T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI SAĞLIK HİZMETLERİ SİNİR SİSTEMİ Ankara, 2015  Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir.  Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.  PARA İLE SATILMAZ. İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR ........................................................................................................ ii GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 ........................................................................................ 2 1. SİNİR SİSTEMİ ....................................................................................................... 2 1.1. Merkezi Sinir Sistemi (MSS) ............................................................................ 3 1.2.1. Tüm Beyin (Encephalon) ve Bölümleri ..................................................... 3 1.2.2. Beyin Boşlukları (Ventriküller) ................................................................. 9 1.2.3. Omurilik (Medulla spinalis) ..................................................................... 10 1.2.4. Beyin Omurilik Zarları ............................................................................. 11 1.2.5. Beyin Omurilik Sıvısı (BOS ) .................................................................. 12 UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................... 13 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................... 14 ÖĞRENME FAALİYETİ–2 ...................................................................................... 16 2. PERİFERİK SİNİR SİSTEMİ ................................................................................ 16 2.1. Kafa Çiftleri (Nevrus Cranialis ) ..................................................................... 16 2.2. Omurilik Sinirleri (Spinal Sinirler- Nervus Spinalis) ..................................... 18 2.3. Otonom Sinir Sistemi (Vegetatif Sinir Sistemi) .............................................. 20 2.3.1. Sempatik Sinir Sistemi (SSS) ................................................................... 21 2.3.2. Parasempatik Sinir Sistemi (PSS) ............................................................ 22 UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................... 23 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................... 24 MODÜL DEĞERLENDİRME .................................................................................. 26 CEVAP ANAHTARLARI ......................................................................................... 29 KAYNAKÇA ............................................................................................................. 31 i AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR ALAN Sağlık Hizmetleri DAL Alan Ortak MODÜLÜN ADI Sinir Sistemi SÜRE 40/16 Bireye/öğrenciye; sinir sisteminin yapısı ve işlevleri ile MODÜLÜN AMACI ilgili bilgi ve beceri kazandırmaktır. 1. Merkezi sinir sisteminin yapısını ve işlevlerini ayırt MODÜLÜN ÖĞRENME edebileceksiniz. KAZANIMLARI 2. Periferik sinir sisteminin yapısını ve işlevlerini ayırt edebileceksiniz. Donanım: Maket, afiş, resim, CD, DVD, bilgisayar, EĞİTİM ÖĞRETİM tepegöz, projeksiyon cihazı, vb. ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Teknik sınıf ve laboratuvar ortamı ÖLÇME VE Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra DEĞERLENDİRME verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. ii GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Sinir sistemi ve endokrin sistem, vücudun haberleşme sistemi olarak çalışır. Bu iki sistemin temel amacı, vücudun bir bütün olarak hareket etmesini sağlamak için bedenden veya dış ortamdan gelen uyarılara uygun yanıtları vermek ve vücut iç ortamının dengesini korumaktır. İnsan sağlığını koruma, hastalığı iyileştirme ve bakım hizmetlerinde görev alacaksınız. Sinir sistemi ile ilgili patolojik durumlarda ortaya çıkan belirti ve bulguları anlayabilmeniz için bu sistemin normal yapı ve fonksiyonlarını tanımanız gerekmektedir. Bu modüldeki bilgi ve becerileri kazandığınızda, insan hayatında büyük önem taşıyan sinir sisteminin işlevlerini ve fonksiyonlarını öğrenmiş olacaksınız. Edindiğiniz bilgilerle üst sınıflarda alacağınız meslek derslerini daha kolay anlayarak başarılı olacaksınız. 1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 ÖĞRENME KAZANIMI Merkezi sinir sisteminin yapı ve işlevlerini ayırt edebileceksiniz. ARAŞTIRMA  Sinir sisteminin yapısını poster üzerinde inceleyiniz.  Arkadaşınıza ani sesli uyarı yaptığınızda (el çırpma) arkadaşınızın gösterdiği refleks tepkiyi gözlemleyip değerlendiriniz. 1. SİNİR SİSTEMİ Sinir sistemi, (systema nervosum) sinir hücreleri ve bunlara destek olan nöroglia hücrelerinden oluşan en karmaşık sistemdir. Değişik duyu organlarından gelen binlerce bilgi, bu sistem sayesinde taşınır, işlenir ve bunlara uygun cevaplar oluşturulur. Hücrelerin yaşamlarını sürdürebilmeleri, iç ortamın sıcaklık ve kimyasal içerik yönünden sürekli olarak değişmez tutulmasına bağlıdır. İç ortamın değişmez tutulmasına yani iç dengeye, homeostazis denir. Homeostazis, sinir sistemi ve hormonlar tarafından sağlanır. Resim 1.1: Sinir sisteminin anatomisi 2 Sinir sistemi iç ve dış ortamdaki değişiklikleri reseptörler aracılığı ile algılar. Reseptörler sinir hücreleri ile bağlantıları sayesinde ısı, ışık, ses, koku, mekanik gibi enerji tiplerini sinir hücresinde aksiyon potansiyeline dönüştürür.  Sinir sisteminin görevleri  Vücudun iç dengesini sağlar.  İç organların faaliyetlerini kontrol eder.  Hareketlerin istemli kontrolünü sağlar ve istemli hareketleri başlatır.  Omurilik reflekslerinin kontrolünü sağlar.  Öğrenme, hatırlama, düşünme, mantık gibi faaliyetleri düzenler. Sinir sistemi; merkezi sinir sistemi (central-santral) ve çevresel (periferik) sinir sistemi olarak iki bölümde incelenir. 1.1. Merkezi Sinir Sistemi (MSS) Santral sinir sistemi olarak da adlandırılır. Tüm beyin (encephalon) ve medulla spinalisten (omurilik) oluşmaktadır. MSS’nin yapısında beyaz cevher (substantia alba ) ve gri cevher (substantia grisea) şeklinde iki tabaka bulunur. Gri katmanda, sinir hücrelerinin gövdeleri; beyaz katmanda ise uzantıları bulunur. Beyinde gri cevher dışta, beyaz cevher içtedir. Omurilikte gri cevher içte, beyaz cevher dıştadır. Şema 1.1: Sinir sisteminin sınıflandırılması 1.2.1. Tüm Beyin (Encephalon) ve Bölümleri Tüm beyin, genelde beyin olarak da ifade edilir. Bir erişkinin beyni ortalama 1300- 1400 gramdır. Kafatası boşluğunda yer alan beyin, 100 milyar nöron (sinir hücresi) ve trilyonlarca destek hücrelerinden (nöroglia) oluşur. Kafatası bir kask gibi tüm beyni travma ve darbelerden korur. Tüm beyin; beyin sapı, beyin, ara beyin ve beyincikten oluşur. 3 1.2.1.1. Tüm Beyin Sapı (Truncus encephali) Tüm beyin sapı, anatomik olarak omuriliği beyne bağlayan bir köprü gibidir. Tüm beyin ile omurilik arasındaki bilgi taşıyan sinir liflerinin geçtiği bölgedir. Soğanilik, köprü ve orta beyin olmak üzere üç kısımdan oluşur. Resim 1.2: Tüm beyin (http://tonv.org.tr/tr//beyin)  Soğanilik (Bulbus, medulla oblangata ) Beyin sapının en alt bölümünde bulunan medulla oblangata, medulla spinalisin devamı olup birinci boyun omuru atlasın ön kemeri hizasından başlar ve art kafa kemiğinde bulunan foramen magnum denilen delik düzeyinde devam eder. Yukarı kısmı ise pons ile birleşir. Omuriliğin üst kısmı ile pons arasında, beyinciğin altındadır. Resim 1.3: Beyin sapı 4 Dolaşım ve solunum merkezleri soğanilikte olduğu için bu bölgenin hasarı ölümle sonuçlanır. Ayrıca yutma, çiğneme, öksürme, hıçkırma, hapşırma, kan damarlarının büzülmesi ve kusma gibi refleksleri kontrol eden merkez buradadır. Motor sinirler burada çaprazlaşır.  Köprü (Pons) Medulla oblangata ile mesencephalonu ve merkezi sinir sisteminin üst ve alt bölümlerini birbirine bağladığı için köprü adını almıştır. Solunum kontrolüne katkıda bulunur. Afferent ve efferent sinir yolları buradan geçer.  Orta beyin (Mesencephalon) Pons ve ara beynin arasında yer alan orta beyin, beyin sapının en kısa bölümüdür. Pupilla refleksi ile yürüme ve yer değiştirme merkezi buradadır. Dopamin salgılayan merkezleri taşır. Dopamin eksikliğinde parkinson hastalığı, fazlalığında ise şizofreni görülür. Orta beyinde hem duyusal hem de motor fonksiyonları olan retiküler formasyon alanı bulunur. Burası iskelet kasının gerginliğini ayarlayan yüksek beyin bölgelerinden uyarılar alır. Ayrıca; uyanık kalmayı, bilincin açılmasını ve devamını sağlar. Kulak göz ve deriden gelen uyarılar, bu alanın etkili uyaranlarıdır. Örneğin zil sesi, kuvvetli bir ışık ya da çimdik atılması gibi. Resim 1.5: Retiküler formasyon 5 1.2.1.2. Beyin (Cerebrum) Beyin, tüm beynin en büyük ve en kompleks parçasıdır. Üzeri girintili çıkıntılıdır. Önden arkaya doğru uzunlamasına derin bir yarıkla sağ ve sol iki yarımküreye (hemisfer) ayrılır. Bu iki yarım kürenin arasındaki yarığa, fissura longitidunalis denir. Her iki hemisfer tabanda corpus callosum ile birbirine bağlanır. Cerebrumun sağ yarım küresi vücudun sol, sol yarım küresi de vücudun sağ tarafını yönetir. Örneğin; sağ el sol yarım küre, sol el sağ yarım küre tarafından kontrol edilir. Beynin gri cevherden oluşan en dış tabakasına, serebral korteks (beyin kabuğu) denir. Korteks kelimesi latince “kabuk” kelimesinden gelmektedir. Kalınlığı 2-6 mm arasındadır. İnsanlarda, serebral korteksin yüzeyi pek çok girinti ve çıkıntıyla kaplıdır. Korteksteki çıkıntılara gyrus, girintilere ise sulcus denir. Korteks en yüksek sinir işlevlerinin yapıldığı alandır. Kortekste motor merkez ve duyu merkezi bulunur. Beyin yarım kürelerinin her biri; frontal, parietal, temporal ve oksipital olmak üzere dört ana loba ayrılmıştır. Her lobun farklı işlevleri vardır. Bu loblar, adlarını komşu oldukları kafatası kemiklerinden alır. Resim 1.6: Beyin sulcusları ve lobları  Frontal lob (Alın lobu) Beynin en gelişmiş ve en büyük lobudur. Alın lobu üzerinde motor ve duyu merkezleri ile konuşma merkezi ( broca merkezi) bulunur. 6