč gub. wilenskiej przed 1825 r. (w tys.) Ogolem Litwini Polacy Bialorusini Rosjanie Žydzi 1200 780 100 50 80 180 Žrodlo: B. Makowski, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986, s. 17. Tab. 2. Ludnošč gub. wilenskiej w 1860 r. Litwini Polacy Powiat Ogolem katolicy prawoslawni katolicy Wilenski 136152 83003 53 47140 Trocki 102474 90688 328 4144 Lidzki 108 735 45198 19427 7385 Oszmianski 128 666 62571 2 527 20650 Šwięcianski 104358 80509 1626 5 506 Wilejski 116753 28 926 1820 24092 Dzišnienski 122 380 - 2150 45469 Razem 819518 418 826 154386 Žrodlo: B. Makowski, op. cit. Tab. 3. Ludnošč gub. wilenskiej w 1897 r. Narodowošč Liczba Bialorusini 891771 Litwini 297720 Žydzi 202368 Polacy 129651 Wielkorosjanie 78562 Niemcy 2915 Ukraincy 912 Lotysze 471 Niemcy 2915 Inni 1307 Žrodlo: L. Wasilewski, Litwa i Bialoruš. Przeszlošč — Teražniejszošč — Tendencje roz- wojowe, Krakow [b.r.], s. 88-89. 12 Wrocmy jednak jeszcze do statystyki. W okresie 14 XII 1916-10 I 1917 okupųjące Wilno wladze wojskowe przeprowadzily narodowosciowy spis ludnošci miasta (patrz tab. 4)5. Wedlug tych danych Polacy stanowili 53,65% ogolu ludnošci miasta, drugą со do wielkosci grupą byli Žydzi (41,45%) — we wszystkich poprzednich spisach wykazywano rowniez odpowiednio wysoki procent ludnošci zydowskiej w Wilnie, со potwierdza tezę o polsko-zydowskim charakterze tego miasta w XIX i XX w. Litwini w tym spisie plasują się na trzecim miejscu, ale stanowili tylko 2,10% ogolu ludnošci. Daje to stosunek Litwinow do Polakow prawie 2:26. Tab. 4. Ludnošč miasta Wilna w 1917 r. Narodowosc Liczba Procent Polacy 74466 53,65 Žydzi 57 516 41,45 Litwini 2909 2,10 Rosjanie 2212 1,60 Niemcy 880 0,63 Bialorusini 611 0,44 Inni 193 0,13 Razem 138 787 100,00 Žrodto: M. E. Brensztejn, Dziennik z czasöw okupacji niemieckiej Wilna (1915-1917). Dziennik (1918), s. 53. Litwini kwestionują do tej рогу wyniki tego spisu jako stronnicze. Wydaje się jednak, že podane przez Niemcow dane dotyczące Wilna nie odbiegają zbytnio od rzeczywistošci. Dominującą rolę Polakow w Wilnie potwierdza odezwa dowodzącego wojskami niemieckimi wkraczającymi do Wilna gen. Pfeila, ktory kazal ją wydac w języku niemieckim i polskim. W pierwszych zdaniach odezwy stwierdza: „Niemieckie sily zbrojne wygnaly wojsko rosyjskie z obwodu polskiego miasta Wilna i wkroczyly do tego slawetnego i pelnego tradycji grodu. Byl on zawsze perlą w slawnym krolestwie Polskim”. Zakonczyl zaš slowami: „Niech Bog blogoslawi Polskę”6. Gdyby Polacy nie stanowili w tym miešcie zdecydowanej większošci i nie odgrywali w nim decydującej roli, na pewno nie wydano by tej odezwy w takiej formie. 5 M. E. Brensztejn, Dziennik z czasöw okupacji niemieckiej Wilna (1915-1917). Dziennik (1919), [w:] Teraz będzie Polska. Wybör z pamiętnikow z okresu I wojny swiatowej. Wstęp, opracowanie i przypisy A. Rosner, Warszawa 1988, s. 53. 6 K. W. Kumaniecki, Odbudowa panstwowosci polskiej. Najwazniejsze dokumenty 1912-1924, Warszawa-Krakow 1924, s, 47.