İslâm Araştırmaları Dergisi, 36 (2016): 163-177 Araştırma Notları Research Notes Akseki’nin Ahmed Muhammed Şâkir’e Bir Mektubu: Sebîlürreşâd Yazarı Ahmet Hamdi Akseki’nin İslâm Dünyasına İlgisine Dair Notlar M. Suat Mertoğlu* Ahmet Hamdi Akseki (1887-1951) Osmanlı’nın son döneminde yetişmiş kalem erbabı ve mütefekkir ilim adamları arasında önde gelenlerden biridir. Medresede aldığı geleneksel eğitim ve icâzetle birlikte İstanbul Dârülfünu- nu’nda ve Medresetü’l-mütehassısîn’de aldığı formasyonun da bir sonucu olarak gerek İslâm düşüncesiyle gerekse ruhiyat ve içtimaiyat başta olmak üzere Batı düşüncesiyle ilgilenen çok yönlü bir şahsiyettir. O aynı zaman- da Osmanlı döneminde meşihatte Millî Mücadele döneminde Şer‘iyye ve Evkaf Vekâleti’nde, Cumhuriyet döneminde ise Diyanet İşleri Riyâseti’nde üst düzey görevler üstlenerek din hizmetleri ve eğitimi, dinî yayınlar ve ge- nel olarak dinî hayat alanlarına önemli katkılarda bulunmuş bir bürokrattır.1 * Doç. Dr., TDV İslâm Araştırmaları Merkezi ([email protected]). 1 Akseki’nin biyografisi için bk. Diyanet İşleri Reisliği’nde 5 Nisan 1934 tarihinde Ah- met Hamdi Akseki adına düzenlenmiş sicil cüzdanı sureti: İSAM Kütüphanesi, “Akseki, Ahmet Hamdi”, dokümantasyon dosyası; Ertan, Ahmed Hamdi Akseki; Kara, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, III, 271-74; “Bizden Biri Olarak Ahmet Hamdi Akseki”, s. 123-29; Bolay, “Ahmet Hamdi Akseki”, s. 293-95. Akseki hakkında Türkiye’de hazırlanmış tez- lerin künyeleri ile makale ve tebliğlerin tam metinlerine İSAM web sayfasında (isam. org.tr) yayımlanan “İlâhiyat Fakülteleri Tezler Kataloğu” ve “İlâhiyat Makaleleri” gibi veri tabanlarından ulaşılabilir. © İSAM, İstanbul 2016 163 İslâm Araştırmaları Dergisi, 36 (2016): 163-177 Bu yazıda 1950 yılında Mısırlı âlim Ahmed Muhammed Şâkir’e (1892-1958) gönderdiği Arapça bir mektubu vesilesiyle Akseki’nin İslâm dünyası ve farklı coğrafyalardaki müslüman ilim ve fikir adamlarına yönelik ilgisi üzerinde durmak istiyoruz. Cevval, çalışkan ve kabiliyetli bir öğrenci olan Ahmet Hamdi’nin akran- ları arasında temayüz etmesini ve erken yaşlarda olgunlaşmasını sağlayan ve aslında birbirini besleyen iki hususiyetinden söz edilebilir. İlki daha henüz talebelik yıllarında telif ve tercüme ürünü eserleriyle yazı hayatına girerek2 velût bir kalem erbabı olma yolunda hızla ilerlemesi, diğeri ise yine erken yaşlardan itibaren İslâm dünyasının ilmî, fikrî ve toplumsal gelişmelerine yönelik bir tecessüse ve gözlem kabiliyetine sahip olmasıdır. Kanaatimizce onun bu şekilde çok yönlü olarak gelişmesindeki en önemli etkenlerden biri Mehmed Âkif (Ersoy) başta olmak üzere Sebîlürreşad mecmuası çevresi ve dönemin önemli şahsiyetleriyle kurduğu ilişkilerdir. Ahmet Hamdi Akseki, Mehmed Âkif’i ilk defa II. Meşrutiyet sonrasında henüz bir talebe iken İttihat ve Terakkî Cemiyeti İlmiye Şubesi’nin Şehzade İlmiye Kulubü’ndeki gece derslerinde3 tanımış ve orada verdiği Arap edebi- yatı derslerine katılmıştır. Mehmed Âkif’in Muallakāt-ı Seb‘a, Zemahşerî’nin Lâmiatü’l-Arab’ı,4 İbnü’l-Verdî ve Ebü’l-Feth el-Büstî’nin kasideleri gibi Arap edebiyatına ait çeşitli metinleri okuttuğu ve 200’den fazla öğrencinin katıldı- ğı bu dersler vasıtasıyla Akseki hem tercüme teknikleri konusunda kendisini geliştirmiş hem de Mehmed Âkif’in sermuharriri olduğu Sırât-ı Müstakîm/ 2 Görebildiğimiz kadarıyla kendisinin matbuattaki ilk kalem denemesi Hikmet mec- muasında yayımlanan şu iki yazısıdır: “Hakgûyâne Sözler”, Hikmet, -32. sayıdan sonra nüsha-i fevkalâde- (16 Teşrînisâni 1326/28 Kasım 1910): 4; “Endîşe-i İstikbal”, Hikmet, 34 (25 Teşrînisâni 1326/8 Aralık 1910): 6-7. Bunlardan ilk künyeye ait metnin taramasını gönderme lutfunda bulunan Ahmet Koçak’a müteşekkirim. Koçak aynı mecmuada yayımlanan başka bir yazıyı (A. Hamdi, “Terbiye-i Siyâsiyye”, sy. 31: 7-8) daha kendisine isnat ederse de (Bk. Filibeli Ahmed Hilmi, Hikmet Yazıları, s. 401) farklı imzadan (diğer iki yazı Aksekili Ahmed Hamdi imzalıdır) ve muhtevasından hareketle bu yazının Akseki’ye ait olması bize uzak bir ihtimal olarak görünmektedir. 3 Otuzbir Mart Vakası’ndan sonra İttihat ve Terakkî Cemiyeti İlmiye Şubesi’nce Şehzade İttihat ve Terakkî Kulubü’nde haftada iki defa olmak üzere medrese öğrencileri ve mü- derrislerin katıldığı gece dersleri tertip edilmiştir. “En ziyade ve hemân umumiyetle mesâil-i hâzıra-i ictimâiyye, ilmiye ve siyâsiyenin” konu edinildiği bu dersler kapsa- mında Mehmed Âkif’in yanı sıra İzmirli İsmail Hakkı, Mûsâ Kâzım, Bursalı Mehmed Tâhir ve Abdürreşid İbrahim gibi dönemin tanınmış âlim ve ediplerinden bazıları çeşitli dersler/konferanslar vermiştir (bu dersler için bk. Mûsâ Kâzım, “Kuvvet Hazır- lamak”, Sırât-ı Müstakîm [bundan sonra künyelerde SM], 3/59 [8 Teşrînievvel 325/21 Ekim 1909]: 100-101). 4 Şenferâ’nın Lâmiyetü’l-Arab’ı üzerine bir şerh olup tam adı A‘cebü’l-aceb fî şerhi Lâmi- yeti’l-Arab’dır. 164 Mertoğlu: Akseki’nin Ahmed Muhammed Şâkir’e Bir Mektubu Sebîlürreşâd mecmuası çevresine katılmıştır. Akseki o dönemde Mehmed Âkif’in bu mecmuada dinî bahislere dair şahsına iletilen bazı soruları tetkik için kendisine havale ettiğini, ayrıca kendisini yazma konusunda teşvik etti- ğini söylemektedir.5 İstikrarlı yayın hayatı, güçlü yazar kadrosu ve zengin muhtevası ile dö- nemin en önemli ve etkili mecmualarından biri olan Sırât-ı Müstakîm/Sebî- lürreşâd, İslâm dünyasının içinden geçmekte olduğu buhrana ve toplumsal problemlere İslâm’dan hareketle çözüm arayışında olan, halk arasındaki yer- leşik din anlayışının eleştirildiği, aklın ve modern bilimin terviç edilip akti- vist ahlâk anlayışının yerleştirilmeye çalışıldığı ve “İslâm yenilikçiliği” olarak nitelendirilebilecek fikrî çabanın, arayışın ve endişelerin Osmanlı bağlamında en güçlü şekilde temsil edildiği entelektüel zeminlerden biridir.6 Mecmua bu fikrî endişeleri çerçevesinde özellikle İslâm âleminin sorunlarıyla yakından ilgilenmeyi ve bunları gündeme getirip bir kamuoyu oluşturmak suretiyle müslümanların uyanmasına (intibah) hizmet etmeyi kendisine görev bilmiş- tir. Bu amaca mâtuf olarak İslâm dünyası ve bilhassa Mısır’da yayımlanan eserlerin tercüme yoluyla okuyuculara duyurulmasına çalışmış; Balkanlar’ın yanı sıra Almanya ve Fransa gibi Avrupa ülkelerinden Hicaz’a ve Hindistan’a, Kuzey Afrika’dan Buhara ve Orenburg’a, Kırım’dan, Çin’deki Hârbîn’e ve Ja- ponya’ya varıncaya kadar dünyanın farklı bölgelerindeki muhabirlerinden ve okuyucularından gelen mektupları yayımlayarak dünya müslümanları ara- sında günümüzde bile gerçekleştirilmesi zor bir iletişim ağı kurmuş; ayrıca “Şüûn”,7 “Hayât-ı Akvâm-ı İslâmiyye”, ve “Matbuât” gibi başlıklar taşıyan sü- tunlarında İslâm dünyasındaki olayları mercek altına almıştır. Böyle bir mec- mua çevresine dahil olması8 şüphesiz Akseki’nin sonraki ilişkiler ağı kadar ilmî-fikrî çabalarının istikametinin şekillenmesinde de büyük rol oynamıştır. Ahmet Hamdi Akseki “Kuvvet: Âlem-i İslâm İçin Bir Ders-i İntibah” baş- lığını taşıyan ve Trablusgarp Savaşı münasebetiyle İslâm dünyasının mese- lelerine ilgisini yansıtan ilk yazısının9 yayımlandığı 1912 yılı başından mec- 5 Eşref Edip, Mehmed Akif, s. 591-94. 6 Mecmuanın tarihçesi, yazar kadrosu ve fikriyatı hakkında daha fazla bilgi için bk. Mertoğlu, Sırat-ı Müstakim Mecmuası Açıklamalı Fihrist ve Dizin, s. 9-22. 7 Dünyada ve özellikle İslâm dünyasında meydana gelen ve “Şüûn” şeklinde ifade edilen olayların müslümanların uyanışındaki önemi konusunda mecmuanın yaklaşımı için bk. “Şüûn Ne Güzel Vesîle-i İntibahtır”, SM, 7/168 (10 Teşrînisâni 1327/23 Kasım 1911): 192-93. 8 Bilindiği gibi Sırat-ı Müstakim mecmuası 8 Mart 1912 tarihli 183. sayısından itibaren yayımını Sebîlürreşâd (bundan sonra künyelerde SR) adıyla sürdürmüştür. Akseki mecmuaya 176. sayıdan itibaren dahil olduğundan imzası ağırlıklı olarak Sebîlürreşâd kısmında görülür. 9 “Kuvvet: Âlem-i İslâm İçin Bir Ders-i İntibah”, SM, 7/176 (5 Kânûnisâni 1327/18 Ocak 165 İslâm Araştırmaları Dergisi, 36 (2016): 163-177 muanın Takrîr-i Sükûn Kanunu ile kapatıldığı 1925 yılına ve daha sonra 1948-1966 yılları arası Latin harfli yayımını sürdüren mecmuada vefatına kadar başta tefsir olmak üzere İslâmî ilimlerden siyasî, içtimaî ve fikrî tartış- malı güncel meselelere varıncaya kadar telif ve tercüme türünden birçok yazı kaleme almış ve bu itibarla Sırât-ı Müstakîm/Sebîlürreşâd yazar kadrosunun en velût kalemlerinden biri olmuştur. Ahmet Hamdi Akseki’nin İslâm dünyasına ilgisini gösteren faaliyetlerin- den biri de Balkan Savaşı arefesinde iki ayı aşan bir süre boyunca Sebîlürreşâd muhâbir-i mahsusu olarak 1908’de bağımsızlığını ilân edip Osmanlı Devle- ti’nden ayrılan Bulgaristan’a seyahat etmesidir. Bir taraftan bölge müslüman- larının dinî hayatları, onların içtimaî ve özellikle eğitim sorunları hakkında Sebîlürreşâd okuyucularını bilgilendiren yazılar kaleme alan Akseki diğer taraftan Filibe’de Edhem Ruhi (Balkan) tarafından neşredilen Balkan gaze- tesinde yayımlanan yazılar kaleme almış,10 ayrıca çeşitli camilerde verdiği vaazlarla Bulgaristan müslümanlarını irşat çalışmaları içinde yer almıştır.11 Ayrıca bu arada Bulgarlar’ın Osmanlı’ya yönelik savaş hazırlıklarına şahit olmuş ve yakında bir savaşın patlak vereceği öngörüsünde bulunmuştur.12 Akseki’nin İslâm dünyasına ilgisi mecmuada yazdığı yazıları, muhabir olarak gittiği Bulgaristan ve görevli olduğu İstanbul camilerinde verdi- ği vaazlarla sınırlı kalmamış, Çanakkale Savaşı’nın devam ettiği günlerde 1912): 314-18. Akseki, Trablusgarp Harbi’nin devam ettiği günlerde kaleme aldığı bu yazısında Enfâl sûresinin 60. âyetinde kuvvet hazırlama anlamındaki i‘dâd-ı kuvvetin önemine dikkat çekmekte ve hamiyetsiz zenginleri eleştirmektedir. Hayatta iken Sebî- lürreşâd’da yayımlanan son yazısı ise vefatından dokuz ay öncesine ait olup “Hadis ve Sünnet Hakkında” (SR, 6/79 [Mayıs 1950]: 56-58) başlığını taşımaktadır. Ayrıca vefa- tından bir ay önce, 10 Aralık 1950’de Süleymaniye Camii’nde Kore şehitleri için tertip edilen mevlit merasiminin başında yaptığı konuşma da özetlenerek ve “Başbakanlığın emriyle bu hitabenin her dile çevrilmesi kararlaştırılmıştır” ibaresiyle yayımlanmış- tır: “Muazzam Tarihi Bir Gün: Kore Şehitlerinin Ruhlarına Okunan Hatim ve Mevlût”, s. 258-60. Mecmuanın bir sonraki 93. sayısında da Akseki’nin vefat haberiyle birlikte M. Raif Ogan’ın, Akseki’nin 10 Aralık mevlidindeki konuşmasını laikliğe aykırı gören Hikmet Bayur’a yönelik bir tenkit yazısına (“Hikmet Bayur’un Yanlış Mütaleaları”, s. 276-78) yer verilmiştir. Akseki’nin mecmua yazıları hakkında ayrıca bk. Kılıç, “Sırât-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşâd Mecmualarındaki Makalelerine Göre Ahmet Hamdi Ak- seki”, s. 117-19. 10 Yazıcı, “Ahmet Hamdi Akseki’nin Bulgaristan Muhabirliği”, s. 147-48. 11 Bu vaazlardan biri mecmuada yayımlanmıştır: Aksekili Ahmed Hamdi, “Meviza: Fi- libe’de Muradiye Cami-i Şerîfinde Bir Cemm-i Ğafîr Huzurunda”, SR, 1-8/23-205 (26 Temmuz 1326/8 Ağustos 1912): 439-441. Vaazda müslümanlar ittihada, ilme, ticarete ve şirketleşmeye teşvik edilmektedir. 12 Akseki’nin mecmuanın 204-214. sayıları arasında tefrika edilen on bir mektubu ve Filibe vaazı Latin harfli olarak da neşredilmiştir: Ahmet Hamdi Akseki, Bulgaristan Mektupları, haz. Ferhat Koca, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2000. 166 Mertoğlu: Akseki’nin Ahmed Muhammed Şâkir’e Bir Mektubu pâyitahtı ve cepheyi ziyaret eden Suriye Hey’et-i İlmiyye ve Edebiyyesi’nin o sıralarda mensubu olduğu Medresetü’l-mütehassısîn ziyaretinde, öğrenci- ler adına yaptığı konuşmada da kendisini göstermiştir. Şeyhülislâm Mustafa Hayri Efendi’nin heyet üyelerine bu okulda verdiği ziyafet esnasında oku- lun “sarıklı öğrencileri”nden ikisi de biri Arapça, diğeri Türkçe olmak üzere konuşma yapmıştır.13 Söz konusu konuşmalardan biri bu okulun Kelâm ve Felsefe Şubesi’nde ihtisas öğrencisi olan Aksekili Ahmet Hamdi tarafından yapılmıştır.14 Akseki’nin bu mecmuada Mısır’dan yaptığı tercümeler de onun İslâm dünyasının ilmî ve fikrî çalışmalarına yönelik ilgisini ve fikr-i takibini gös- termesi açısından önemlidir. Hocası Mehmed Âkif gibi Akseki de İslâm yeni- likçiliğinin Cemâleddîn-i Efgānî ve Muhammed Abduh’un yanı sıra bilhassa M. Reşîd Rızâ tarafından 1898’den itibaren Kahire’de yayımlanan el-Menâr dergisi aracılığı ile temsil edilen düşünce damarını yakından takip etmiş ve özellikle Sebîlürreşâd’daki tefsir yazılarında Abduh’tan yaptığı tercümeler / iktibaslar15 dışında Reşîd Rızâ’nın iki önemli metnini de Türkçe’ye tercüme etmiştir.16 13 Bâkır v.dğr., el-Bi‘se’l-ilmiyye, s. 86. 14 Söz konusu konuşma “Medresetü’l-mütehassisîn’de Suriye Hey’et-i İlmiyye ve Edebiy- yesi şerefine şeyhülislâm efendi hazretleri tarafından verilen ziyafette Aksekili Ahmed Hamdi Efendi’nin irat ettiği nutuk” takdimiyle yayımlanmıştır: “Nutuk”, SR, 14/350 (15 Teşrînievvel 1331/28 Ekim 1915): 93-94. Konuşan diğer öğrencinin kimliği ve Akseki’nin konuşmasının hangi dilde olduğu, Arapça ise mecmuada yayımlanan metnin bunun tercümesi mi olduğu ne yazık ki bilinmemektedir. 15 Bu çerçevede Akseki’nin çeşitli yazılarında Tefsîrü’l-Menâr’da Muhammed Abduh’a ait takrirlerden yaptığı tercümeler söz konusudur. Meselâ Âl-i İmrân sûresinin 118. âyetinin tefsir edildiği yazısı (“Tefsîr-i Şerîf”, SR, 2-9/46-228, 10 Kânûnisâni 1328/23 Ocak 1913: 341-44) bazı tasarruflarla beraber tamamına yakın kısmı Tefsîrü’l-Menâr’dan tercümedir (Krş. Tefsîrü’l-Menâr, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994, IV, 67-73). Ta- addüd-i zevcât meselesi ile ilgili yazı dizisinin bir sayısının (“Tefsîr-i Şerîf - İslâmiyet ve Taaddüd-i Zevcât -5-”, SR, 11/284 [6 Şubat 1329/19 Şubat 1914]: 379-81) tamamına yakını da Muhammed Abduh’un bu tefsirdeki Nisâ sûresinin 2-4. âyetleriyle ilgili açık- lamalarından özetlenmiştir (Krş. Tefsîrü’l-Menâr, IV, 276 vd.). Akseki’nin söz konusu yazı dizisinin baş tarafında bu tefsirin dışında kullandığını söylediği kaynaklardan bazıları şunlardır: Muhammed Abduh’un kadınlık hakkındaki makaleleri ve fetvaları, Reşîd Rızâ’nın aynı konu ile ilgili yazdığı eserleri ve fetvaları, Ferîd Vecdî’nin el-İslâm rûhu’l-medeniyye’si ile el-Mer’etü’l-müslime’sidir. 16 Bu iki metinden ilki Mecelletü’l-Menâr’ın III ve IV. ciltlerinde tefrika edilen, daha sonra 1324 (1908) yılında kitap olarak ilk baskısı yapılan Muhâveretü’l-muslih ve’l-mukallid’dir. Akseki bu metinden yaptığı tercümelerin bir kısmını Sebîlürreşâd’da on tefrika olarak önce yazar ve mütercim adını belirtmeden yayımlar, 1332 (1913) yılında da tamamını müellif ve mütercim adını vererek Mezâhibin Telfîki ve İslâm’ın Bir Noktaya Cem‘i adıy- la kitap olarak neşreder. Akseki’nin Reşîd Rızâ’dan yaptığı bir diğer önemli tercüme ise Mecelletü’l-Menâr’da “Emâlî-i Dîniyye” başlığı altında yayımlanan (ilk tefrika: 2/28 [23 167 İslâm Araştırmaları Dergisi, 36 (2016): 163-177 Cumhuriyet döneminde, özellikle hilâfetin ilgası, medreselerin kapatıl- ması ve harf devrimi gibi bazı köklü değişimler neticesinde Türkiye’nin İslâm dünyası ile irtibatı resmen ve fiilen büyük ölçüde kesilmiştir. Akseki’nin böy- le zor zamanlarda bile İslâm dünyasındaki gelişmeleri imkânlar ölçüsünde takip etmeye ve kişisel bazı ilişkiler kurmaya özen gösterdiği anlaşılmaktadır. 1936’da Mısır’dan Türkiye’ye dönen hocası Mehmed Âkif’e bir ara Mısır’da neşrine başlanan İslâm Ansiklopedisi’nden söz etmesi17 ve aşağıda sözünü edeceğimiz Ahmed Muhammed Şâkir’e gönderdiği mektubundan anlaşıldığı kadarıyla kütüphanesinde 1930’lu ve 40’lı yıllarda Mısır’da basılmış eserlerin mevcudiyeti, onun özellikle Mısır’a yönelik ilgi ve takibinin vefatına kadar devam ettiğini göstermektedir.18 Ne var ki bu ilgi tek taraflı değildir. Onun bazı yazılarının Mısır ve Beyrut gazetelerinde iktibas edildiği iddiası19 bir tarafa bırakılsa bile aşağıda sözünü edeceğimiz üzere Mısırlı bir âlim olan Ahmed Muhammed Şâkir’in 1950 yı- lında, daha önce yayımladığı bazı eserlerini kendisine göndermesi, ömrünün son yıllarında ve vefatını müteakip müslüman ülkelerin Türkiye’de bulunan temsilcilerinin kendisine yönelik alâkasına ve özellikle Pakistan’da yapılacak Büyük İslâm Kongresi’ne reis seçildiğine dair Sebîlürreşâd başta olmak üze- re basında çıkan bazı haber ve görseller20 ile özellikle vefatı münasebetiyle Eylül 1899]: 438-40) yazı dizisinden “Akāid-i İslâmiyye” başlığı ile yayımladığı tercü- medir (SR, 237-273. sayılar arasında on sekiz tefrika). 17 Eşref Edip, Mehmed Akif, s. 597. Burada kastedilen müsteşrikler tarafından yayımlanan Encylopaedia of Islam’ın Arapça tercümesidir: Dâiretü’l-maârifi’l-İslâmiyye, Kahire 1933. Tercüme “Ârifî Bâşâ” maddesine kadar on beş cilt olarak yapılabilmiş, tamamlanma- dan yarım kalmıştır. O görüşmede Mehmed Âkif bu tercümenin ihtiyacı tatmin için yeterli olmadığını ve daha esaslı bir İslâm ansiklopedisi hazırlanması gerektiğini dile getirmiştir. 18 Bu ilgi, takip ve irtibatların hangi kanallar üzerinden gerçekleştiği ayrıca araştırılmaya değer bir konudur. Şimdilik başta Mehmed Âkif olmak üzere Türkiye’den gidip o yıl- larda Mısır’da yaşayan çeşitli kimselerin, kezâ çeşitli ülkelerde sürgün hayatı geçiren 150’liklerin, ayrıca tek partili yıllarda Türkiye’yi ziyaret eden kimi müslüman seyyah- ların hatırat ve mektuplarında bu irtibatlar konusunda fikir verebilecek bazı ipuçları bulunduğunu hatırlatmak isteriz. 19 Ertan, Ahmed Hamdi Akseki, s. 7. Söz konusu kaynakta Akseki’nin hangi yazısının nere- de iktibas edildiğine dair bir bilgi bulunmadığından ne yazık ki henüz bu bilgiyi teyit etme imkânı bulamadık. 20 Ankara’daki müslüman ülkelerin diplomatik temsilcileri Kore şehitleri için 10 Aralık 1950 tarihinde İstanbul’da Süleymaniye Camii’nde tertiplenip Akseki’nin konuşmasıyla başlayan ve radyodan yayımlanan mevlit programına iştirak etmişlerdir (bk. “Muaz- zam Tarihî Bir Gün: Kore Şehitlerinin Ruhlarına Okunan Hatim ve Mevlût” SR, 4/92 [Aralık 1950]: 258; ayrıca bk. Ertan, Ahmed Hamdi Akseki, s. 80). Sebîlürreşâd mecmua- sının Temmuz 1950 tarihli 83. sayısının kapağında da Akseki’nin makamında Pakistan Basın Ataşesi B. Yâkub Dadaşi ve Pakistan Müslümanlar Birliği mümessili Muhammed Alimullah ile birlikte çekilmiş bir fotoğrafına yer verilmiştir. Akseki’nin vefatından bir 168 Mertoğlu: Akseki’nin Ahmed Muhammed Şâkir’e Bir Mektubu Suriye elçisi Âdil Arslan’ın Ahmet Hamdi Akseki hakkında yazdıkları onun İslâm dünyasında tanındığını ve takip edildiğini göstermektedir. Ünlü Arap edibi ve Osmanlı Meclisi’nde Havran mebusu olan Emîr Şe- kib Arslan’ın kardeşi ve Suriye’nin Ankara sefiri olan Âdil Arslan 9 Ocak 1951’de vefat eden Ahmet Hamdi Akseki için hâtıratında 10 ve cenazenin defnedildiği 11 Ocak günlerine ait önemli notlar düşmüştür. “Türkiye’nin en büyük İslâm âlimi” dediği Akseki’nin Türk milletinin Araplar’la bağla- rını güçlendirmeye çağrı yaptığını belirterek onun Ankara (Hacı Bayram?) Camii’nde verdiğini öğrendiği Arapça bir hutbesinden sitayişle söz etmiştir. Arslan hükümetin cenaze merasimi konusunda kendilerine herhangi bir bil- gilendirme yapmadığını, bununla birlikte kendisi dışında Ankara’da bulunan Lübnan, Ürdün, Suudi Arabistan, Irak, İran, Pakistan ve Afganistan gibi İslâm ülkelerinin elçilik görevlileri ile Akseki’nin cenaze namazına katılmak üzere aralarında anlaştığını bildirmiştir. Arslan notlarında bazı ilginç noktalara da temas etmiştir. Şöyle ki: Bazı İstanbul gazeteleri Akseki’nin makamında Arap harfli bazı dilekçeleri kabul ettiği ve hükümetten bu konuyu araştırmasını istediklerini ve o günlerde mecliste Diyanet İşleri Riyâseti bütçe görüşme- lerinin yapıldığı esnada bazı milletvekillerinin onu eleştirip kendisine Arap harfli yazışmaları sorduklarını21 ve bu çerçevede bazı gazetelerde çıkan ir- gün sonra 10 Ocak tarihinde Ankara’da bir basın toplantısı düzenleyen Dünya Müslü- man Konferansı Umumi Sekreteri İmâmullah (İn‘âmullah) Khan, Akseki’nin vefatını yalnız Türkiye için değil, bütün müslüman dünyası ve bilhassa “gelecek celsede riyâset edeceği Dünya İslâm Konferansı için büyük bir kayıptır” sözleriyle değerlendirmiştir (Bk. “Dünya Müslümanları Kongresi”, SR, 4/95 [Şubat 1951]: 317). Ayrıca ne yazık ki hangi basın organında yayımlandığını tespit edemediğimiz 12 (?) Ocak 1951 tarihli “Zavallı Merhum Aksekili” başlıklı ve cenaze merasimi vesilesiyle Akseki’nin kızının babasının sarığını taşırken gösteren fotoğrafın yer aldığı bir haber kupüründe de Ak- seki’nin Pakistan’da toplanacak Büyük İslâm Kongresi’ne reis seçildiği bildirilmektedir (bk. Taha Toros Arşivi, Dosya nr. 173, http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/ handle/11498/11815/001507835006.pdf? [19 Aralık 2016]). Söz konusu iki haberde de- tayları hakkında fazla bilgi bulunmayan ve Akseki hakkında şu ana kadar yapılan ça- lışmalarda rastlamadığımız bu bilginin daha etraflı araştırılmasında yarar olduğunu düşünüyoruz. Bilindiği üzere ilki 1926’da Mekke’de toplanan Dünya Müslümanları Kongresi’nin (el-Mü’temerü’l-âlemü’l-İslâmî / World Muslim Congress) dördüncüsü Akseki’nin vefatından bir ay sonra Şubat 1951’de Pakistan’ın Karaçi şehrinde toplan- mıştır. 21 Burada Arap harfli dilekçe/yazışma derken somut olarak neden söz edildiği anlaşılma- maktadır. Bununla birlikte o dönemde bazı yazışmaların Arap harfli olarak yapıldığı bilinmektedir. Meselâ Mustafa Sungur 1950’de o sıralar Emirdağ’da gözetim altında tutulan Said Nursi’den Akseki’ye bir mektupla birlikte biri kendisine diğeri müşave- re heyeti üyelerine olmak üzere Risâle-i Nur Külliyatı’ndan iki takım götürdüğünü bildirmektedir (Bk. Şahiner, Son Şahitler Bediüzzaman Said Nursî’yi Anlatıyor, IV, 38). Aslının Arap harfli olduğunu tahmin ettiğimiz Akseki’ye hitaben yazılmış bu mektup Latin harfli olarak neşredilmiştir (Said Nursi, Emirdağ Lâhikası, II, 9-10). Said Nursi 169 İslâm Araştırmaları Dergisi, 36 (2016): 163-177 tica haberlerinden ve Diyanet İşleri Riyâseti’ne göndermelerden söz etmek- te ve akraba ve yakınlarına dayanarak Akseki’nin, kendi hakkında çevrilen desîselerden duyduğu şiddetli bir infial neticesi vefat ettiği kanaatini ifade etmektedir.22 Ahmet Hamdi Akseki’nin hayatının sonuna kadar İslâm dünyasına ve özellikle Mısır’a yönelik ilgisini sürdürdüğünü gösteren en açık delillerden biri de 1950 yılında hadis âlimi ve temel İslâm kaynaklarına yönelik titiz neşirleriyle tanınan Mısırlı Ahmed Muhammed Şâkir’e23 gönderdiği Arapça mektubudur. Mısırlı araştırmacı Eşref Abdülmaksûd sayesinde haberdar ol- duğumuz bu mektupta24 Akseki, Ahmed Muhammed Şâkir’in telif ve tahkik mektubunda daha önce azîmet yerine ruhsatla amel ettiği için hiddetlendiği Akseki gibi eski medrese arkadaşları hakkında, “Dehşetli ve şiddetli bir tahribata karşı ‘ehve- nüşşer’ düsturıyla mümkün olduğu kadar bir derece bir kısım vazîfe-i ilmiyyeyi, mu- kaddesatın muhafazasına sarfedip, tehlikeyi dörtten bire indirmeleri, onların mecbu- riyetle bazı noksanlarına ve kusurlarına inşallah keffâret olur” anlayışına geldiğini ak- tardıktan sonra Akseki’den gönderilen külliyatın “mümkünse eski huruf, değilse yeni harf” ile teksir edilerek Diyanet Riyâseti’nin şubelerine gönderilmesini beklemektedir. Yukarıda sözü edilen o dönem gazetelerinde çıkan haberlerin bu ve benzeri yazışma- larla alâkalı olabileceği tahmin edilebilir. 22 Arslan, Müzekkirâtü’l-Emîr Âdil Arslân, III, 1090-1091. Arslan aynı yerde herhangi bir delili bulunmadığını bildirdikten sonra Akseki’nin zehirlendiği ve şehit olarak vefat et- tiği yolunda kişisel bir tahminde de bulunur. Temelsiz görünen bu iddiayı kabul etmek pek mümkün görünmemekle birlikte vefat haberlerinden kalp krizi sonucu vefat ettiği bilinen Akseki’nin son günlerde bütçe komisyonundaki görüşmeler sırasında bilhassa Van milletvekili Ferit Melen’in haksız ve yakışıksız târizlerinden rahatsız olduğu bilin- mektedir (bk. “Diyanet Reisi Akseki’nin Vefatı”, s. 286). Osman Yüksel Serdengeçti de halasının damadı olan Akseki’nin vefatını şüpheli gösterip dedikodu yapmanın gerek- sizliğine işaret etmekle birlikte meclisteki tartışmalardan ve Ferit Melen’in, “Şu adam kim oluyor ki kendini şeyhülislâm sanıyor? Beyaz yakalı dinî kisveler giyiyor… eski şeyhülislâmlar gibi. Laik Cumhuriyet... Atatürk... din… yobazlık...” gibi târizlerinden “dehşetli sıkıldığından” söz etmektedir (Bk. “Ahmed Hamdi Akseki [8]”, Millî Gazete, sy. 145 [8 Haziran 1973]: 3, 7). Bu durumda meclisteki tartışmaların onun kalp krizi geçirmesinde tetikleyici rol oynamış olması muhtemeldir. Osman Yüksel Serdengeç- ti’nin küçük kardeşi ve o sırada Ankara’da Numune Hastanesi’nde doktor olarak görev yapıp son anlarında Akseki’nin yanında bulunan Mehmet Müstecabi Yüksel de bize yaşadıklarını şifahî olarak aktarmış ve Akseki’nin kalp krizi neticesinde vefat ettiğini söylemekle yetinmiştir. 23 Hayatı ve çalışmaları hakkında daha fazla bilgi için kardeşi Mahmud Muhammed Şâkir ve oğlu Üsâme’nin kendisi hakkında yazdıklarına bk. Şâkir, Min a‘lâmi’l-asr, s. 29-63; Râşid, el-Allâme el-Muhaddis Ahmed Muhammed Şâkir; Abdürrahim, Menhec, s. 45-148; Tanâhî, “Ahmed Muhammed Şâkir”, s. 104-105. 24 Araştırmacı söz konusu mektubu Ahmed M. Şâkir üzerine hazırladığı doktora tezi- nin kitaplaşmış halinde yayımlanmıştır (Abdürrahim, Menhec, s. 503). Bu vesile ile söz konusu mektubun taramasını bize de gönderen Eşref Abdülmaksûd Abdürrahim’e müteşekkir olduğumuzu ifade etmek isteriz. 170 Mertoğlu: Akseki’nin Ahmed Muhammed Şâkir’e Bir Mektubu türü çalışmalarından25 daha önce tetkik ettikleri hakkında bilgi vermekte ve özellikle tahkikli neşrini gerçekleştirip Mısır’dan kendisine gönderdiği Ah- med b. Hanbel’in el-Müsned’inin dört cüzü için kendisine teşekkür etmek- tedir. Mektuptan Akseki’nin Ahmed Muhammed Şâkir’in 1930’lu ve 40’lı yıl- larda Mısır’da yayımlanan eserlerini takip ettiği, kezâ Ahmed Muhammed Şâkir’in Türkiye’de Akseki gibi bir âlimin bulunduğundan haberdar olup bazı eserlerini ona gönderdiği anlaşılmaktadır. İlginç olan noktalardan biri Ahmed Muhammed Şâkir’in Selefî eğilimden dolayı M. Reşîd Rızâ’ya yakın çevreden biri olması ve onu kendisine üstat olarak kabul etmesidir.26 Bu du- rumda Akseki’nin öğrencilik yıllarından itibaren takip ettiği Mısır’daki Ce- mâleddîn-i Efgānî, Muhammed Abduh, M. Reşîd Rızâ çizgisine olan ilgisini son zamanlarına kadar sürdürdüğü sonucuna varılabilir. Netice olarak şunu söyleyebiliriz ki Akseki’nin Ahmed M. Şâkir’e gön- derdiği bu mektup tek partili dönemde dinî hayat ve Türkiye dışındaki müs- lümanlarla ilişkiler üzerinde büyük kırılma ve kopmalara yol açan siyasî ve toplumsal değişimlere rağmen Türkiye’de mütefekkir bir âlimin İslâm dün- yası ve ilim adamları ile irtibatını sürdürmeyi başardığını göstermesi açısın- dan son derece önemlidir. Anlaşıldığı kadarıyla resmî politikaların etkisiyle söz konusu dönemde bu irtibatlar her ne kadar büyük ölçüde zayıflamış olsa da kişisel çerçevede ve derinden devam etmiştir. 25 Bu eserlerin adı aşağıdaki mektupta yer aldığından burada tâdat edilmesine gerek duymuyoruz. Ancak bunlar arasında Ahmed M. Şâkir’in telif eserlerinden olan eş-Şer‘ ve’l-luga adlı eserinin ayrı bir öneme sahip olduğunu hatırlatmak isteriz. Bu kitapta Ahmed M. Şâkir, Kahire’deki Arap Dil Kurumu (Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye) üyesi olup Arap harfleri yerine Latin alfabesi kullanılmasını savunan Müsteşar Abdülaziz Fehmi Paşa’yı (ö. 1951) eleştirmekte, Arap dili ve alfabesinin müslümanlar için önemini vurgulamaktadır. Alfabe devrimi geçirmiş bir ülkenin Diyanet İşleri reisi ve yukarıda işaret edildiği üzere ömrünün son günlerinde, makamında Arap harfli yazışmaları ka- bul ettiği gerekçesiyle eleştirilere mâruz kalmış biri olarak Akseki’nin 1945’te basılmış bu kitabı incelemiş olması bu açıdan dikkat çekicidir. 26 Bk. Abdürrahim, Menhec, s. 73-74. İcâzetli öğrencisi olduğu Reşîd Rızâ’dan, “imam üs- tadımız, hüccetülislâm” şeklinde söz eden Ahmed M. Şâkir Tefsîrü’l-Menâr hakkında, “değerli üstadımızın tefsiri, mutlak olarak basılan tefsirlerin en hayırlısı” nitelemesinde bulunmuştur (bk. “Tefsîrü’l-Kur’âni’l-hakîm”, Mecelletü’l-Menâr, 31/3 [1930]: 195-96). Bununla birlikte Ahmed M. Şâkir özellikle Sahîhayn’daki bazı hadislere ta‘netmesi se- bebiyle Reşîd Rızâ’yı eleştirmekten geri durmaz ve bunun sebebini, Reşîd Rızâ’nın sün- net ilmi ve fıkhı konusundaki birikimine rağmen “hadis konusunda bir şey bilmeyen” Cemâleddîn-i Efgānî ve Muhammed Abduh’un (ve hümâ lâ ya‘rifâni fi’l-hadîsi şeyen) etkisinden kurtulamamasına bağlar (Ahmed M. Şâkir’in el-Müsned, VI, 555’e ta‘likin- den naklen, bk. Abdürrahim, Menhec, s. 74, 2 nolu dipnot). 171 İslâm Araştırmaları Dergisi, 36 (2016): 163-177 Osmanlı çok uluslu ve çok kültürlü yapısı yanında hilâfet merkezi olması hasebiyle de uluslar arası bir niteliği haizdi. Osmanlı son dönemindeki geliş- meler ve bilhassa Balkan, Trablusgarp ve Cihan Harbi, Balkanlar’dan Kuzey Afrika’ya, Yemen’den Kafkaska’ya kadar ülke sınırlarının giderek küçülmesi- ne ve nihayet Anadolu’nun da işgal edilmesine yol açmıştı. Bu süreçte işgal altındaki son vatan toprağı olan Anadolu’nun kurtuluşu sonrası başlayan Cumhuriyet döneminde ve özellikle tek partili yıllarda hilâfetin ilgası başta olmak üzere atılan adımların sonucu olarak yeni yönetimin vârisi olduğu hilâfet merkezi İstanbul’un dünya müslümanları nezdindeki uluslar arası id- dialarından ve irtibatlarından vazgeçmesi, diğer bir ifade ile ciddi bir rota değişikliğine gitmesi söz konusu idi. Uluslar arası iddialar, irtibatlar ve ha- yaller artık kaldırılamaz bir ağırlık ve yük olarak kabul ediliyordu. Bunun neticesi sadece siyasî ve ekonomik olarak değil, aynı zamanda kültürel olarak olabildiğince içe kapanıp oluşturulmak istenen yeni toplumsal yapıyı tahkim etmeye yönelmekti. Bu dönemde Batıcı ve seküler politikalar da ister istemez Türkiye’nin bilhassa İslâm dünyası ile irtibatlarını daha fazla olumsuz olarak etkilemiştir. Genel gidişat ve resmî politikalar özellikle tek parti yıllarında her ne ka- dar bu istikamette olsa da İslâm dünyasının Türkiye’ye ve Türkiye’nin İslâm dünyasına yönelik irtibatlarının tamamen kesilmiş olması beklenmemeli- dir. Yukarıda Sırât-ı Müstakîm / Sebîlürreşâd mecmuasının II. Meşrutiyet dö- neminde sadece Osmanlı sınırlarıyla yetinmeyip dünyanın her tarafındaki müslümanlar arasında canlı bir iletişim ağı kurduğundan söz edilmişti. Böy- le bir arka plana ve reflekslere sahip bir isim olarak Ahmet Hamdi Akseki de uluslar arası ilgi, irtibat ve iddiaların yoğurduğu böyle bir neslin men- subudur. O yüzden Türkiye’nin tek parti yıllarında bile İslâm dünyasında özellikle ilmî çevrelerle irtibatlarını sürdürebilmiş, özgüven içerisinde ülke sınırları dışındaki ilmî-kültürel faaliyetleri üst düzeyde takip ve değerlendir- meyi başarabilmiştir. Ulaşım ve iletişim imkânlarının çok daha fazla geliştiği günümüzde de İslâmî ilimler alanında büyük bir birikime sahip olan Türki- ye’deki ilim adamlarının uluslar arası ilmî ve kültürel faaliyetlere çok daha aktif katkı vermeleri beklenmelidir. 172