Мащмуд Няъяф оьлу Фятийев 5 май 1937-ъи илдя Жданов (индики Бейляган) районунун II Шащ- севян кяндиндя анадан олмуш- дур. 1960-ъы илдя Азярбайъан Дюв- лят Университетинин Шяргшцнаслыг факцлтясини битирмишдир. 1971-74- ъц иллярдя Яфганыстанда тяръцмя- чи, 1974-84-ъц иллярдя Азярбай- ъан ССР Али вя Орта Ихтисас Тящ- сили Назирлийиндя чалышмышдыр. Азяр- байъанДювлят Педагожи Коллеъи- нин мцяллими, филолоэийа елмляри намизядидир. AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI akad.Z.M.BÜNYADOV adına ŞƏRQŞÜNASLIQ İNSTİTUTU Unudulmaz müəllimim professor Mübariz Əlizadənin və həyat yoldaşım Sima xanımın xatirəsinə ithaf edirəm. MAHMUD NƏCƏF oğlu FƏTİYEV E l m i r e d a k t o r u: Əlyar Səfərli AMEA-nın müxbir üzvü SALMAN SAVƏCİNİN Mahmud Fətiyev. Salman Savəcinin həyat HƏYAT VƏ YARADICILIĞI və yaradıcılığı. Bakı, «Elm», 2009, 228 səh. ISBN 978-9952-453-33-1 Monoqrafiyada XIV əsrdə yazıb-yaratmış Azərbaycan şairi Salman Savəcinin həyat və yaradıcılığı tədqiq olunur. 4603000000 655 (07) - 2009 Bakı – «Elm» – 2009 «Elm» nəşriyyatı, 2009 2 Monoqrafiyada S.Savəcinin həyatı və bədii irsini araşdırmaqla qüdrətli bir şairin həyatı və bədii irsi ilə əlaqədar faktiki materialların təhlilə cəlb edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu dediklərimizlə əlaqədar materiallardan əlavə, mövzu ilə GİRİŞ bağlı tarixi, elmi, ədəbi qaynaqlar toplum halında tədqiqatın predmeti kimi götürülmüşdür. Yaxın Şərq ədəbiyyatının inkişafında azərbaycanlı Araşdırma Salman Savəci haqqında mövcud olan ədəbi- sənətkarların böyük tarixi xidmətləri olmuşdur. Lakin bu ədəbi elmi məxəzləri, onların özəl xüsusiyyətlərini müəyyən- simaların əksəriyyəti mövcud ictimai-siyasi mühitin təsiri ləşdirmək, şairin ədəbi-ictimai mühiti və həyatı haqqında altında doğma dillərində yazıb-yarada bilmədiklərindən öz milli indiyədək Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına məlum olmayan ədəbiyyatından təcrid olmuş, ədəbi irsi lazımi səviyyədə məqamları dəqiqləşdirmək və aydınlaşdırmaq, ədəbi-bədii irsi araşdırılıb öyrənilməmişdir. Bu baxımdan Azərbaycan haqqında ətraflı məlumat vermək məqsədi daşıyır. Bunun üçün ədəbiyyatı tarixində fars dilində yazıb-yaratmış XIV əsrin tədqiqatçının üzərinə aşağıdakı vəzifələr düşür: istedadlı şairi Salman Savəcinin (1300-1377) həyatı və ədəbi – Salman Savəcinin həyatını və onu görkəmli ədəbi sima irsi diqqəti cəlb edir. kimi tanıtdıran poetik yaradıcılığını səciyyələndirən əsas Zəngin yaradıcılıq diapozonuna və fövqəladə istedada əlamətləri öyrənmək; malik olan, qələmə aldığı misilsiz sənət inciləri dövrünün – müasiri olan söz sənətinin görkəmli sənətkarları sırasında görkəmli şəxsiyyətləri, söz ustaları tərəfindən yüksək tutduğu mövqeyi araşdırmaq; qiymətləndirilən Salman Savəcinin həyat və yaradıcılığının el- – onu öz dövründə və sonralar söz sənəti sahəsində tanıt- mi araşdırması olduqca əhəmiyyətlidir. Azərbaycan ədəbiyyatı dıran və məşhurlaşdıran lirik şeirlərinin araşdırılmasında şairin tarixində XIV əsr ədəbi mühiti o qədər zəngin və çoxcəhətlidir ümumiyyətlə bədii irsində nəzərə çarpan bir sıra xarakterik ki, S.Savəcinin həyat və yaradıcılığının monoqrafik tədqiqatı bu cəhətlərə işıq salmaq; mühitin mühüm problemlərinin üzə çıxarılması deməkdir. – Nizami Gəncəvi ədəbi məktəbinin XIV əsrdə davamçısı İndiyədək diqqət xaricində qalmış S.Savəcinin ədəbi irsinin kimi şairin epik əsərləri haqqında ilkin dolğun məlumat sistemli şəkildə araşdırılması bu baxımdan xüsusi maraq vermək, bu əsərlərin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində tutduğu doğurur. Nizami ədəbi məktəbinin XIV əsr davamçılarından mövqeyi və təsir dairəsini müəyyənləşdirmək; biri kimi də S.Savəcinin ədəbi irsi müasir Azərbaycan ədəbiy- – əsərlərinin janr-poetik xüsusiyyətlərini ümumiləşdirmək yatşünaslığı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. və s. Mənşəcə azərbaycanlı olan Salman Savəci fars dilində yazıb-yaratmışsa da həyatı daim Təbriz mühiti, doğma Azər- baycanla bağlı olmuşdur. 3 4 Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu tədqiqatın mövzusu azərbaycanlı müəlliflərin verdikləri dəyərli qiymətlər, onların tamamilə yenidir. Orta əsrin fars dilli Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi funksional mövqeləri açıqlanmışdır; görkəmli simalarından olan Salman Savəcinin həyatı və yara- – Nizami ədəbi məktəbinin təsiri altında qələmə aldığı dıcılığı bu vaxtadək nəinki monoqrafik planda ayrıca tədqiqat epik-lirik «Cəmşid və Xurşid» və lirik-romantik «Fərağnamə» obyekti olmuşdur, əksinə onun ədəbi-bədii irsindən nümunələr poemalarının ideya-bədii özəllikləri öyrənilərək təhlil edilmiş, belə mənsub olduğu xalqın dilinə tərcümə edilməmiş, nəşr təsir dairəsi açıqlanmışdır. olunub geniş oxucu auditoriyasına çatdırılmamışdır. Yalnız Milli ədəbiyyatımızın yeni bir nümayəndəsinin həyat və İran, hind, rus və Qərbi Avropa tədqiqatçıları şairin yara- yaradıcılığının monoqrafik araşdırılması çağdaş Azərbaycan dıcılığının bəzi məqamlarına toxunmuşlar; Savəcinin poetik irsi şərqşünaslıq elmi üçün də aktual bir problemdir. bütövlükdə monoqrafik tədqiqatdan kənarda qalmışdır. S.Savəcinin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsi, onun Tədqiqat işinin elmi yeniliyi bilavasitə onun orijinal yaradıcılığının elmi təsnifatı, poetik səciyyəsi və s. geniş obyekti və predmeti ilə bağlıdır. İlk dəfə olaraq bizim aspektli tədqiqat predmetinə çevrilmədən ətraflı, doğru-düzgün tərəfimizdən Salman Savəcinin həyat və yaradıcılığının poetik elmi təsəvvür ortaya çıxa bilməz. Buna görə də Salman xüsusiyyətləri sistemli şəkildə araşdırılaraq fars dilli Savəcinin həyat və yaradıcılığının monoqrafik planda tədqiqi Azərbaycan şairinin milli-bədii düşüncə tərzi, estetik idealı müasir Azərbaycan ədə-biyyatşünaslığı üçün mühüm elmi aşkarlanır. əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqat işində ilk olaraq: Əsər Salman Savəcinin həyat və yaradıcılığının monoqrafik – Salman Savəci haqqında mövcud olan ilkin ədəbi-elmi araşdırılması sahəsində ilk tədqiqat işi olduğundan gələcəkdə məxəzlər, onların poetik-nəzəri xüsusiyyətləri elmi bu sahədə, həm də şairin yaşayıb-yaratdığı dövrə aid aparılacaq araşdırmanın predmeti olmuşdur; digər elmi işlər üçün əsas nəzəri mənbələrdən biri hesab edilə – şairin poetik dünyası, ədəbi-ictimai mühiti və həyatı bilər. Eyni zamanda bu əsərin əsas elmi mündəricə və nəticələ- bilavasitə onun öz əsərləri əsasında öyrənilərək dəyərləndirilir; rindən Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin XIV əsrdəki durumunun – Salman Savəcinin bədii irsinin janrlar üzrə təsnifatı öyrənilməsində, ali məktəblərin filologiya fakültələrində aparılmış, şairin klassik lirik şeirin müxtəlif janrları: qəzəl, ədəbiyyat tarixinin, seçmə fənlərin tədrisində, orta məktəblərin qəsidə və s. ədəbi formalarda onu öz dövründə məşhurlaşdıran ədəbiyyat dərsliklərinin uyğun bölmələrinin dolğun şəkildə özünəməxsus səciyyəvi cəhətlər aşkarlanmış, bu təsnifat fəsillər tərtibində istifadə oluna bilər. üzrə cəmləşdirilmiş, hər fəsil yarımfəsillər və bəndlərlə ayrıca Həmçinin, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı sistemli şəkildə elmi-nəzəri və bədii cəhətdən təhlil edilmişdir; nəşrlərin hazırlanmasında da bu tədqiqatın materiallarından – Salman Savəciyə müasirlərinin və sonrakı dövr Yaxın faydalanmaq olar. Şərq ədəbiyyatının görkəmli söz ustalarının, eləcə də bir çox Tarixi-mədəni şəraitin diktəsi ilə fars dilində yazıb- 5 6 yaratmış Azərbaycan şairlərinin ədəbi irsinin türk bədii düşüncəsinə bağlılığını, bu zəmində xüsusi bir məktəb kimi I F Ə S İ L formalaşdığını sübut etməyin düzgün yolu poetik sistem SALMAN SAVƏCİ HAQQINDA fərdiliyini tədqiq etməkdir. Müxtəlif dillərdə mövcud olan MÖVCUD OLAN MƏXƏZLƏR. mənbələri təhlilə cəlb etməklə Salman Savəcinin Azərbaycan ŞAİRİN İCTİMAİ-ƏDƏBİ MÜHİTİ şairi olduğunu dövriyəyə gətirməkdir. VƏ HƏYATI 1.1. Salman Savəci ilkin qaynaq və araşdırmalarda Türk xalqlarının, ümumiyyətlə Yaxın Şərqin həyatında mədəni rol oynayan Azərbaycan xalqı həmişə öz müstəqilliyi, dövlətçiliyi, ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə aparmış, lakin onun bu mübarizəsi hər hansı bir zamanın müqavimətinə rast gəlmiş, böyük ədəbi simalar yadellilərin hakim dövlət dilinin qurbanları olmuş, bir parça çörək üçün, yaxud əsərlərinin geniş yayılması xatirinə o dildə yazıb-yaratmağa məcbur olmuşlar. Yaxın Şərq ədəbiyyatının inkişafında mənşəcə azər- baycanlı olan sənətkarların şübhəsiz ki, böyük tarixi xidmətləri olmuşdur. Ancaq çox təəssüf ki, onlar çox vaxt öz milli ədəbiyyatımızdan təcrid olunmuş, ədəbi irsi lazımi səviyyədə araşdırılıb yayılmamışdır. Bu ədəbi simalar dərindən öyrənilmədən milli ədəbiyyatımızın tarixi inkişaf təkamülü haqqında aydın bir təsəvvür yaratmaq mümkün deyil. Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq simalarından Əfzələddin Xaqani (1126-1199), Nizami Gəncəvi (1141-1209) kimi şairlər bu ədəbiyyatın çiçəklənməsinə böyük xidmətlər göstərmiş, onun ən dəyərli incilərini yaratmış, öz zəmanəsində və sonralar da çoxlarına örnək olmuş, əksər sənətkarlar onların şeir yaradıcılığından faydalanmış, şeirlərinə iqtibas və nəzirələr yazmışlar. Nizami ədəbi məktəbinə daxil olan belə şəxsiyyətlərdən biri də XIV əsrin istedadlı Azərbaycan şairi 7 8 Salman Savəcidir. X.Yusifli, M.Kazımov və b. elmi-tədqiqat əsərləri öz elmi- Salman Savəcinin bədii irsinin öyrənilməsi Azərbaycan nəzəri səviy-yəsi ilə seçilir. ədəbiyyatında yeni bir ədəbi simanın tanıdılması, digər tərəfdən Adlarını çəkdiyimiz müəlliflərin böyük mütəfəkkir şair də böyük Nizami ədəbi məktəbinin XIV əsrdəki haqqında söylədikləri fikirlər nizamişünaslıqda xüsusi davamçılarından birini müəyyənləşdirmək cəhətdən faydalıdır. əhəmiyyət kəsb etmiş, eyni zamanda şairin ədəbi məktəbinin «XIV əsrdə gur inkişaf yoluna qədəm qoyan Azərbaycan sonrakı davamçılarının həyat və yaradıcı-lıqlarının intibah mədəniyyətinin (29, 183) daha bir görkəmli öyrənilməsində böyük rol oynamışdır. nümayəndəsi kimi yetişməsində Nizami ədəbi irsinin Salman Nizami ədəbi məktəbinin davamçıları olan Yaxın və Orta Savəci yaradıcılığına güclü təsiri ol-muşdur». Şərq şairlərinin dahi sənətkarın yalnız qələmə aldığı Müstəqil Respublikamızda xalq hakimiyyətinin mövzulardan, onun səpk və üslubundan, bədii quruluş və ifadə qələbəsindən sonra klassiklərimizin əsərlərinin tədqiqi, nəşri və vasitələrindən istifadə etməklə öz orijinal ədəbi simalarını təbliği, onların mütərəqqi fikirlərinin şərh və izah edilib xalqa parlatmış, bu məktəbin əzəmətini və təsir dairəsini çatdırılması üçün geniş şərait və im-kanlar yaradılır, böyük genişləndirmişlər. Nizami ədəbi məktəbinin ümumdünya əməli tədbirlər həyata keçirilir. əhəmiyyəti bir də ondadır ki, şairin yaratdığı məktəb dünya Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin anadan ədəbiyyatına yeni və mütərəqqi ideyalar gətirmişdir. Ona görə olmasının 850 illik yubileyinin keçirilməsi barədə Respublika də Nizami ədəbi məktəbinin davamçılarından bəhs edərkən ilk hökumətinin qərarı ümummilli və bəşəri əhəmiyyətə malikdir. növbədə Nizaminin Yaxın Şərq ədəbiyyatna gətirdiyi Böyük Nizaminin dünya ədəbiyyatında xüsusi mövqeyə mütərəqqi ideyaların xələflərinin əsərlərində davam və malik sənətkarlığının, onun qabaqcıl ideya-larının, Yaxın və inkişafını izləmək çox zəruri və məqsədəuyğundur. Orta Şərq xalqlarının mədəniyyət tarixində ədəbi məktəb «Xəmsə»dən gələn intibah ideya və fikirlərin, ümumbəşəri yaratmış ecazkar təsir qüvvəsinə malik söz sənətinin bədii və fəlsəfi kəlamların Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında öz öyrənilməsi və tədqiqi Azərbaycan şərqşünaslıq elminin həmişə inikasını tapması, hər şeydən öncə Nizami təsiri ilə izah oluna diqqət mərkəzində dayan-mışdır. bilər.* Bu baxımdan Salman Savəci yaradıcılığı da öz ideya- Nizami əsərlərinin tədqiqi, təbliği, nəşri işinə ömrünün bədii məzmunu ilə fərqlənir, yeni məna daşımaqdadır. uzun illərini sərf etmiş professor M.Əliza-dənin qeyd etdiyi Nizami Gəncəvinin Salman Savəciyə təsirini tədqiq etməyi kimi, «Nizaminin misilsiz əsərləri, onun qabaqcıl ideyaları qarşımıza məqsəd qoymasaq da, yeri gəldikcə bu barədə öz böyük sürətlə Yaxın və Orta Şərqə yayılaraq, bir çox xalqların mülahizələrimizi irəli sürməyi məqsədəuyğun sayırıq. Burada ədəbiyyatının inkişafına müsbət təsir göstərmiş və bu ecazkar tədqiqatçıların kifayət qədər öyrənmədiyi Salman Savəcinin təsir öz qüvvəsini əsrlər boyu saxlamışdır» (1, 106). həyat və yaradıcılığı, epik əsərləri, xüsusilə onun Nizami Nizami ədəbi irsi və onun davamçıları barədə dünya nizamişünaslığına qiymətli hədiyyələr bəxş etmiş görkəmli * ХЫВ-ХВЫ ясрлярдя фарсдилли ядябиййатда нязирячилик яняняляри şərqşünas alimlərdən Y.Bertels, H.Araslı, M.Əlizadə, R.Əliyev, барядя бах: М.Д.Кязимов. «Хафт пейкар» Низами и традиция назире в Q.Əliyev, Azadə R., habelə nizamişünas alimlərdən Ə.Səfərli, персоязычной литературе XIV-XVI вв. Баку: Элм, 1987, 204 с. 9 10 Gəncəvinin «Xosrov və Şirin» əsərinin təsiri altında yazdığı farsdilli ədəbiyyat tarixinin son əsrlərdəki bəzi təəssübkeş «Cəmşid və Xurşid» poeması barədə fikir yürütməklə, əslində araşdırıcıları şairin mənşəcə azərbaycanlı olduğunu bilərək, Nizami Gəncəvi ədəbi məktəbinin Yaxın Şərq xalqları bəlkə də qəsdən onun mövqeyini və yüksək istedadını ədəbiyyatı tarixində daha bir layiqli davamçısı haqqında ilk qiymətləndirmək və təbliğ etməyə soyuqqanlı yanaşmışlar. dəfə olaraq ətraflı məlumat verməyə səy göstərəcəyik. Lakin bütün bunlara baxmayaraq S.Savəcinin həm Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış klassiklərindən biri sağlığında, həm də vəfatından sonra yaranan orta əsrlərin olan Salman Savəci (1300-1377) bədii-estetik fikir tariximizdə qaynaqlarında onun istedadına yüksək qiymət verilmiş, özünəməxsus mövqeyi ilə seçilərək, zəmanəsinin uğurlarını görkəmli bir şair kimi yad edilmişdir. İmadəddin Nəsimi şeirə gətirmiş, zaman, dünya və insan haqqında yeni düşün- (1369-1417), Bədr Şirvani (1387-1450), Hamidi (XV əsr), cələrini ifadə etmişdir. Onun zəngin yaradıcılıq irsi, rəngarəng Məhəmməd Füzuli (1494-1556), Vəhşi Bafqi (vəfatı 1591) bədii lirikası, «Fərağnamə» (1361-ci il) və «Cəmşid və Xurşid» və digər azərbaycanlı şairlərin bədii yaradıcılığında Salman (1363-cü il) adı ilə məşhur poemaları Yaxın və Orta Şərq lirikasının açıq təsirinin duyulması təsadüfi deyil.* xalqları arasında şöhrət qazanmış, XIV-XV yüzilliklər epik və Qeyd etməliyik ki, Salman Savəcinin sənətkarlığı, lirik şeirin inkişafına güclü təsir göstərmişdir. yaradıcılıq məharəti öz dövründən başlayaraq məşhur Məlumdur ki, bütün zamanlarda olduğu kimi, orta əsrlərdə təzkirəçilər, ədəbi ənənələrinin pərəstişkarları olan Yaxın də hər bir sənətkar, əsasən, öz fitri istedadının imkanları Şərqin bir çox görkəmli şairləri tərəfindən yük-sək dairəsində əldə edə bildiyi yüksək sənət nailiyyətləri əsasında qiymətləndirilmişdir. Bir sıra şairlər yeri gəldikcə bədii ucalsa da, onu özündən əvvəlki zəngin ədəbi irsin ümumi əsərlərində onun adını çəkmiş, şeirlərindən təzmin etmiş, inkişafı prosesindən təcrid etmək mümkün deyildir. təzkirəçilər həyatından, yaradıcılığından müxtəlif mənbə və Salman Savəci yaradıcılığının formalaşmasında onun öz məxəzlərdə bəhs etmiş, fikir söyləmişlər. sələflərinin də təsiri ayrıca bir tədqiqat mövzusudur. Bu S.Savəcinin həyatı, müasirləri və bədii irsi barədə ilkin baxımdan Qətran Təbrizi, Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, məlumata XV əsrin məşhur təzkirəçisi Dövlətşah Marağeyi Əvhədi və b. Şairlərin mütərəqqi fikirlərinin, yüksək Səmərqəndinin «Təzkirətüş-şüəra»sında (1487-ci ildə bəşəri hisslərinin, saf, səmimi lirik duyğularının Salman Savəci tamamlanmışdır) rast gəlirik. Təzkirə müəllifi, şübhəsiz ki, yaradıcılığına müsbət təsiri ayrıca qeyd edilməlidir. S.Savəci yaradıcılığı ilə yaxından tanış olduğundan onu «böyük Məlumdur ki, Salman Savəcinin qüdrətli sələfləri olduğu şairlərdən» hesab etmiş, «şeir və şairlikdə öz dövrünün başçısı» kimi, qüdrətli müasirləri də olmuşdur. Şairin yaşayıb-yaratdığı adlandırmışdır (73, 286). dövrdə lirik şeir ustası Əmir Xosrov Dəhləvi (1252-1325) və S.Savəci ilə Dövlətşah Səmərqəndinin yaşadıqları dövr Xacu Kirmaninin (vəfatı 1352-53-cü illər) məsnəvidə, Hafiz yaxın olduğundan, təzkirə müəllifinin şair haqqında verdiyi Şirazi (1300-1390) lirik şeirdə böyük müvəfəqiyyətlər əldə məlumat xüsusi qiymətə malikdir. Buna görə də Salman etmişlər. Elmi araşdırmalardan belə qənaətə gəlirik ki, Salman haqqında sonralar fikir söyləyən müəlliflər Dövlətşahın əsərinə Savəcinin ədəbi irsi də öz dövründə və sonralar şeir və ədəbiyyat biliciləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, lakin * Мянбяляр сонракы сящифялярдя верилмишдир. 11 12 ilkin mənbələrdən biri kimi istinad etmişlər. Dövlətşahın Qulaməli xan Azadın «Xəzaneyi-amirə» (1761-62-ci illər) qeydlərindən aydın olur ki, o, Salman yaradıcılığına yaxından (112, 254). Şirəli xan Ludinin «Təzkireyi mirat ül-xəyal» (80, bələd olmuş, əsərlərini maraqla mütaliə etmişdir. Biz bunu 53-55), Lütfəli bəy Azərin «Atəşkədeyi-Azər» (1760-1779) müəllifin Ənvəri, Zülfüqar Şirvani, Əbdürrəzaq İsfəhani, (64, 223-226), Rzaqulu xan Hidayətin «Məcmə ül-füsəha» Siracəddin Qumru, Zəhir Fariyabi, Müzəffər Hərəvi, Übeyd (1867-68) (96, II c.,19) təzkirələrində S.Savəcinin həyatı və Zakani, Nasir Buxari və b. Yaxın və Orta Şərq şairlərinin əsərləri barədə qısa məlumat verilir. ədəbi irsindən bəhs edərkən müqayisə yolu ilə Salman Azərbaycan dilində ilk təzkirə müəllifi Əhdi Bağdadi yaradıcılığına müraciət etməsində, onun əsərlərindən yeri İraqda yaşayan Azərbaycan türkləri haqqında məlumat vermiş, gəldikcə misallar çəkməsində (73, 93, 146, 157, 164, 296, 304, Bağdad ədəbi mühiti, xüsusilə də M.Füzuli haqqında dəyərli 324-325, 449) və s. aydın görürük. fikirlər irəli sürmüş, Salman Savəcini də Yaxın Şərqdə sevilə- Böyük özbək şairi və ədibi Əmir Əlişir Nəvai (1441-1501) sevilə oxunan lirik şairlərdən biri saymışdır. Əhdi Bağdadi 1490-1491-ci ildə cığatay dilində qələmə aldığı «Məcalisün- Füzuli haqqında qeydlərində yazırdı ki, onun üç dildə yazdığı nəfayes» (114, 16, 45, 192) əsərində S.Savə-cinin adını Azər-baycan, ərəb, farsca qəsidələri Xacə Salmanın qəsidə-ləri zəmanəsinin istedadlı şairləri sırasında çəkir, «Mühakimətül- kimi fəsahətli (səlis) olub, şeir biliciləri tərəfindən sevilmişdir lüğəteyn» (65, 73) əsərində Nizami və Əmir Xosrov Dəhləvini (7, 6). poemada, Salman Savəcini isə qəsidədə müqayisəolunmaz Məhəmməd Füzulinin qəsidə janrında Salman Savəci qədər sənət nümunəsi yaratdıq-larını göstərmişdir. Əhli Şirazi (1455- hünər göstərərək, onun səviyyəsinə ucala bildiyini qeyd edən 1535-36) (45, 39) Ə.Nəvainin arzusu ilə S.Savəcinin «məsnu» Əhdi Bağdadi Salman yaradıcılığı haqqında orijinal bir fikir (süni, xaricdivan) qəsidəsinə üç bənzətmə yazmışdır. Ə.Nəvai irəli sürmüşdür. Salmanın «məsnu» qəsidələrinə ən çox cavablar yazan, XIX əsr müəlliflərindən Bəhmən Mirzə «Təzki-reyi- gözlərinin xəstə olmasına görə də «ikinci Salman» kimi Məhəmməd Şahi» (70, vər. 75b) əsərində, XV-XIX əsr tanınmış Mövlana Arifi /vəfatı 1449-cu il/ (45, 25), Fəsih Rumi tarixçilərindən Mirxand Xavəndşahın (1433-1498), və b. orta əsr şairlərinin S.Savəcinin uğurlu yaradıcılıq «Rövzətüs-Səfa» (129, IV c.,990-1002), Qiyasəddin üsulundan istifadə edərək, qəsidədə də Salmanın icad etdiyi Xandəmirin (1475-1535) «Həbibüs-siyər» (113, III-IV c, yeni yol ilə* getdiyini yüksək qiymətləndirmişdir (45, 34-36). 803-804), Yəhya Qəzvininin «Lübbüt-təvarix» (137, vər. 95- XVI əsr təzkirəçilərindən görkəmli alim Əhdi Bağdadinin 97-98, 104-105), Qazi Əhməd Qəffarinin «Nigarıstan» (68, vər. «Gülşən üş-şüəra» (7, 6), Əlaüddövlə Kami Qəzvininin 240b-249a, 261, 264, 290-296), həmin müəllifin «Tarixe-cahan «Nəfayes əl-məaser» (111, vər.* 82a-83a), Əmin Əhməd ara») (122, vər.164a), Əbdi bəy Şirazinin «Təkmilətül-əxbar» Razinin «Həft iqlim» (1593-94-cü illər) (66, vər. 530a-530b), (107, vər. 206a-211a), Şərəf xan Bidlisinin «Şərəfnamə» (102, 33-64) və s. əsərlərdə də Salman Savəcidən bəhs açılmışdır. * Бурада «Гясидейи-мяснуи» (сцни гясидя) нязярдя тутлур. Бу барядя «Lətayef ət-təvayef» əsərinin müəllifi Fəxrəddin Əli бир даща сонра мялумат веряъяйик. Səfinin (vəfatı 1532-33) Salman haqqında məlumatı yuxarıda * Гейд: Бундан сонра вяряг сюзц вяр. йазылаъагдыр. 13 14 adlarını çəkdiyimiz müəlliflərə nisbətən bir qədər genişdir. müqabilində qələmə aldığı «Həft ovrəng»də («Yeddi təxt») F.Ə.Səfi müasirləri ilə Salman Savəci arasında baş vermiş bəzi S.Savəcinin bir neçə beytini vermiş, onun bədii irsini müsbət əhvalatlardan, şairin yara-dıcılıq xüsusiyyətlərindən ilk dəfə qiymətləndirmişdir (63, 302), «Baha-rıstan» əsərində isə olaraq bəhs etmişdir (116, 227-228, 250-252, 270-271, 273, Salmanın «gözəl poetik dilə malik olduğunu» qeyd edərək 287-288, 315). şairin lakonik, aydın və hissi – emosional ifadə qabiliyyətinə Salman Savəci haqqında Şərqin böyük şair və malik olduğunu demiş, onu «gözəl söz ustası» adlandırmışdır) mütəfəkkirlərindən Hafiz Şirazinin (103, IV c., 2762-2763), (82, vər. 113b). Kamal Xocəndinin (vəfatı 1400-1401-ci illər) (124, 28), Bədr Məşhur özbək şairi Əlişir Nəvai Salmanı «nəzm və qəsidə Şirvaninin (1387-1450) (71, vər.166a, 361a), Məazi Təbrizinin fənlərinin ustası» hesab edirdi (65, 73). (XV əsr) (83, 119b), Əbdürrəhman Caminin (1414-1492) (81, Böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli istedadlı şairin 302, (82, vər. 113b), Əlişir Nəvainin (1441-1501) (62, 73), yaradıcılığına böyük əhəmiyyət verərək Salmanı ümmana, Məhəmməd Füzulinin (1498-1556) /15, IV c., 202, 335/ və b. özünü isə onun müqabilində bir qətrəyə bənzədirdi (15, IV c., mülahizələri də şairin ədəbi şəxsiyyəti və istedadına yeni bir 202). münasibətin ifadəsidir. Türkiyə tədqiqatçılarından professor M.F.Köprülü-zadə XIV əsrin sonu və XV əsrin əvvəllərində bir müddət «Divan ədəbiyyatı antologiyası» kitabında türk klassik şeirinin Şirvanşah Şeyx İbrahimin (1382-1414) sarayında yaşamış inkişaf yolundan danışarkən qeyd edirdi ki, XIV əsrin sonunda Məazi Təbrizi S.Savəcinin şeirlərinə nəzirələr yazmış (83, vər. Anadolu şairləri Firdovsi, Nizami, Əttar, Sədi, Movləvi, Kamal 135 a, 139b, 159b) həmin hökmdara ithaf etdiyi qəsidələrinin Xocəndi kimi şairlərlə yanaşı, Salman Savəcinin də əsərlərini birində isə «Mənim şeir dəftərim öz rövnəqini Salmandan müvəffəqiyyətlə tərcümə və təqlid edirdilər (43, 12). almışdır», – deyərək onu özünə ustad qəbul etmiş, yaradıcılıq Şəmsəddin Sami «Qamusul-ə’lam» əsərində Salman keyfiyyətlə-rindən öyrəndiyini bildirmişdir (83, vər. 59a). yaradıcılığına yüksək qiymət verərək şairi «zəmanənin fəridi» Məazinin «Divan»ında Zülfüqar Şirvani, Əssar Təbrizi və b. (yeganəsi) adlandırır, onun «lətif və nadir şeirlər söylədiyini» Azərbaycan şairləri sırasında dönə-dönə Salman Savə-cinin də qeyd edirdi (104, 2606). adını çəkməsi təsadüfi deyil (83, vər. 119a). Əfqanıstanda nəşr edilmiş «Dairətül-məaref»də («Maarif Digər azərbaycanlı şair Bədr Şirvani (1387-1450) də ensiklopediyası» (84, 702) və ingilis dilində nəşr olunmuş S.Savəci sənətkarlığına hüsn-rəğbət göstərənlərdən biri kimi «İslam ensiklopediyası»nda (63, 115) və s. mənbələrdə S. qəsidələrində onun adını hörmətlə xatırlamış, yüksək bədii Savəcinin həyatı və bədii irsi barədə qısa xülasələr verilmişdir. sənət bacarığına malik olduğunu söylə-mişdir (71, vər. 166a, İran müəlliflərindən professor Səid Nəfisi /98, 202-203/, 361a). Zəbihulla Səfa /75, IIIc., 27/; /128, III c., 226/, Rzazadə Şəfəq Bədr Şirvani tez-tez Xaqani, Nizami, Mücir Beylə-qani, /76, 324-327/, Zəhra Xanləri /Kiya/ /117, 274/; /92, 209/, Ağa Salman Savəcinin adlarını çəkir, özünü onların varisi sayırdı Bozorq Tehrani /69, 1392-1324/, Abbas İqbal /108, 205/ və (34, 331). başqalarının S. Savəciyə aid dəyərli fikirləri vardır. Əbdürrəhman Cami Nizami Gəncəvinin «Xəmsə»si İranda son zamanlarda nəşr olunmuş tədqiqat əsərləri 15 16 içərisində Tehran Universitetinin professoru Rəşid Yasəminin dünyagörüşünə aid məsələlərdən, onun icti-mai, etik və estetik ﻰﺟوﺎﺳ نﺎﻤﻠﺳ رﺎﺛﺁ و لاﻮﺣا و دﺎﻘﺘﻧا و ﻊﺒﺗ/78/ /«Salman Savəcinin görüşləri, ən başlıcası isə sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən ətraflı həyat və yaradıcılığının tədqiqi və tənqidi araşdırmaları») bəhs etmir. kitabını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. R.Yasəminin bu əsərində İran ədəbiyyatşünaslarından Təği Təfəzzüli 1958-ci ildə Salman Savəcinin həyatı və yaradıcılığına dair axtarışlar Salman Savəcinin Tehranda nəşr edilmiş «Divan»ına yazdığı edilməyə təşəbbüs göstərilmişdir. Lakin S.Savəcinin həyatı və müqəddimədə onu «XIV əsrin böyük şairlərindən biri» hesab bədii irsinin öyrənilməsi üçün bu əsər də qənaətbəxş hesab edərək, fars dilində ilkin gözəl şeirlər yazan sənətkarlar edilə bilməz. R.Yasəmi əksər hallarda Salman haqqında orta cərgəsində «qəzəl, qəsidə və digər şeir növlərində yüksək əsrlər təzkirə müəlliflərinin söylədiklərini təkrar edərək şairin yerlərdən birini tutduğunu» söyləyir (85; ﻩدزاود .ص ،ﻪﻡﺪﻘﻡ ). həyatına dair yazılarında ən çox onunla dövrünün hökmdarları T.Təfəzzəli S.Sa-vəcinin İranın Milli, Sipəhsalar məscidi, arasındakı münasibətlərdən, səfərlərindən, şəxsi əmlakından, Məclis kitabxanalarındakı və bəzi şəxsi kitabxanalarda olan məz-həbindən və s. bəhs etməyə daha çox yer vermişdir. Son əlyazmaları barədə qısa məlumat verərək, yaradıcılığın-dan dörd fəsil kitabın diqqəti cəlb edən yerlərindəndir. Bu fəsillərdə nümunələr gətirmişdir (85; ود و ﻰﺳ-ﻚﻳ .ص ،ﻪﻡﺪﻘﻡ). S.Savəcinin sələfləri Firdovsi, Nizami, Mənu-çehri, Sənai, Rus şərqşünaslığının görkəmli tədqiqatçılarından Ənvəri, Xəyyam, Zəhir Fariyabi, Kəma-ləddin İsmayılın A.Y.Krımski «İran tarixi, onun ədəbiyyatı və dərviş yaradıcılıq yolundan istifadə etməsi, onların Salman ədəbi teosofiyası» kitabında Salman Savəcini Nizami ənənələrinin irsinə təsirinə dair qeydlər verilir (78, 97-106). sadiq davamçısı, təbrizli şairlərin ən görkəmlisi və «Cəlairilərin Kitabın 13-cü fəslində Salman ilə onun müasiri Hafiz Təbriz sarayının ən istedadlı (lirik, epik – romantik və məddah) Şirazi qəzəllərinin qarşılıqlı müqayisəsindən bəhs edilir (78, şairi adlandırmışdır (56, III c., 98-100). 112-121). A.Krımskinin məlumatına görə, XIX əsr Avropa R.Yasəmi S.Savəcinin tarixi məlum olan və olmayan şərqşünaslarından Hammer (1774-1856), Bland, Ovseley, «Külliyyat»larının 10-a qədər əlyazmasından istifadə etmiş, Rozensveyq – Şvannau (1791-1865), Erdmann, Herman Ete, tarixi bəlli olmayan bəzi əlyazmalarının Salmanın ömrünün son Pitsi və başqaları şairin ayrı-ayrı qəzəl, qəsidə və digər lirik vaxtlarında qələmə alındığını ehtimal etmişdir. R.Yasəmi şeirlərindən alman, ingilis, italyan dillərinə tərcümələr etmiş, Savəcinin diqqəti cəlb edən əlyazmalarından 1429-30-cu illərdə haqqında məqalələr yazmışlar (56, III c., 98-100). və 1469-70-ci illərdə üzü köçürülmüş əlyazma nüsxələrinin Məşhur ingilis alimi Edvard Braun 4 cildlik «İran ədəbiyyatı adlarını çəkmiş (78, 112-121), şairin ona məlum olan 5 min tarixi» adlı əsərində S.Savəcinin dövrü və həyatından xülasələr vermiş, beyt qəsidəsinin, 450 beyt qit’əsinin, iki tərkibbəndi, 1100 beyt ədəbi irsinin fars dilli ədəbiyyatın inkişaf etməsində oynadığı böyük qəzəli, «Fərağnamə» (1000 beyt) və «Cəmşid və Xurşid» (3200 roldan, eləcə də Yaxın Şərq xalqları ədəbiyyatı və bədii söz beyt) məsnəviləri, 32 rübaisinin olması barədə bəhs açmışdır təfəkkürünün təşəkkül etməsinə təsirindən və s. bəhs açmışdır (61), (78, 112-121). (72, 260-271). Lakin R.Yasəminin adı çəkilən əsəri Salman Savəcinin Alman şərqşünaslarından Herman Ete «Fars ədəbiyyatı tarixi» həyatı ıə yaradıcılığı barədə tam təsəvvür yaratmır, kitabında S.Savəcinin yaradıcılığına xüsusilə toxunmuş, həyatı barədə 17 18