Samotrzeć, w kompanii czy z orszakiem? Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie Samotrzeć, w kompanii czy z orszakiem? Społeczne aspekty podróżowania w średniowieczu i w czasach nowożytnych Redakcja Monika Saczyńska Ewa Wółkiewicz Warszawa 2012 Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Adres redakcji: Zakład Historii Kultury Materialnej Średniowiecza i Czasów Nowożytnych IAE PAN Al. Solidarności 105 00-140 Warszawa tel. +48 22 620 28 81 do 84 w. 191 Copyright © 2012 by the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences Copyright © 2012 by Deutsches Historisches Institut Warschau This book is in copyright. No part of this publication may be reproduced, stored in retrieval system or transmitted in any form or by any means without the written permission of the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences Opracowanie graficzne okładki i stron tytułowych Jerzy Grzegorkiewicz Na okładce: Österreichische Nationalbibliothek, Konzilchronik des Ulrich Richental, kolorierte Federzeichnung Cod. Nr. 3044, fol. 34v Tłumaczenie angielskie Beata Kita i Paweł Kras PL ISBN 978-83-63760-01-4 Skład i druk: Zakład Wydawniczy Letter Quality ul. Brylowska 35/38, 01-216 Warszawa Drukarnia MATRIX Wydanie I Nakład 350 egz. S piS treści Wstęp .............................................................. 7 Wykaz skrótów ..................................................... 15 Michał Tomaszek – Wyjście poza klasztor równe śmierci? Podróże mnicha Tuotilona w klasztornej historii Sankt Gallen Ekkeharda IV .............. 17 Michał Gronowski OSB – Abbas ambulans. Podróże świętych opatów Cluny (X–XII wiek) .................................................... 39 Beata Wojciechowska – Duchowni włóczędzy w świetle ustawodawstwa synodalngo metropolii gnieźnieńskiej ................................. 53 Jacek Maciejewski – Susceptio episcopi w czasie uroczystych wjazdów biskupich w średniowieczu (do końca XII wieku) ................................ 69 Ewa Wółkiewicz – Episcopus ambulans. Formy i organizacja podróży biskupów wrocławskich w późnym średniowieczu ............................... 83 Monika Saczyńska – Z Bogiem do Boga – obrzęd błogosławienia pielgrzymów w pontyfikałach krakowskich z XV wieku ............................. 111 Marek D. Kowalski – Między Italią a Polską. Podróże kolektorów papieskich w XV wieku ..................................................... 133 Paweł Dembiński – Koszty podróży kanoników poznańskiej kapituły katedralnej w XV wieku ..................................................... 143 Agnieszka Lissowska-Lewkowicz – Capistranus triumphans. Jan Kapistran kaznodzieja podróżujący, czyli jak miasto wita świętego męża ............. 159 Grażyna Rutkowska – Podróże polskich królowych w XV wieku .............. 175 Martin Čapsky – Vratislavští poslové a poselstva na panovnických dvorech. Příspěvek k cestování a politické komunikaci v pozdním středověku ......... 199 Beata Możejko – Morskie podróże późnośredniowiecznych gdańszczan do Zachodniej Europy – wstępne rozeznanie materiału ..................... 217 Maja Gąssowska – Ostatnia misja Gottschalka Remmelingrode w służbie civitatis Revaliensis (1494 rok) ............................................. 229 Mlada Holá – Podróże hołdownicze czeskich władców do Wrocławia w okresie późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym (1438–1617) ............... 243 Roman Krzywy – Peregrynacja edukacyjna jako topos pochwalny w polskiej biografistyce renesansowej. Przyczynek do antropologii podróżowania ....... 261 Małgorzata Wrześniak – „Miasta włoskie co przedniejsze”, czyli o trasie zwiedzania staropolskich podróżników do Italii (XVI–XVIII wiek) ......... 283 Magdalena Dąbrowska – Podróże Rosjan po Europie Zachodniej w ostatnich latach XVII wieku (cele i przebieg w świetle wybranych relacji) ............ 309 Dorota Żołądź-Strzelczyk – „Nadobna to jest rzecz młodemu człowiekowi do cudzych krajów się przejeździć” – miejsce podróży w edukacji polskiej szlachty XVI–XVII wieku ................................................. 323 Anna Markiewicz – „W cudzych krajach komperegrynant”. Kilka uwag na temat zagranicznej podróży kasztelanica kamienieckiego Stefana Potockiego ....... 339 Magdalena Ujma – Styl życia w podróżach Marii Kazimiery i Jana Sobieskich ... 354 Małgorzata Ewa Kowalczyk – „W kompanii podróżnej krajczyny koronnej Anny Teresy Potockiej”. Zapiski z wojażu po Europie Stanisława i Agnieszki z Izbickich Treterów ............................................... 371 Veronika Čapska – Mendicant Friar in Contact with “Other” Religious Virtuosi: the Travel Writing of the Servite Angelikus Maria Müller (1677–1734) ...... 387 Adam Kucharski – Żegluga przybrzeżna i śródlądowa jako sposób komunikacji staropolskich podróżników XVII wieku ............................... 403 Katarzyna Justyniarska-Chojak – Kolasami i wozami – wrażenia Karola Ogiera z pobytu w siedemnastowiecznej Polsce .......................... 425 Agnieszka White – Przybysze z Wysp Brytyjskich w podróży przez Rzeczpospolitą doby baroku ..................................................... 437 Dariusz Milewski – Podróżowanie w czasie wojny. Doświadczenia Pawła z Aleppo z Mołdawii i Ukrainy w okresie powstania Bohdana Chmielnickiego ....... 449 Mariusz Sawicki – Wjazdy magnatów litewskich na sejmy konwokacyjne i elekcyjne w II połowie XVII wieku .................................. 467 Katarzyna Kuras – W drodze do Mitawy w 1727 roku. Podróże i ceremoniał związany z obradami komisji kurlandzkiej ............................ 481 Maciej Kowalski – Życie w ciągłych rozjazdach – podróżowanie jako forma aktywności młodego magnata w czasach Augusta Mocnego według diariusza księcia Michała Kazimierza Radziwiłła .............................. 499 Tomasz Ciesielski – Podróże eksportacyjne w czasach saskich ................ 515 Dariusz Główka – Organizacja handlu powozami w czasach stanisławowskich w świetle ogłoszeń prasowych ........................................ 533 Paweł Konieczny – Podróżowanie w osiemnastowiecznej Wirginii ............ 539 Wstęp Podróżujemy kierując się nie tylko pewną korzyścią prywatną, ale pragnieniem dobra publicznego (Piotr Myszkowski, Institutio peregrinationum) Duch ludzki według Seneki jest czynny i niespokojny, nie może pozostawać w spoczynku, i w niczym tak nie gustuje, jak w nowości. Każdego dnia obserwujemy ową naturalną, właściwą człowiekowi nerwowość, która skłoniła go do szukania poza granicami jego kraju bądź nowych przedmiotów godnych podziwu, nowych idei wartych poznania, bądź też nowych terenów dla podbojów, nowych zadań dla wykonania (Baudelot de Dairval, De l’Utilité de voyages) Tematyka podróży i literatury podróżniczej cieszy się w ostatnich latach wyjąt- kowo intensywnym zainteresowaniem badaczy. Dowodem tego są nie tylko liczne publikacje monograficzne i zbiory studiów, ale także wybór tej problematyki jako przedmiotu obrad na jednym z ostatnich kongresów mediewistycznych w Leeds (Travel and Exploration, 2010). Mimo tej obfitości badań – wiele zagadnień pozo- staje wciąż słabo rozpoznanych. Z tego względu w niniejszym zbiorze studiów chcielibyśmy przedstawić kwestie, podejmowane dotąd w nauce stosunkowo rzadko. W pierwszej kolejności interesuje nas społeczna historia podróży i jej zwią- zek z problemem elitarności i dystynkcji. Nie ulega wątpliwości, że mobilność była nieodłączną cechą stylu życia elity i wyznacznikiem jej statusu. Pewne typy podróży charakteryzowały tylko uprzywilejowane warstwy społeczeństwa. Rysuje się w tym miejscu podstawowy podział na dwa główne kompleksy zagadnień, związane z podjętym tematem: szeroko pojęte podróże „zawodowe” (w tym także objazdy stanowiące sposób sprawowania władzy) oraz podróże prywatne (eduka- cyjne, rekreacyjne, zdrowotne, etc.). Pierwszy z wyróżnionych wątków został szczegółowo podjęty w kilku tekstach dotyczących przemieszczania się średniowiecznego kleru. W tym wypadku istotne było poruszenie zagadnienia, jakim kategoriom duchownych dozwolone było podejmowanie podróży. Stosunek władz kościoła do tej kwestii był dość ambiwa- lentny i ściśle związany ze statusem podróżującej osoby. Dość niechętnie widziano samowolne przemieszczanie się niższego duchowieństwa. Beata Wojciechowska (Duchowni włóczędzy w świetle ustawodawstwa synodalnego metropolii gnieźnień­ skiej) ukazała różne typy sankcji nakładanych na clerici peregrini. Wspom niane zjawisko budziło poważne zaniepokojenie dostojników kościelnych, widzących w nim zagrożenie dla moralności duchowieństwa i właściwego wypełniania służby 7 Wstęp Bożej. Tak negatywne nastawienie wynikało z dwóch przesłanek. Pierwszą z nich była naturalna w społeczeństwach przednowoczesnych podejrzliwość wobec ludzi obcych, porzucających swoją wspólnotę. Była ona ugruntowana na zasadnym podejrzeniu, że w poprzednim miejscu mogli oni dokonać przestępstw czy wykro- czeń, czego wobec ograniczonych możliwości komunikacji nie sposób było zwery- fikować. Z drugiej strony dezaprobatę ordynariuszy powodował sam fakt wymy- kania się przemieszczających się kleryków spod ściślejszej kontroli i nadzoru. Jak wykazała wspomniana autorka – stanowisko Kościoła było jednak elastyczne, np. w rozległej diecezji chełmskiej, charakteryzującej się niedostatkiem kadr duchow- nych, dopuszczano zatrudnianie w parafiach wędrownych duchownych. Jeszcze ściślejsza reglamentacja mobilności obowiązywała członków konwentów mniszych, zobowiązanych do przestrzegania stabilitas loci. Tylko w szczególnych wypadkach dozwolone było mnichom opuszczanie macierzystego klasztoru. Kwe- stię okoliczności, które usprawiedliwiały odejście od surowych w tym względzie przepisów reguły św. Benedykta wnikliwie przeanalizował Michał Tomaszek na podstawie przekazu Casus Sancti Galli Ekkeharda IV (Wyjście poza klasztor równe śmierci? Podróże mnicha Tuotilona w klasztornej historii Sankt Gallen Ekkeharda IV). W ujęciu kronikarza klasztornego – wyjazdy mogły mieć pozytywny wymiar, przysparzając chwały wspólnocie, jednak mnisi powinni być świadomi niebezpie- czeństw grożących ich duszy oraz ciału i także w podróży podtrzymywać duchową więź ze swoim konwentem. Michał Gronowski (Abbas ambulans. Podróże opatów kluniackich X–XII wiek) przyjrzał się z kolei funkcji podróży podejmowanych przez opatów kluniackich, zastanawiając się nad ich rolą dla właściwego zarządzania sub- stancją majątkową opactw, podtrzymywania więzi w obrębie kongregacji kluniac- kiej oraz kontaktów ze Stolicą Apostolską. W wypadku kościelnych zwierzchników diecezji mobilność była nie tylko dozwolona, ale wręcz nakazana. Z piastowaniem godności biskupiej łączył się obowiązek wizytacji podległej diecezji, a dodatkowo mobilności wymagała działalność publiczna duchownych i ich udział w życiu poli- tycznym. Podwójne obciążenie nakładało na ordynariuszy posiadanie władztwa terytorialnego, wymuszające stałe przemieszczanie się pomiędzy stolicą diecezji a własnym księstwem. Temat ten podjęła niżej podpisana, badając rytm i logistykę podróży biskupów wrocławskich (Episcopus ambulans. Formy i organizacja podróży biskupów wrocławskich w późnym średniowieczu). W nauce od dawna jest obecny problem roli objazdów królewskich w zarządzie państwem. Grażyna Rutkowska postanowiła jednak przyjrzeć się mniej dotąd rozpoznanej kwestii – a mianowicie, w jakim stopniu rytm podróży królewskich determinował mobilność ich żon (Podróże polskich królowych z XV wieku). Prze- badane źródła wskazują na stosunkowo dużą aktywność polskich królowych, z których wszystkie podejmowały podróże po Małopolsce i poza jej granice. 8 Wstęp Najważniejszym czynnikiem decydującym o mobilności królowych były jednak ich osobiste cechy oraz relacje łączące je z mężem. Wagę tych ostatnich dobrze ukazuje przykład Heleny, żony Aleksandra Jagiellończyka, towarzyszącej królowi w podróży do Gdańska i na Litwę (1501). Także w przypadku władczyń można wskazać podróże o charakterze politycznym, jednak przeważająca większość ich wyjazdów miała cel rekreacyjny. Zawodowy charakter mobilności można jednoznacznie stwierdzić dla grupy kupców. W niniejszym tomie problematyce tej zostały poświęcone dwa teksty, rejestrujące różne typy podróży późnośredniowiecznych mieszczan. Beata Możejko (Morskie podróże późnośredniowiecznych gdańszczan do Zachodniej Europy) skupiła się na formach organizacji gdańskiego handlu morskiego w drugiej połowie XV w., badając trasy, tempo i charakter podejmowanych podróży oraz przybliżając szereg szczegółów związanych z ich nieuniknionymi niedogodnościami. Maja Gąssowska (Ostatnia misja Gottschalka Remmelingrode w służbie civitatis Revaliensis (1494 rok) przedstawiła z kolei studium jednej szczególnej mieszczańskiej podróży. Przed- miotem analizy badaczki stała się dokumentacja poselstwa kupców inflanckich do księcia moskiewskiego Iwana III. Poselstwo to obfitujące w wiele dramatycz- nych epizodów zakończyło się tragicznie dla jednego z jego uczestników, który został w jego trakcie uwięziony i zmarł po dwuletnim pobycie w nowogrodzkim więzieniu. Zachowane sprawozdania umożliwiły zarówno ustalenie szczegółów wyposażenia wyprawy (w tym listy towarów przeznaczonych na łapówki) jak i rekonstrukcję kolejnych etapów działań dyplomatycznych. Omówiony przy- padek wymownie ukazuje, jak poważne wyzwanie stanowiły dla kupców hanze- atyckich kontakty z władcą ruskim, czy szerzej – jak złożone były warunki misji dyplomatycznych na styku dwóch obszarów kulturowych. Natomiast wskazany powyżej podział na podróże „zawodowe” i prywatne trzeba jednak traktować tylko jako pewien punkt wyjścia, gdyż nie zawsze jest możliwe klarowne rozróżnienie pomiędzy obiema sferami. W niektórych wypadkach działalność polityczna była ściśle i nierozłącznie powiązana z życiem prywatnym. Złożoność tego zjawiska dobrze ukazuje tekst Macieja Kowalskiego poświęcony działalności publicznej Michała Kazimierza Radziwiłła (Życie w ciągłych rozjazdach – podróżowanie jako forma aktywności młodego magnata w czasach Augusta Mocnego według diariusza księcia Michała Kazimierza Radziwiłła). W przypadku tego litewskiego arysto- kraty wyjazdy towarzyskie służyły przede wszystkim budowaniu pozycji i umac- nianiu wpływów politycznych. Wspomnianego problemu dotyka także rozprawa Magdaleny Ujmy analizująca podróże małżeństwa Sobieskich (Styl życia w podróżo­ wanie Marii Kazimiery i Jana Sobieskich). Dobrze udokumentowane wyjazdy króla do rodzinnych dóbr na Ukrainie miały w zamierzeniu zarówno cel rekreacyjny, jak i praktyczny, związany z obowiązkami administracji rozległego majątku. 9 Wstęp Przełom w postrzeganiu podróżowania przyniosły czasy nowożytne. Podkreślić trzeba zarówno pojawienie się nowych form podróży (peregrynacje akademickie, wyjazdy turystyczne, wyjazdy na kuracje, etc.) jak i zmian społecznych oraz gen- derowych w grupie podróżujących. W refleksji humanistycznej trwałe miejsce zajął topos peregrinatio accademica, przypisujący podróżom nie tylko walor zdobywania wiedzy, ale i kształtowania osobowości. W ujęciu humanistów dopiero wyjazd do obcych krajów umożliwiał osiągnięcie doskonałości etycznej i odpowiedniej dojrzałości. Recepcję tego toposu w polskim piśmiennictwie prześledził wnikliwie Roman Krzywy, wskazując na jego rolę w kreowaniu idealnej biografii huma- nistycznej (Peregrynacja edukacyjna jako topos pochwalny w polskiej biografistyce renesansowej. Przyczynek do antropologii podróżowania). Kwestia podróży edukacyj- nych została podjęta także w dwóch innych tekstach z niniejszego tomu: Dorota Żołądź-Strzelczyk skupiła się na analizie instrukcji rodzicielskich i programów edukacyjnych („Nadobna to jest rzecz młodemu człowiekowi do cudzych krajów się przejeździć” – miejsce podróży w edukacji polskiej szlachty XVI–XVII wieku), natomiast Anna Markiewicz na podstawie dzienników podróży i koresponden- cję Jana Stanisława i Aleksandra Jana Jabłonowskich (1682–1688) przyjrzała się roli wyjazdów zagranicznych w nawiązywania kontaktów i przyjaźni („W cudzych krajach komperegrynant”. Kilka uwag na temat zagranicznej podróży kasztelanica kamienieckiego Stefana Potockiego). Na czasy nowożytne przypadają także początki nowoczesnego ruchu turystycznego ze wszystkimi związanymi z tym implikacjami. Problematyka ta mogła być w naszym zbiorze studiów jedynie zasygnalizowana, jednak warto zwrócić uwagę na rozprawkę Małgorzaty Wrześniak, poświęconą programowi zwiedzania miast włoskich przez polskich podróżników („Miasta wło­ skie co przedniejsze”, czyli o trasie zwiedzania staropolskich podróżników do Italii). Autorka wskazała na wyraźną ewolucję jaka nastąpiła w tym zakresie między szes- nastym a osiemnastym stuleciem. O ile początkowo można stwierdzić dość kon- wencjonalny i mało pogłębiony odbiór dzieł sztuki, w drugiej połowie XVIII w. dostrzegalne już są własne refleksje na temat zabytków i bardziej indywidualny dobór trasy. Wśród zmian, wiążących się z przemianami obyczajowymi epoki nowożytnej trzeba wskazać także wzrost liczby podróżujących kobiet. Tematyka ta wciąż jest słabo rozpoznana, stąd za bardzo cenne trzeba uznać przybliżenie realiów podróży kobiecych dokonane przez Małgorzatę Ewę Kowalczyk („W kompanii podróżnej krajczyny koronnej Anny Teresy Potockiej”. Zapiski z wojażu po Europie Stanisława i Agnieszki z Izbickich Treterów). Kolejną kwestię podjętą w niniejszym tomie stanowią rytuały i ceremonie towa- rzyszące przemieszczaniu się członków różnych warstw społecznych. W przypadku niektórych typów podróży już sam jej początek związany był z określonymi rytu- alnymi gestami. W odniesieniu do pielgrzymek zagadnienie to podjęła Monika 10