KU LEUVEN FACULTEIT LETTEREN BLIJDE INKOMSTSTRAAT 21 BUS 3301 3000 LEUVEN, BELGIË Schrijfvaardigheid van eerstejaarsstudenten aan de KU Leuven Een analyse van types taalfouten in papers uit verschillende opleidingen Karen Tahon (student) Masterproef aangeboden binnen de opleiding master in de Taal- en Letterkunde Promotor prof. dr. Lieve De Wachter Academiejaar 2012-2013 168 303 tekens Inhoudsopgave Inleiding .......................................................................................................................................................... 4 DEEL A: Theoretisch kader ................................................................................................................................ 6 1. Onderzoek naar taalvaardigheid in de laatste drie decennia ............................................................................... 7 1.1 Inleiding .......................................................................................................................................................... 7 1.2 Belangrijkste bevindingen .............................................................................................................................. 7 1.3 Oorzaken ....................................................................................................................................................... 10 2. Overgangsproblematiek tussen het secundair en het hoger onderwijs ............................................................ 12 2.1 Inleiding ........................................................................................................................................................ 12 2.2 Het vak Nederlands op papier: de eindtermen ............................................................................................ 13 2.3 Het vak Nederlands in de praktijk: inhoud en aanpak bij schrijfonderwijs .................................................. 15 2.4 Talige startcompetenties Hoger Onderwijs .................................................................................................. 17 3. Taalbeleid ............................................................................................................................................................ 18 3.1 Inleiding ........................................................................................................................................................ 18 3.2 Taalbeleid in het hoger onderwijs? .............................................................................................................. 19 3.3 Taalondersteuning aan de KU Leuven .......................................................................................................... 21 3.4 Kritische bedenkingen en evenwichtsoefeningen ........................................................................................ 21 3.5 Conclusie ....................................................................................................................................................... 22 DEEL B: Onderzoek ......................................................................................................................................... 24 1. Inleiding en doelstelling ...................................................................................................................................... 25 2. Materiaal en methode ........................................................................................................................................ 26 2.1 De papers ...................................................................................................................................................... 26 2.2 De enquêtes .................................................................................................................................................. 27 2.3 De databank .................................................................................................................................................. 28 2.4 Gehanteerde normen en criteria voor de foutencategorieën ..................................................................... 34 3. Resultaten ........................................................................................................................................................... 39 3.1 Analyse van de algemene resultaten ........................................................................................................... 39 3.2 Interpretatie van de algemene resultaten ................................................................................................... 54 3.3 Analyse van de opleidingsspecifieke resultaten ........................................................................................... 57 3.4 Interpretatie van de opleidingsspecifieke resultaten................................................................................... 62 3.5 Relatie tussen taalfouten en de beoordeling van de schrijdopdracht door de docent ............................... 63 3.6 Terugkoppeling van de onderzoeksresultaten naar de literatuurstudie ...................................................... 66 3.7 Analyse en interpretatie van de enquêtes ................................................................................................... 67 2 Conclusie en discussie .................................................................................................................................... 71 Bibliografie ................................................................................................................................................... 74 Bijlagen ........................................................................................................................................................ 78 Bijlage 1: algemene informatie over de papers ................................................................................................. 79 Bijlage 2: enquête ............................................................................................................................................... 80 Bijlage 3: overzicht van de foutencategorieën ................................................................................................... 82 Bijlage 4: de (algemene) resultaten in cijfers ..................................................................................................... 84 Bijlage 5: frequentie van de fouten per subcategorie per opleiding ................................................................. 85 3 Inleiding Door de toenemende klachten van docenten en de alarmerende berichtgeving in de media is het onderzoek naar de taalvaardigheid van studenten in het hoger onderwijs meer dan ooit actueel. De problemen die studenten ondervinden bij de overstap van het secundair onderwijs naar de universiteit, hangen immers voor een groot deel samen met moeilijkheden op het gebied van (academische) taal.1 Om de begeleiding voor die studenten zo optimaal mogelijk te laten verlopen, zijn onderzoeken naar de grootste struikelblokken bij eerstejaarsstudenten bijzonder nuttig. Om een wetenschappelijke basis te geven aan de klachten vanuit de praktijk wil deze masterproef ingaan op de behoefte- en opdrachtenanalyses die nodig zijn om een beter beeld te geven van de concrete knelpunten en mogelijke oorzaken van het lage taalvaardigheidsniveau. De centrale onderzoeksvraag in deze paper luidt dan ook: wat zijn de meest voorkomende types taalfouten in papers van eerstejaarsstudenten in verschillende opleidingen aan de KU Leuven? Vooraleer het eigen onderzoek besproken wordt, zullen de eerste hoofdstukken kort ingaan op de resultaten van eerder verschenen studies. Daarbij zal er in het bijzonder aandacht zijn voor de bestaande overgangsproblematiek tussen het secundair en het hoger onderwijs en voor de huidige situatie op het gebied van taalbeleid in het hoger onderwijs.2 Na dat theoretische kader zal beschreven worden hoe dit onderzoek naar de schrijfvaardigheid van eerstejaarsstudenten aan de KU Leuven tot stand is gekomen. In het onderzoeksgedeelte zullen achtergrond en aanpak nauwkeurig besproken worden, om vervolgens over te gaan naar de algemene en opleidingsspecifieke resultaten. Tot slot zal - bij wijze van aanvulling - ook de mening van enkele docenten aan de KU Leuven aan bod komen in een korte samenvatting van de enquêtes die zijn afgenomen. Aan het einde van deze masterproef zullen de belangrijkste conclusies en aanbevelingen hernomen worden in een algemeen besluit. 1 (o.a.) D. BERCKMOES & H. ROMBOUTS, Intern rapport verkennend onderzoek naar knelpunten taalvaardigheid in het hoger onderwijs, Antwerpen, Linguapolis/Universiteit Antwerpen, 2009; L. DE WACHTER & J. HEEREN, Taalvaardig aan de start. Een behoefteanalyse rond taalproblemen en remediëring van eerstejaarsstudenten aan de KU Leuven, Leuven, ILT (KUL), 2011 2 (o.a.) H. BONSET, ‘Nederlands in voortgezet en hoger onderwijs: hoe sluit dat aan? Deel 2’, in: Levende Talen, 97 (2010), nr. 4, p. 4-8 4 5 DEEL A THEORETISCH KADER 6 1. Onderzoek naar taalvaardigheid in de laatste drie decennia 1.1 Inleiding Om de onderzoeksvraag van deze paper in een breder theoretisch kader te plaatsen, zal dit eerste hoofdstuk kort aandacht besteden aan de relevante onderzoeken uit het verleden. Op die manier is het mogelijk een hypothese te vormen over de resultaten van de nieuwe opdrachtenanalyse en kan een vergelijkende studie de (eventuele) evolutie beschrijven. Tijdens het literatuuronderzoek is de selectie van het relevante materiaal dan ook op basis van deze criteria gebeurd: enerzijds werd rekening gehouden met de actualiteitswaarde (waardoor enkel onderzoeken van de laatste drie decennia zijn opgenomen), anderzijds was er aandacht voor de aansluiting bij de eigen onderzoeksvraag (waardoor er voornamelijk gekozen is voor gelijkaardige behoefte- en opdrachtenanalyses). Dit hoofdstuk zal achtereenvolgens de belangrijkste bevindingen op het gebied van ‘structuur en opbouw’, ‘stijl en register’ en ‘spelling’ bespreken. Diezelfde onderdelen van schrijfvaardigheid zullen ook in dit onderzoek enkele van de belangrijkste hoofdcategorieën vormen bij de oplijsting van veelvoorkomende fouten. Aangezien dit onderzoek vooral focust op schrijfvaardigheid van de moedertaalspreker, zullen de verwijzingen naar de andere talige vaardigheden (spreken, lezen en luisteren) en de taalproblemen van de anderstalige student beperkt blijven. 1.2. Belangrijkste bevindingen 1.2.1 Structuur en opbouw In de interviews die werden afgenomen voor het onderzoeksproject ‘Taalvaardigheid in het hoger onderwijs’ in 1986 kwam het gebrek aan samenhang en structuur in teksten al naar voor als een van de vele problemen bij eerstejaarsstudenten.3 Het onderzoek van Van Hogen en Melissen in 2002 noemde structuur zelfs hét belangrijkste knelpunt, althans voor Nederlandstalige studenten.4 Anderstalige studenten ondervinden doorgaans nog meer problemen met zinsstructuur, woordenschat en spelling. Dat heel wat studenten er niet in slagen hoofd- en bijzaken van elkaar te onderscheiden, werd bovendien bevestigd door het Nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling in Nederland na onderzoek in 2009.5 3 I.M. BOCHARDT, Taalvaardigheid in het hoger onderwijs: een enquête-onderzoek onder eerstejaars studenten, Amsterdam, SVO, 1985 4 R. VAN HOGEN & M. MELISSEN, Studeren in het hoger onderwijs. Ervaringen van studenten, Utrecht, Nederlands Centrum Buitenlanders, 2002 5 H. BONSET, ‘Nederlands in voortgezet en hoger onderwijs: hoe sluit dat aan? Deel 1’, in: Levende Talen, 97 (2010), nr. 3, p. 16-20 7 Ook in Vlaanderen werden gelijkaardige resultaten genoteerd, onder meer door het Monitoraat op Maat voor Academisch Nederlands van de Universiteit Antwerpen.6 Daar kwamen de interviewers tot de conclusie dat het probleem al begint bij de basisstructuur: heel wat papers, e-mails en antwoorden op examenvragen missen een relevante inleiding, kern en slot. Een onlogische opbouw of slechte organisatie van informatie leidt vervolgens vaak tot problemen met de leesbaarheid. De talige tekorten van de student hebben op die manier ook consequenties voor de kwaliteit van de inhoud. Ten slotte konden de (grote) problemen op het gebied van structuur en samenhang eveneens op een objectieve manier worden vastgesteld dankzij de opdrachtenanalyse van het project ‘Taalvaardig aan de Start’ (TaalVaST) aan de KU Leuven.7 Na een analyse van zeventien schrijfopdrachten van studenten Geschiedenis bleek dat veruit de meeste fouten werden gemaakt tegen structuur en samenhang (geen duidelijke tekstopbouw, incorrect gebruik van structuurwoorden, enz.). De studenten gaven ook zelf toe dat ze weinig op structuur letten bij het nalezen van hun teksten omdat die moeilijk aan te passen is. 1.2.2 Stijl en register Dat het gebruik van een gepaste (academische) stijl en het juiste register ook een actueel probleem is, blijkt uit de tweede plaats die de foutencategorie krijgt in de rangschikking van grootste knelpunten volgens de opdrachtenanalyse van het project ‘TaalVaST’.8 De onderzoekers van het Monitoraat op Maat voor Academisch Nederlands (UA & Linguapolis)9 wijzen er wel op dat problemen met stijl vaak sterk variëren naargelang de opleiding en het jaar. Docenten zijn zich ervan bewust (en begrijpen) dat de meeste eerstejaarsstudenten nog niet vertrouwd zijn met wetenschappelijke stijl. Het is echter wel de bedoeling dat de studenten zich inzetten om zich snel een formeel, objectief en academisch taalgebruik eigen te maken. Tijdens die ontwikkeling moeten zij proberen een evenwicht te vinden tussen een formeel taalregister en een vlotte, heldere stijl. Veel studenten slagen er niet in die twee te combineren en schrijven of te archaïsch, of te ‘spreektalerig’. 1.2.3 Spelling Naast de grote struikelblokken die hierboven reeds vermeld zijn, blijven spelfouten - hoewel ze minder storend zijn voor de inhoudelijke begrijpelijkheid en niet altijd in omvangrijke aantallen voorkomen - een grote bron van ergernis voor docenten. Problemen met spelling 6 D. BERCKMOES & H. ROMBOUTS, Intern rapport verkennend onderzoek naar knelpunten taalvaardigheid in het hoger onderwijs, Antwerpen, Linguapolis/Universiteit Antwerpen, 2009 7 L. DE WACHTER & J. HEEREN, Taalvaardig aan de start. Een behoefteanalyse rond taalproblemen en remediëring van eerstejaarsstudenten aan de KU Leuven, Leuven, ILT (KUL), 2011 8 ibid. 9 D. BERCKMOES & H. ROMBOUTS, o.c., 2009 8 werden ook in elke bevraging aangehaald en door nagenoeg elk onderzoek erkend. Wel valt op te merken dat spelfouten nu eenmaal snel in het oog springen, maar daarom nog niet de meest voorkomende fouten zijn. Dat laatste werd bevestigd door de resultaten van de opdrachtenanalyse van het project ‘TaalVaST’, waarin de spelfouten (in aantal) pas op de laatste plaats komen te staan in de rangschikking van de grootste knelpunten.10 Toch noemden heel wat docenten spelling en interpunctie als grootste probleemgebieden tijdens de bevragingen.11 Zo ergeren ze zich vaak aan dt-fouten (die in sommige onderzoeken onder spelling en niet onder grammatica worden opgenomen), fouten tegen het los- of aaneenschrijven van woorden en interpunctiefouten. 1.2.4 Algemeen De onderzoeken van de laatste drie decennia wijzen uit dat de aanhoudende klachten over taalvaardigheid in het hoger onderwijs wel degelijk gegrond zijn. Vooral de schrijfvaardigheid vormt een van de grootste probleemgebieden. Een opmerkelijk gegeven in dat verband is de discrepantie tussen de frequentie en de moeilijkheidsgraad van de schriftelijke tekstproductie in het eerste jaar. Tijdens een studentenbevraging in het kader van het project ‘Taalvaardigheid in het hoger onderwijs’12 in 1985 merkte meer dan de helft van de Nederlandse respondenten op dat luister- en leesvaardigheid belangrijker zijn in het eerste jaar dan schrijfvaardigheid; tegelijkertijd gaf 80% wel aan dat ze het moeilijk vonden om zelfstandig een verslag of scriptie te schrijven. Ook het schriftelijk beantwoorden van toets- of examenvragen werd door driekwart van de respondenten moeilijk bevonden. In Vlaanderen leverde het onderzoek van Daems e.a. in 1990 gelijkaardige resultaten op.13 Uit de vragenlijsten die zij aan docenten en studenten uit het hoger onderwijs voorlegden, konden de onderzoekers concluderen dat de beginnende student vooral veel leestaken moet uitvoeren en daar ook relatief weinig problemen bij ervaart. Schrijven doen ze heel wat minder frequent, maar daarbij zijn wel veel grotere tekorten voelbaar. Dat schrijfvaardigheid een van de belangrijkste, maar ook moeilijkste vaardigheden is en blijft voor de gemiddelde student, wordt bovendien bevestigd door recentere onderzoeken.14 Een andere constante in het onderzoek van de laatste jaren is de erkenning van het belang van leesvaardigheid en het verband tussen lees- en schrijfvaardigheid. Lezen en schrijven hangen namelijk vaak samen in die zin dat een goede scriptie begint met een goede leesstrategie tijdens het verzamelen van relevant materiaal. Daarom pleit onder meer Kris Van den Branden van het Centrum voor Taal en Onderwijs voor een onderwijspraktijk met 10 L. DE WACHTER & J. HEEREN, o.c., 2011 11 M. VAN ES, Docenten in het hoger onderwijs over taalvaardigheid van eerstejaars studenten, Amsterdam, SVO, 1986; D. BERCKMOES & H. ROMBOUTS, o.c., 2009 12 I.M. BOCHARDT, o.c., 1985 13 F. DAEMS, R. RYMENANS & G. LEROY, Taalvaardigheid van afgestudeerden van het secundair onderwijs: wat vindt “men” ervan? Interimrapport 1, Antwerpen, Universitaire Instelling Antwerpen, 1990 14 L. DE WACHTER & J. HEEREN, o.c., 2011 9 meer aandacht voor het (leren) lezen van educatieve teksten.15 Studenten moeten immers leren selecteren (hoofdzaken van bijzaken onderscheiden), ordenen, analyseren en verwerken. Dat ook dat voor velen geen evidentie is, blijkt eveneens uit de resultaten van de bevraging van docenten en studenten binnen het onderzoek van Bochardt16 en Van Es17: een duidelijke meerderheid van de geïnterviewde studenten gaf toe problemen te ondervinden bij het begrijpen van abstracte teksten en het omzetten van de bestudeerde literatuur in eigen tekst. Een gelijkaardige en recentere bevraging door Marjolein Simons aan de Hogeschool van Utrecht bevestigde het probleem: 15,5% van de Nederlandstalige respondenten zou vaak tot altijd moeite hebben met het lezen van studieboeken.18 1.2.5 Conclusies en interpretatie Wat betreft de schrijfvaardigheid, vallen de grootste struikelblokken voor eerstejaarsstudenten doorgaans onder de categorieën ‘structuur en opbouw’, ‘wetenschappelijke stijl’ en ‘academisch taalgebruik’. Mogelijk hangt dat samen met het feit dat het hier gaat om talige vaardigheden die moeilijk aan te leren en te remediëren zijn. Daarnaast tonen de verschillende onderzoeken aan dat - hoewel studenten er meestal van overtuigd zijn dat ze goede spellers zijn - heel wat docenten zich blijven ergeren aan spelfouten in schrijfopdrachten. De frustratie van de docenten is echter in grote mate te begrijpen, wanneer men weet dat spelfouten deels vermeden kunnen worden door een aandachtige houding van de student en meer (zelf)controle. Er wordt dan ook herhaaldelijk opgemerkt dat studenten hun eigen taalvaardigheid vaak te hoog inschatten en zich niet (voldoende) bewust zijn van het belang van een correct taalgebruik. 1.3 Oorzaken In de zoektocht naar een verklaring voor het lage taalvaardigheidsniveau van de gemiddelde student werden in de verschillende onderzoeken twee hoofdoorzaken aangehaald. Ten eerste zou er een ‘attitudeprobleem’ bestaan bij de hedendaagse student.19 Een gebrek aan inzet of een nonchalante studiehouding komt op het gebied van taal dan ook snel aan het licht. Heel wat studenten lezen hun teksten niet na en gebruiken de spellingcontrole op hun computer niet wanneer ze er de kans toe hebben. Veel fouten zijn op die manier te verklaren. Bovendien schatten de studenten hun eigen taalvaardigheid vaak heel wat hoger 15 K. VAN DEN BRANDEN, ‘Leesonderwijs in Vlaanderen: van hoera! naar aha!’, in: Vonk, 32 (2003), nr. 3, p. 12- 29 16 I.M. BOCHARDT, o.c., 1985 17 M. VAN ES, o.c., 1986 18 M. SIMONS, ‘Taalbeleid en taalproblemen op de Hogeschool van Utrecht’, in: Levende Talen, 6 (2005), nr. 3, p. 18-24 19 H. BONSET, o.c., 2010, p. 16-20; D. BERCKMOES & H. ROMBOUTS, o.c., 2009; L. DE WACHTER & J. HEEREN, o.c., 2011 10