T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLÂM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİMDALI İSLÂM TARİHİ BİLİMDALI SÂBİT B. KAYS B. ŞEMMÂS’IN HAYATI VE İSLÂM TARİHİNDEKİ YERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. MEHMET ALİ KAPAR HAZIRLAYAN SEVDENUR YALÇIN ÜCÜOĞLU KONYA 2016 I I SÂBİT B. KAYS B. ŞEMMÂS’IN HAYATI VE İSLÂM TARİHİNDEKİ YERİ İÇİNDEKİLER………………………………………………………………….…...I KISALTMALAR……………………………………………………………….….III ÖNSÖZ…………………………………………………………………………..…IV GİRİŞ I. Araştırmanın Kaynakları………………………………………………...…1 II. Araştırmanın Metodu……………………………………………………….3 III. Risâlet Öncesi Dönemde Sâbit b. Kays…………………………………...4 1. Doğumu…………………………………………………………………..4 2. Nesebi ve Kabilesi…………………………………………………….....4 3. Künyesi…………………………………………………………………...6 4. Ailesi……………………………………………………………………...6 I. BÖLÜM SÂBİT B. KAYS’IN İSLÂM TARİHİNDEKİ YERİ I. Hz. Peygamber Döneminde Sâbit b. Kays…………………………..……..9 1. Risâletin Mekke Döneminde Sâbit b. Kays………………….…….9 2. Risâletin Medine Döneminde Sâbit b. Kays………………….......10 2.1. İslâmiyet’i Kabulü ……………………………………...….10 2.2. Katıldığı Savaşlar……………………………………...…...11 2.3. Yaptığı Faaliyetler ve Aldığı Görevler……………………14 2.3.1. Hatipliği…………………………….………....................14 2.3.2. Kâtipliği………………………………………………….17 2.4. Hz. Peygamber ile İlişkileri………………………...……..18 2.5. Sahâbe ile İlişkileri…………………….……….................19 2.6. Hakkında İnen Âyetler……………………………….……21 II. Hz. Ebûbekir Döneminde Sâbit b. Kays………………………………….34 I II. BÖLÜM SÂBİT B. KAYS’IN ŞAHSİYETİ VE VEFÂTI I. Şahsiyeti…………………………………………………………….…………..42 1. Fizikî Özellikleri…………………………………………….….…........42 2. Ahlâkî Özellikleri……………….……………………………….……..42 3. İlmî Özellikleri……………………………………..…………….…….43 II. Vefâtı……………………………………………………………..……………..44 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ…………………………………..…………….46 BİBLİYOGRAFYA………………………………………….…………………….48 I I KISALTMALAR age. : Adı geçen eser b. : Bin, ibn bnt. : Binti bkz. : Bakınız bsk. : Baskı c. : Cilt c.c. : Celle Celâlühu çev. : Çeviren DİA. : Diyanet İslâm Ansiklopedisi DİB. : Diyanet İşleri Başkanlığı h. : Hicrî Hz. : Hazreti m. : Milâdî MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı r.a. : Radıyallahu anh, Radıyallahu anha S. : Sayı s. : Sayfa sad. : Sadeleştiren (sav.) : Sallallahu aleyhi ve sellem ŞİA : Şâmil İslâm Ansiklopedisi Tsh. : Tashîh terc. : Tercüme eden tsiz. : Tarihsiz v. : Vefatı Vb. : Ve benzerleri Vd. : Ve diğerleri Yay. : Yayınları Yay. y : Yayın yeri yok II I ÖNSÖZ Tarih boyunca hiçbir din İslâm’ın üstlendiği görevlerle gelmemiş ve insanlık İslâmiyet’le elde ettiği huzuru başka hiçbir yerde bulamamıştır. İslâm, insanlığı karanlıktan aydınlığa, dalâletten hidayete, korkudan emniyete sevketmiş ve insana insan olması hasebiyle gereken değeri vermiştir. Hz. Peygamber, insanlığa İslâm gibi yüce bir dinle gelmiş ve insanları içinde bulundukları zulümden kurtararak birçok seçkin insanın yetişmesine rehberlik etmiştir. Ashâb-ı güzîn dediğimiz kimseler, Hz. Peygamber döneminde iman yolunda ilerleyen kimselerdir. Bu seçkin insanlar imanları, ilimleri, amelleri ve güzel ahlâklarıyla her asra örnek olmuşlardır. Böylece Rasûlüllah’ın ashâbı insanlık içerisinde ayrı bir yere sahip olarak çeşitli araştırmalara konu olmuşlardır. Biz de bu çalışmada, sahâbe arasında önemli bir yeri bulunan Sâbit b. Kays b. Şemmâs’ın, hayatı ve İslâm tarihindeki yeri hakkında bilgi vermeye çalıştık. İslâm’a hizmeti, askerî, sosyal ve kültürel hayattaki faaliyetleri, Allah’a ve Rasûlü’ne olan bağlılığı, sahâbe arasındaki konumu ve hakkında çalışma yapılmamış olması bizi bu çalışmaya teşvik etti. Araştırma bir giriş ve iki ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırmanın kaynakları ve metodu hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra “Risâlet öncesi dönemde Sâbit b. Kays” başlığı altında doğumu, nesebi, kabilesi, künyesi ve ailesi incelenmiştir. Birinci bölümde Sâbit b. Kays’ın İslâm tarihindeki yeri konu edilmiştir.“Hz. Peygamber döneminde Sâbit b. Kays”ve “Hz. Ebûbekir döneminde Sâbit b. Kays” olarak ikiye ayrılıp, Hz. Peygamber dönemi de kendi içerisinde Mekke ve Medine dönemi olarak ikiye ayrılmıştır. İkinci bölümde ise şahsiyeti ve vefâtı hakkında bilgi verilmiştir. Bu çalışmanın hazırlanmasını sağlayan,çalışmam sırasında gerek konu seçimi gerekse bilgi ve tecrübeleriyle bana yol gösteren, çalışmamı özenle takip ederek destek ve samimiyetini hiçbir zaman eksik etmeyentez danışman hocam saygı değer Prof. Dr. Mehmet Ali Kapar Bey’e teşekkürlerimi bir borç bilirim. Sevdenur Yalçın Ücüoğlu KONYA 2016 IV GİRİŞ Girişte,çalışmamızda bize kaynaklık eden temel eserler başta olmak üzere, konuyla ilgili diğer bazı kaynaklar hakkında bilgi verilmiştir. Eserler hakkında bilgi verilirken eserlerin araştırmamızda hangi konularda kullanıldığına da değinilmiştir. Ayrıca araştırmanın metodu hakkında da bilgi verilmiştir. I. Araştırmanın Kaynakları Çalışmamız Hz. Peygamber döneminden başlayıp, Hz. Ebûbekir dönemini de içine aldığı için, İslâm tarihiyle ilgili temel eserler araştırmamıza kaynaklık etmiştir. Bu kaynakların tümünü zikretmeye imkân olmadığı için, sadece en önemlilerini belirtmekle iktifa edeceğiz. İkinci ve üçüncü derecede faydalandığımız kaynaklar hakkında, ilk geçtikleri sayfanın dipnotunda ve bibliyografya kısmında yeterli bilgi verilmiştir. Hz. Peygamber dönemi ile ilgili rivayetlerde siyer ve meğâzî türü eserler bize kaynaklık etmiştir. Genellikle Arapça olan bu eserlerin bir kısmının Türkçe tercümeleri de mevcuttur. Vâkıdî’nin (v.207/823) meşhur eseri İslâm tarihinin ilk ve en önemli kaynakları arasında yer alan Kitâbü’l-Meğâzî, Allah Rasûlü’nün bizzat katıldığı gazveler ve gönderdiği seriyyeler hakkında önemli bilgiler ihtiva eder. Sâbit b. Kays’ın, Risâletin Mekke döneminde vuku bulan Yevmü Buâs başta olmak üzere katılmış olduğu bütün savaş ve seriyyeler hakkında bu eserden istifade edilmiştir. İbn Hişâm’ın (v. 218/833) es-Sîretü’n-Nebeviyye isimli eserinden istifade edilmiştir. İslâm tarihinin temel kaynakları arasında yer alan bu eserden Sâbit b. Kays’ın nesebi ve kabîlesi, katıldığı gazveler ve seriyyeler konularında yararlanılmıştır. İslâm kültür tarihinde tabakât kitaplarından zamanımıza kadar intikal eden çalışmaların en eskisi olan İbn Sa’d’ın (v. 230/844) et-Tabakâtü’l-Kübrâ adlı eseri, kendi sahasında yazılan eserler arasında kapsamı ve özgünlüğüyle öne çıkmıştır. Bu nedenle Sâbit b. Kays’ın hayatını çalışırken bize genel olarak bilgi sunmuştur. Ayrıca 1 eserin 8. cildinde sadece hanım sahâbîlere yer verilmiştir. Bizimde çalışmamızda adı geçen hanım sahâbîler hakkında bu ciltten faydalanılmıştır. Taberî’nin (v. 310/923) Tarihu’r-Rusül ve’l-Mülûk isimli eserinden de Yemâme savaşı konusunda istifade edilmiştir. İbn Abdilberr’in (v.463/1071), sahâbe biyografileri konusunda müstakil olarak yazılmış en erken ve en muhtevalı olan el-İstiâb fî Mârifeti’l-Ashâb adlı eserinden de Sâbit b. Kays’ın nesebi, kabilesi ve künyesi konularında yararlanılmıştır. İbnü’l-Esîr’in (v.630/1233) Üsdü’l-Ğâbefi Ma’rifeti’s-Sahâbe adlı eserinden Sâbit b. Kays’ın nesebi, kabîlesi, künyesi, ailesi ve Hz. Peygamberle ilişkileri konularında istifade edilmiştir.AyrıcaTaberî’nin özetini çıkaran ve nispeten daha sağlıklı rivayetleri eserine alan İbnü’l-Esîr’in, çevirisi M.Beşir Eryarsoy tarafından yapılan el-Kâmil fi’t-Tarih adlı eserinden de faydalanılmıştır. Bu eser, Sâbit b. Kays’ın katıldığı savaşlar hakkında, Benû Müstalık gazvesi ve Yemâme savaşı konularında kullanılmıştır. İlk Müslüman münekkitlerden ünlü tarihçi ve hadis imamı Zehebî’nin (v. 748/1348), Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ’sı, biyografi sahasında yazılmış önemli bir eserdir. Bu noktada eserden Sâbit b. Kays’ın nesebi, kabilesi, künyesi ve ailesi konularında istifade edilmiştir. Biyografiler konusunda son telif edilen kitaplar arasında bulunan İbn Hacer’in (v. 852/1449) el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe adlı eserinden de, hakkında inzal buyrulan âyetler bölümünde, boşanan eşi hakkında faydalanılmıştır. Yine İbn Hacer’in eseri olan Tehzîbü’t-Tehzîb’den de nesebi ve katıldığı savaşlar konularında yararlanılmıştır. Sâbit b. Kays’ın katıldığı gazveler noktasında İbn Kesîr’in (v.774/1373) el- Bidâye ve’n-Nihâye adlı eserinden istifade edilmiştir. Sâbit b. Kays, Hz. Peygamber’in hatibi olması nedeniyle, onun hutbeleri bizim için önem arzetmektedir. Bu konuda Ahmet Zeki Safvet’in Cemheretü’l-Hutabi’l- Arab adlı eseri de bizim için istifade ettiğimiz önemli bir çağdaş araştırmadır. Aynı şekilde Mustafa el-A’zamî’nin Küttâbü’n-Nebî adlı eseri ve Ahmed Abdurrahman İsâ’nın Küttâbü’l-Vahy adlı eseri de Hz. Peygamber’in kâtiplerinin kaleme alındığı eserler olup çalışmamızda bu eserlerden faydalanılmıştır. 2 Araştırmada ansiklopedik eserlere de müracat edilmiştir. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, İslâm Ansiklopedisi (MEB) ve Şâmil İslâm Ansiklopedisi’nde bulunan ve çalışmamızla ilgili olan maddeler taranmıştır. Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslâm isimli eser, Afzalu’r-Rahmân’ın Sîret Ansiklopedisi ve Komisyon tarafından kaleme alınan Sahâbîler Ansiklopedisi de araştırmamıza kaynaklık etmiştir. Çalışmamızda Sâbit b. Kays hakkında nâzil olan âyetler hakkında ayrı bir başlık oluşturulmuştur. Bundan dolayı tefsirlerdende istifade edilmiştir. Çevirisini Bekir Karlığa ve Bedrettin Çetiner’in yapmış olduğu İbn Kesîr’in Hadislerle Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, Muhammed Hamdi Yazır’ın Hak Dînî Kur’ân Dili, Kurtubî’nin el- Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân’ı, Seyyid Kutub’un fî Zılâli’l-Kur’ân’ından faydalanılmıştır. Özellikle Kurtubî, İbn Kesîr ve Muhammed Hamdi Yazır’ın kaleme aldıkları tefsirler rivayet tefsiri olması bakımından önemlidir. Çalışmamızda hadislerde önemli yer tutmuştur. Buhârî’nin (v. 256/870) Sahîh’i, Müslim’in (v. 261/874) Sahîh’i, Ebû Dâvud’un (v. 275/838) Sünen’i, İbn Mâce’nin (v. 275/888) Sünen’i, Tirmizî’nin (v. 279/ 892) Sünen’i, Nesâi’nin(v. 303/915) Sünen’i ve Ahmed b. Hanbel’in (v. 241/855) Müsned’inde konumuzla ilgili olan hadisler taranmıştır. Sâbit b. Kays’ın Hz. Peygamber ile ilişkileri, sahâbe ile ilişkileri, hakkında inen âyetler ve Yemâme savaşı konularında ilgili olan hadisler kaynaklık etmiştir. II. Araştırmanın Metodu Bilimsel çalışmalarda, verilerin incelenmesi, elde edilecek materyalin fikir örgüsüne sunumu ve çıkacak sonuçların bilimsel dayanağı olabilmesi yanında, düşünce döngülerinden yanlı olarak etkilenmeden sonuca ulaşmak önemsenir. Çalışmamız, bu nedenle temelde tarih biliminin verilerini dayanak almakta, çıkarımların ve ulaşılacak sınırların bu doğrultuda güçlü kalabileceğini hedeflemektedir. İzlenen metodun bilimsel olması, araştırmanın sağlam durabilmesinin önemli bir şartı olmaktadır. Araştırmamızda Sâbit b. Kays’in hayatı anlatılırken doğumundan ölümüne kadar hayatı kronolojik olarak bir düzen içerisinde sunulmuştur. Öncelikle doğumu, 3 nesebi, kabilesi, künyesi ve ailesi hakkında genel bilgiler verilmiştir. İslâm tarihi kaynaklarında ve biyografik eserlerde veriler tespit edilip; “Risâlet öncesi dönemde Sâbit b. Kays”, “İslâm tarihindeki yeri”, “Şahsiyeti ve vefâtı”olarak bölümler halinde bilgi verilmiştir. Çalışmamızda rivayet, derleme ve tahlil metodları kullanılmıştır. Rivayetler bir bütün halinde ele alınmış, daha sonra derleme yapılarak şahsi görüşümüze de yer verilmiştir. Rivayetler ele alınırken sebep-sonuç ve siyak-sibak ilişkisi de gözetilmiştir. III. Risâlet Öncesi Dönemde Sâbit b. Kays Burada Sâbit b. Kays’ın doğumu, nesebi, kabilesi, künyesi ve ailesi hakkında bilgi verilmiştir. 1. Doğumu Sâbit b. Kays’ın doğum tarihine dair bir bilgiye kaynaklarda rastlayamadık. Sâbit b. Kays hakkında edindiğimiz ilk bilgiler onun Risâletin Mekke döneminde yapılan “Yevmü Buâs” diye bilinen savaşa katıldığıdır. Bu savaş hicretten beş veya altı yıl önce cereyan etmiştir. Bu da 617 tarihine tekabül etmektedir.1 Bu bilgiler ışığında doğum tarihini tespit edemesek de Sâbit b. Kays’ın Risâletin Mekke döneminden,Hz. Ebûbekir dönemindeki Yemâme savaşına kadar uzun bir hayat yaşadığı görülmektedir. 2. Nesebi ve Kabilesi Hazrec kabilesine mensup olan Sâbit’in nesebi şöyledir:Sâbit b. Kays b. Şemmâs b. Züheyr b. Mâlik b. İmriü’l-Kays b. Mâlik Egar b. Sa’lebe b. Ka’b b. Hazrec’dir.2İbn Abdilber, Züheyr’i “Zahîr” olarak verir.3 İbn Hacer ise Züheyr’i                                                              1 Vâkıdî, Muhammed b. Ömer, Kitâbü’l-Meğâzî, Beyrût, 1984, II/518.  2 İbnü’l-Esîr İzzüddîn Ebi’l-Hasen, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, Riyâd, tsiz. I/275; Zehebî, Muhammed İbn Ahmed İbn Osman, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, Beyrût, 1985, I/308-309; Nedvî, Şah Muînüddîn Ahmed,Büyük İslâm Tarihi, İstanbul, 1964, IV/386.  3 İbn Abdilberr, Abdullah b. Muhammed, el-İstiâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb, Kâhire, tsiz, I/200.  4