SSN: 1304 – 8880 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çukurova University Institute of Social Sciences ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ Journal of Çukurova University Institute of Social Sciences Ölümünün 250. Yılında KOCA RÂGIB PAŞA’YA ARMAĞAN İ. Çetin DERDİYOK Cilt/ Vol: 25 Sayı/No: 4 Yıl/Year: 2016 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ Journal of Çukurova University Institute of Social Sciences Sahibi/Owner Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü adına Enstitü Müdürü Prof. Dr. Mahir FİSUNOĞLU Derleyen / Managing Editor Prof. Dr. İ. Çetin DERDİYOK Yayın Kurulu / Board of Editors Prof.Dr. İ. Çetin DERDİYOK (Başkan) Prof.Dr. Hasan KAYIKLIK Prof.Dr. Nurçay TÜRKOĞLU Doç.Dr. Meral ATICI KILIÇ Doç.Dr. Kemal Can KILIÇ Doç.C. Hakan ÇUHADAR Doç.Dr. Ömer KORKUT Yrd.Doç.Dr. Oya AYGÜN Yrd.Doç.Dr. Fatih GÜLŞEN Derleme Sekreteri / Editorial Secretary Doç.Dr. Kemal Can KILIÇ Dizgi-Mizanpaj / Typesetter Aşkın Haydar YILDIRIM Copyright©Ekim 2016 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Tüm hakları mahfuzdur. TÜBİTAK / ULAKBİM Sosyal Bilimler Veri Tabanına (SBVT) dâhildir. Dergimiz EBSCO-CEEAS veri tabanında taranmaktadır. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi yılda en az 2 kez yayımlanan hakemli bir dergidir. Dergide yayımlanan makalelerin dil ve bilim sorumluluğu yazara aittir. Makaleler kaynak gösterilmeden kullanılamaz. Elektronik veya mekanik yöntemlerle (fotokopi dahil) herhangi biçimde basılamaz ve / veya çoğaltılamaz. Adres / Address: ÇÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü 01330 Balcalı / ADANA Tel: 0 (322) 338 65 74 Faks: 0 (322) 338 69 47 E- Posta: [email protected] İnternet adresi: http://sosyalbilimler.cu.edu.tr Kapak Tasarımı: Metin AYGÜN Baskı: Çukurova Üniversitesi Danışma Kurulu /Advisory Board Prof. Dr. Abdullatif ACARLIOĞLU Anadolu Üniversitesi Prof. Dr. Gül DURMUŞOĞLU KÖSE Anadolu Üniversitesi Prof. Dr. Marcel ERDAL Johann Wolfgang Goethe-University Prof. Dr. İrfan ERDOĞAN İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. Cahit KAVCAR Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Barbara KELLNER-HEİNKEL Freie University Berlin Prof. Dr. Yunus KİSHALI Kocaeli Üniversitesi Prof. Dr. Tamer KOÇEL İstanbul Kültür Üniversitesi Prof. Dr. Ahmet ÜNAL University München-Çukurova Üniversitesi Prof. Dr. Birol YEŞİLADA Portland State University Prof. Dr. Ali YILDIRIM Ortadoğu Teknik Üniversitesi Prof.Dr. Banu İNANÇ, Çukurova Üniversitesi İÇİNDEKİLER Dönemin Kaynakları Ve Arşiv Belgilerine Göre Koca Râgıb 1 Prof. Dr. Mesut AYDINER 1-36 Mehmed Paşa’ya Dâir Bir Portre Denemesi Namık Kemal’in Koca Ragıp Paşa 2 Yrd. Doç. Dr. Bedri AYDOĞAN Hakkındaki Düşünceleri Ve Ona 37-46 Yazdığı Bir Naziresi Ragıb Paşa Kütüphanesı Hakkında 3 Prof.Dr.Hatice AYNUR 47-66 Yazılan Tarih Manzumeleri Koca Ragıp Paşa Divanı’nda 4 Doç.Dr. İsrafil BABACAN Siyasete Ve Devlet Yönetimine Dair 67-82 Bazı Önemli Tespitler Sünbülzâde Vehbî’nin Koca Ragıp 5 Prof.Dr. H. Dilek BATİSLAM 83-96 Paşa’ya Yazdığı Iydiye Kaside Koca Râgıb Paşa’nın “Kitâb” Redifli 6 Yrd. Doç. Dr. Mehmet Korkut ÇEÇEN 97-108 Gazeli Koca Ragıp Paşa Divan’ında 7 Prof. Dr. İ. Çetin DERDİYOK Düşünce Ve Düşünceyle İlgili 109-136 Benzetmeler Koca Râgıp Paşa Üzerine Bir 8 Arş. Gör. Bilge KARGA GÖLLÜ 137-146 Kaynakça Denemesi Xvııı. Yüzyılda Bir Edebî Muhit 9 Yrd. Doç. Dr. Sevda ÖNAL KILIÇ 147-158 Olarak Koca Ragıp Paşa Konağı Koca Râgıb Paşa’nın Münşeât’ı Ve 10 Arş. Gör. Hüsnü Abdulkadir ÖZEL 159-172 Tarihî Ehemmiyeti Râgıp Paşa’nın Bir Muhammesinin 11 Prof. Dr. Ahmet SEVGİ 173-176 Tahlîli Koca Ragıp Paşa’nın Şiirlerinde 12 Doç. Dr. Süleyman SOLMAZ 177-194 Kültürel Bellek Yansımaları Divanından Hareketle Koca Râgıb 13 Doç. Dr. Semra TUNÇ 195-206 Paşa’nın Şiir Anlayışı Ölümünün 250. Yılında KOCA RÂGIB PAŞA’YA ARMAĞAN Ön Söz Edebiyatımızda berceste beyit ve mısralarıyla, bilgece sözleriyle sıkça hatırlanan şairlerden biri de Koca Ragıp Paşa’dır. Hayatımızın bazı kritik anlarında onun artık atasözüne dönüşmüş dizeleri aklımıza geliverir. Yaşanmış hayat deneyimlerinin ürünü olan bu sözler, güzel ve etkili söyleyişiyle bizi adeta çarpar. Atacağımız adımların doğruluğu hususunda bizi düşündürür. Örneğin Nâdir bulunur tıynet-i kâmilde kusûr Kem mâyeden eyler ne ki eylerse zuhûr beyitinde “Bilge kimselerden bir kötülük gelmeyeceği, ne bela gelirse kötülerden geleceği”ni özlüce anlatıverir. Miyân-ı güft u gûda bed-meniş îhâm eder kubhın Şecâat arz ederken merd-i Kıbtî sirkatin söyler beyitinde, yiğit çingenenin yiğitliğini anlatırken hırsızlığını, dedikoducunun dedikodu yaparken kendi kabahatini anlatmasına dikkati çeker. Yine onun sayıca çok nitelikçe yetersiz eser ortaya koymaktansa, az fakat öz eser vermenin daha doğru olduğunu anlatan “Eğer maksûd eserse mısrâ-ı berceste kâfidir” dizesi, bugün neredeyse atasözü hâline gelmiştir. Her ne kadar hikemî tarz deyince aklımıza Nâbî gelse de, veciz sözleri ve bilgece şiirleriyle Râgıp Paşa, Klâsik Türk edebiyatında hikemî şiir tarzının Nâbî’den sonraki en önemli temsilcisi olmuştur. Akıllı, zeki ve toplumsal olaylara duyarlı bir şair olan Râgıp Paşa’nın şiirlerinde XVIII. yüzyıl Osmanlı toplum yaşamı, toplum değerleri, hatta hukuku açısından izler bulmak mümkündür. Yaşadığı ve tanığı olduğu olayları bilgece değerlendirmiş, anlamış ve şiire dönüştürerek bize aktarmıştır. İyi bir eğitim almış olan, hat sanatını ve Farsça’yı iyi bilen Ragıp Paşa, aynı zamanda sadrazamlığa kadar yükselmiş iyi bir devlet adamıdır. Osmanlı-İran savaşı sırasında aklı ve zekâsıyla orduya zafer kazandırmıştır. Paşa, Revan ve Bağdat’ta defterdarlık yapmış, cizye muhasebeciliği, riyâset ve defter emaneti vekilliği, elçilik, maliye tezkireciliği, reisülküttâblık, vezirlik, valilik ve sadrazamlık görevlerinde bulunmuştur. Asıl adı Mehmet olan, 1698-99 yıllarında İstanbul’da doğan Râgıp Paşa, 8 Nisan 1763 yılında vefat etmiştir. 2012 yılındaki derslerimizde dikkatimizi çeken bu tarih, bizde 2013 yılında Ragıp Paşa’nın ölümünün 250. yılı vesilesiyle bir anma programı düzenleme düşüncesini uyandırdı. Fakat kalıcı olması bakımından en doğru anmanın onun için bir armağan kitap çıkarmak olduğunu düşündük. Bu düşüncemizi belirttiğimiz meslektaşlarımız bizi desteklediler. 12 meslektaşımız, çalışmalarıyla bu anma kitabına katkı sağladılar. Yazıların derlenip toparlanması, yayına hazırlanması birkaç yılımızı aldı. Bu nedenle üç yıl gecikmiş olduk, fakat sonunda Koca Ragıp Paşa’nın anısına küçük de olsa bu kitabı hazırlamayı başardık. Kitabın hazırlanmasına düşünce ve görüşleriyle destek veren Prof. Dr. H. Dilek Batislam ve Doç. Dr. İsrafil Babacan’a; yazılarıyla bu kitabın oluşmasına katkıda bulunan, yazıları inceleyip uyarılarıyla daha düzenli hâle gelmesini sağlayan meslektaşlarıma çok teşekkür ederim. Ayrıca kitabın yayına hazırlanması sırasında yazarlar ve hakemlerle yazışmaları yürüterek adeta editör gibi çalışan Arş Gör. Bilge Karga Göllü’ye, Ç. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi editörlüğünü yürüten Doç. Dr. Kemal Can Kılıç’a teşekkür ederim. Prof. Dr. İ. Çetin DERDİYOK Bu Sayının Hakemleri Dergimizin bu sayısına gönderilen makaleleri değerlendiren hakemlerimize teşekkürlerimizi sunarız. We gratefully acknowledge the referees who kindly helped us evaluate the articles sent for the current issue of our journal HAKEMLER/REFEREES Prof. Dr. H. Dilek Batislam Çukurova Üniversitesi Doç. Dr. İsrafil Babacan Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Prof. Dr. İ. Çetin Derdiyok Çukurova Üniversitesi Prof. Dr. Ahmet Mermer Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Ahmet Sevgi Selçuk Üniversitesi Prof. Dr. Ali Yıldırım Fırat Üniversitesi Prof. Dr. Gencay Zavotçu Kocaeli Üniversitesi MAKALE YAZIM KURALLARI Dergiye gönderilecek makalelerin yazımında uyulması gerekli kurallar aşağıda özetlenmiştir: 1. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, yılda en az iki kez yayınlanan hakemli bir dergidir. 2. Gönderilecek makalenin daha önce hiçbir yerde yayınlanmamış olması zorunludur. 3. Makaleler, Türkçe, İngilizce, Fransızca ya da Almanca olarak yayımlanabilir. 4. Makaleler, MS Word 97 ve/veya üzeri sürümlerde yazılıp diskete kopyalanarak, disket ile birlikte 4 nüsha çıktı (1 nüsha isimli, 3 nüsha isimsiz olarak) olarak gönderilmelidir. 5. Makalelerde; Kağıt Boyutu: A-4, sayfa yapısı olarak Alt: 6 cm, Üst: 5 cm, Sol: 4,5 cm, Sağ: 4 cm, Üst Bilgi: 4 cm ve Alt Bilgi: 5 cm, Yazı Tipi: Times New Roman, Punto:10, Satır Aralığı: Tek olarak ayarlanacaktır. Makalenin tümü 15 sayfayı geçmemelidir. 6. Orijinal makalelerde bölümler aşağıdaki şekilde düzenlenmelidir:  Özet (en çok 200 kelime),  Abstract (en çok 200 kelime),  Giriş (en çok 3 sayfa),  Araştırma bulguları, tartışma ve sonuçları,  Kaynaklar. 7. Makalelerin başlığı metne uygun; kısa ve açık ifadeli; büyük harflerle yazılmış olmalıdır. 8. Yazar adı, başlığın sol alt kenarına konulmalı; yazar birden fazla ise, adları yan yana yazılmalıdır. Yazar adı veya adları altına sırasıyla bağlı oldukları üniversite, fakülte, bölüm veya kurum adı, e- posta adresi yazılmalıdır. 9. Ana bölüm başlıkları, her iki bölümün sol üst kenarına gelecek şekilde ve küçük harflerle yazılmalıdır. Özet ve Abstract büyük harflerle metnin sol kenarına konulmalıdır. 10. Makalede resim, şekil ve grafikler "Şekil" adı altında gösterilmeli; şekil ve grafikler bilgisayarda çizilmeli; fotoğraf veya resimler, parlak fotoğraf kağıdına net olarak siyahbeyaz basılmış ve numaralandırılmış olmalıdır. Şekil adları, her kelimenin ilk harfi büyük olacak şekilde tablonun alt tarafına bilgisayarda yazılmalıdır. 11. Makalede tablo adları, her sözcüğün ilk harfi büyük olacak şekilde tablonun üst tarafına yazılmalıdır. 12. Kaynaklara yapılan göndermeler, dipnot yerine metnin içinde parantez arasında yapılmalıdır. Parantez içinde sırasıyla, yazarın soyadı, kaynağın yılı ve sayfa numarası yer almalıdır (Horngren, 2002: 124). Birden çok kaynak noktalı virgül ile ayrılmalı, 3 veya daha çok yazar isimli bildirimlerde "vd." kısaltması kullanılmalıdır. 13. Kaynak listesi, yazarların soyadlarına göre alfabetik olarak düzenlenmelidir. Kaynak bildiriminde sıra; "yazar soyadı, adının baş harfi, eserin yayın tarihi, eserin adı, basımevi ve basım yeri" olarak düzenlenmelidir. Dergi alıntılarında, cilt, parantez içinde sayı ve iki noktayı takip eden sayfa numaraları verilmelidir. Metin içinde verilmemiş kaynaklar bu listede gösterilmemeli, kaynağın yazarı belli değilse yerine "Anonymus" deyimi yazılmalıdır. 14. Makale dilekçe ekinde sunulmalıdır. 15. Yukarıdaki kurallara uygun olmayan makale dikkate alınmaz. REQUIRED FORMAT FOR ARTICLES Submission guidelines: 1. Journal of Çukurova University Institute of Social Sciences is published at least twice a year and is a peer-reviewed journal. 2. 2It is obligation that the article which will be sent mustn’t be published in anywhere before. 3. Articles can be published in the following languages: Turkish, English, French and German. 4. Articles must be written on MS word 97 or above and they must be copied, then they must be sent with a diskette and four print copies. (One of the hard copies should be named, the rest three will be sent unnamed.) 5. In articles, page layout has to be arranged as to leave 5 cm from above, 6 cm from below, 4.5 cm from left, 4 cm in from right. And also they have to be written on A4 pages. Articles have to be written in Times New Roman with 10 points. Articles mustn’t exceed 15 pages. It must be set as single spaced. 6. In original articles, section must be arranged in the way shown below:  Summary (maximum 200 words)  Abstract (maximum 200 words)  Introduction (maximum 3 pages)  Findings, discussion and the results  Bibliography 7. The title of the articles should be fit with the content; they should be short and understandable, written with capital letters. 8. The name of the writer should be written below the article and left side. If there is more than one writer, the names should be written side by side. Under the name of the writers, their universities, faculties, sections name and an e-mail address have to be written. 9. Titles of main sections should be written with small letters and they have to be written in a way that they have to be left side and above on each of two sections. 10. In an article, pictures, graphics have to be shown under the name of the figure. Figures and graphics have to be drawn on the computer. Photographs and pictures have to be published in white-black colours clearly, they have to be numbered and the name of the figures have to be written below the table on the computer with the way first letter will be capital in every word. 11. In an article, name of the table should be written with the way first letter will be capital every word. 12. Citations or references to the sources have to written in the parentheses in the article. The surname of the writer, the year of the source and the number of the page have to become left side by side. If there are more than two writers, it should be shortened like “et. al.” and left by semicolon. 13. Source lists have to be arranged as the surname of the writers alphabetically. These lists have to be followed the name of the writer, the first letter of the name, the date of the article, the name of the article and publishing place of it. The volume of the sources must be written in the parentheses with the numbers and page numbers followed by colon. If the writer of the article is uncertain, Anonymous must be written. 14. The article must be presented to the Institute of Social Sciences, Çukurova University with a letter of application. 15. Those articles, not written according to the above mentioned rules, cannot be published. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 25, Sayı 4, 2016, Sayfa 1-36 DÖNEMİN KAYNAKLARI VE ARŞİV BELGİLERİNE GÖRE KOCA RÂGIB MEHMED PAŞA’YA DÂİR BİR PORTRE DENEMESİ1 Mesut AYDINER2 “Râgıb mı bu kıl ü kâle bâis” ÖZET Bu çalışma, XVIII. yüzyılın özellikle ikinci yarısına damgasını vurmuş önemli bir devlet ve edebiyat adamını, Koca Râgıb Mehmed Paşa ve dönemini tanıma ve tanımlama girişimidir. Şüphesiz o, Osmanlı Devleti ve ilişki içerisinde bulunduğu devletlerin kaderlerinde etkili olmuş büyük şahsiyetlerden biri olarak, tarihte hak ettiği yeri almıştır. 3 kıtaya yayılmış bir devletin en doğusundan en batısına, zorlu savaş meydanlarından entrikalarla dolu barış masalarına koşmuş ve nihayet, dünya güçler dengesinde söz sahibi olmaya kadar uzanan bir yolda, kılıcından çok aklının ve kaleminin kudretiyle yürüyen biri olarak dikkati çekmiştir. Bazen bir asker, bazen bir diplomat, bazen siyâsî veya ekonomik konularla ilgilenen bir idareci olarak görev yapmış, ama günümüze kadar daha çok ilmiyle, fikriyle, sanatıyla yani sözdeki ve yazıdaki maharetiyle anılmış ve takdir toplamıştır. Ancak, küçük bir memurun çocuğu olarak dünyaya gelen Râgıb, devlet hizmetinde basit bir görevde iken, nasıl olmuş da zirveye kadar tırmanmış ve 600 yıl yaşayan bir devletin sayılı ilim, edebiyat ve siyâset adamlarından biri haline gelmiştir? Bu sorunun cevabı pek merak edilmemiş, tarihçiyi daha çok ilgilendiren siyâsî ve idareci kişiliği, genelde nüktedan ve edebî kişiliğinin gölgesinde kalmıştır. İşte bu biyografi denemesi, Râgıb’ın, büyük mücadelelerle dolu olduğu kadar ilginç anekdotlarla da bezeli hayat hikayesini, bir tarihçi gözüyle okumaya çalışacak ve madalyonun diğer yüzünün ortaya çıkarılmasına hizmet edecektir. Anahtar Kelimeler: Koca Râgıb Paşa, XVIII. yüzyıl, biyografi BY PERIOD RESOURCES AND ARCHIVE DOCUMENTS AN ATTEMPT PORTRAIT ABOUT KOCA RAGHIB PASHA ABSTRACT This study is attempting to define and explanation of the period of Raghib Mehmed Pasha, who left remarkable marks as a statesman and man of letter, especially within the second half of XVIII.th century. As he was rarely well trained political and cultural person in the XVIII.th century of Ottoman Civilisation, he draw attraction not 1 Bu makale yazar tarafından hazırlanan şu doktora tezinden özetlenmiştir: Mesut Aydıner, (2005), Koca Râgıb Mehmed Paşa-Hayatı Ve Dönemi: 1699-1763, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul. 2 Prof. Dr., Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, [email protected] 1