RONALD DWORKİN’İN ADALET KURAMINDA TEMEL KAVRAMLAR: HAKLAR, İLKELER VE İDEAL YARGIÇ HERKÜL (Basic Concepts In Ronald Dworkin’s Theory of Justice: Rights, Principles and Ideal Judge Hercules) Hasan Tuna GÖKSU1 ÖZ Ronald Dworkin 20. yüzyılın önde gelen hukuk ve siyaset felsefecilerin- den biridir. Yazar özellikle pozitivist hukuka getirdiği eleştirileri ile özgün bir adalet kuramı oluşturmuştur. Dworkin her şeyden önce adaletin ya- zılı kuralların dar dünyasına sıkıştırılamayacak ölçüde zengin bir kavram olduğunu ileri sürmüştür. Yazara göre adalet denilen değer sadece yazılı kurallarla değil aynı zamanda hukukun bir parçası olan ilkelerle sağlan- maktadır. Bu açıdan hukuk dediğimiz kavram kural ve ilkelerden oluş- maktadır ve yargıçlar kural yokluğunda ilkelere başvurarak adaleti sağla- maktadır. Ancak hukuku sadece ilke ve kural şeklinde tanımlamak yeterli olmamaktadır. Bu noktada hukuku uygulayacak yargıç önem kazanmak- tadır. Dworkin’in Herkül olarak tanımladığı ideal yargıç figürü yazarın adalet kuramında merkezi rol oynamaktadır. Herkül insanüstü bilgi ve becerisiyle her somut olayda adeta ince bir işçilikle adaleti sağlamaya ça- lışmaktadır. Yazara göre siyasal iktidarın meşruiyeti hak ve özgürlüklere olan saygısından kaynaklanmaktadır. Dworkin için hak ve özgürlükler siyasi ve hukuki olmanın öncesinde ahlaki karakter taşımakta ve bireyle- rin elinde koz olarak durmaktadır. Yazarın haklar tezi olarak ifade etiği bu yaklaşım gereği, başta yargı olmak üzere tüm otoriteler bu hak ve özgür- lüklere saygı göstermekle yükümlüdür. Anahtar kavramlar: Adalet, kural-ilke, Herkül, koz, haklar tezi. 1 Anayasa Mahkemesi Raportörü, [email protected] * Makale Geliş Tarihi: 28.10.2014, Kabul Tarihi: 6.11.2014 -114- Hasan Tuna GÖKSU ABSTRACT Ronald Dworkin is one of the eminent philosophers of law and politics of the 20th century. The author has created a unique theory of justice, espe- cially with his criticism to the doctrine of positivist law. Dworkin argued that justice is a wider concept which can not be squeezed into the narrow world of written rules. According to the author, the value called as justice is maintained not only by written rules but also by principles that is a part of law. In this respect, the concept of law is formed by rules and principles and judges refer to the principles to administer justice in the absence of any rules. However defining law as the form of rules and principles is not sufficient. At this point the judge who is to aply law is crucial. Dworkin’s ideal judge, a Herculean figure, plays a central role in the author’s theo- ry of justice. Hercules is trying to maintain justice in every concrete case with his superhuman knowledge and skills. According to the author the legitimacy of political power stems from their respect for the rights and freedoms. Dworkin of the opinion that rights and freedoms have moral character, prior to their political and legal aspects, and trump in the han- ds of individuals. This approach that is defined as “rights thesis” by the Author requires that all authorities, in particular the judiciary, are obliged to respect these rights and freedoms. Keywords: Justice, rule-principle, Hercules, trump, rights thesis. -115- Ronald Dworkin’in Adalet Kuramında Temel Kavramlar: Haklar, İlkeler ve İdeal Yargıç Herkül GİRİŞ 20. yüzyılın hukuk ve siyaset felsefecilerinden Ronald Dworkin Anglo-Amerikan hukuk dünyasının önde gelen düşünürlerinden biri olmuştur. İleri sürdüğü düşünceler itibarıyla klasik poziti- vist teori ve doğal hukuk doktrini içerisinde değerlendirilemeyen Dworkin kurguladığı adalet teorisi ile pozitivist ve doğal hukuk ekollerinden ayrılmış, adeta tek başına ayrı bir ekol oluşturmuş- tur2. Yazar özellikle pozitivist teoriye getirdiği eleştirilerle bu güçlü ekolü ciddi şekilde sarsmıştır. Özellikle pozitivist teorinin adaleti yazılı kuralların dar dünyasına sıkıştıran basit sayılabilecek anlayı- şını kritiğe tabi tutmuş ve bu anlayışın gözden geçirilmesine neden olmuştur3. Dworkin pozitivist teoriye getirdiği eleştirileri, kendi kuramını oluşturduğunu “Hakları Ciddiye Almak” adlı eserinde aşa- ğıdaki şekilde ifade etmiştir: “Pozitivizme genel bir saldırı yapmak istiyorum ve özel bir hedef olarak da H.L. A. Hart’ın pozitivist versiyonunu kullanıyorum. Benim strate- jim, hukukçuların özellikle zor davalarda hukuki haklar ve yükümlülükler hakkındaki muhakemesi ve tartışmalarında daha keskin şekilde görülen, kural olarak fonksiyon görmeyen, bundan farklı bir şekilde ilke, politika ve diğer standart türleri olarak işlev gören (kurallar dışındaki) standartlar üzerinde kurgulanacak. Ben pozitivizmin bir kurallar modeli olduğunu ve bir kuralın hukuk kuralı sayılabilmesi için merkezi öneme sahip temel tes- tin bizi kural olarak niteleyemeyeceğimiz ve çok önemli rolü olan yukarıda ifade edilen standartları görmezden gelmeye zorladığını iddia ediyorum”4. Yazar bu düşünceleri ile pozitivist teorinin sadece bir kurallar mo- deli olduğunu, oysa özellikle zor davalar olarak niteleyeceğimiz da- valarda kuralların ya yetersiz kaldığını ya da bizi adil olmayan bir sonuca götürdüğünü belirtmiştir. Ona göre pozitivist teorinin biz- zat kendisi zor davalarda adaletsiz sonuçlar doğurmakta ve birey- lerin adalete olan güvenini ciddi şekilde sarsmaktadır. Düşünüre göre eğer adil bir sonuç isteniyorsa her şeyden önce yazılı kural- ların dar dünyasını aşan, “kurallarla” beraber “ilke” ve “politika” 2 Kasım Akbaş: “Ronald Dworkin: Hart’ın Hukuk Anlayışının Eleştirisi”, Aktaran: Yıldırım Torun: Ronald Dworkin’in Hukuk ve Siyaset Felsefesinde Adalet Eşitlik ve Özgürlük Sorunu, Savaş Yayınevi, Ankara 2008, s.63-64. 3 Ronald Dworkin adalet kuramını Amerikan toplumunu merkeze alarak bizzat bu toplum üzerinden oluşturmuştur. Bu sebeple ileri sürdüğü düşünceler değerlendirilirken bu husus mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Ancak Yazarın kuramını Amerikan toplumunu merkeze alarak kurgulaması, ileri sürdüğü düşüncelerin sadece bu toplum için geçerli olduğu anlamına gelmemektedir. Biz Dworkin’in kural-prensip ve hukuk-kanun kavramları arasındaki ayrımını, bu ayrım temelinde incelediği Herkül adlı ideal yargıç tarafından ulaşılması gereken adalet kuramının evrensel nitelikte, tüm toplumlar için geçerli düşünceler olduğu kanısındayız. 4 Ronald Dworkin: Taking Rights Seriously, Duckwort, London 1977, s.22. -116- Hasan Tuna GÖKSU kavramlarından oluşan prensiplerin/standartların5 da kullanıldığı bir adalet kuramı oluşturulmalıdır. Yazar sadece pozitivist teoriyi eleş- tirmemiş, ayrıca doğal hukuk okulunun adalet anlayışını da kritiğe tabi tutmuştur. Bu çerçevede doğal hukukun belirli bir toplumun temel ahlaki ilkelerini “evrensellik” içinde eriten adalet anlayışının aşırı kaderci ve sezgisel olduğunu ifade etmiştir6. Oysa Dworkin’e göre, adalet hukuktan farklı olarak, temelde ahlaki ve politik hakla- ra ilişkin doğru veya en iyi çözümü/teoriyi bulma meselesidir7. Bu noktada adaletin yazılı kuralların dışında ahlak ve politika ile ilişki- li olması bu kavrama dair kuramın pozitif hukuku aşan, disiplinler arası çalışma gerektiren daha geniş bir perspektifte ele alınmasını zorunlu kılmaktadır. Yazara göre adil bir düzen ancak hakların, ona sahip bireylerin elin- de bir koz olarak durduğu bir kamusal adalet anlayışının varlığı ile hayata geçirilebilecektir. Düşünür özgün adalet kuramını oluş- tururken bu kuramının temel unsurları olarak “kural-prensip” ayrı- mından hareket etmiştir. Yine bu ayrım temelinde Herkül olarak ta- nımladığı ideal yargıç figürünün hak temelli bir yorum anlayışı ile her davada adil bir sonuca ulaşabileceğini savunmuştur8. Dworkin Hart’ın versiyonu üzerinden kurguladığı kuramında özellikle pozi- tivizmin eksiklikleri/hataları olarak belirttiği; ilke ve politikadan olu- şan standartları yok sayma ve bu anlayıştan hareketle hukuk ile kanunu özdeş kabul edip her iki kavram arasındaki ayrımı görmezden gelme hu- susları üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu eksiklikler ve hatalar nedeniy- le pozitivist teori adaletin ahlaki yönünü görmezden gelerek bizzat adaletsiz sonuçlara sebebiyet vermektedir. 1. Kural-Prensip Ayrımı ve İdeal Yargıç Herkül Dworkin’in adalet kuramında Herkül insan üstü bir beceri, kavra- yış, sabır ve sezgiye sahip prototip bir yargıç figürünü temsil et- 5 Dworkin “Hakları Ciddiye Almak” adlı eserinde ilke ile politika arasında ayrım yapmakla beraber kural karşısında her iki standardı genel bir adlandırma ile prensip olarak nitelendirmiş, sadece ilke ile politikayı ayrı olarak vurgulamak istediği özel durumlarda ilke ve politika ayrımına gitmiştir. Dworkin “prensipler”i yazılı kurallar dışında, adil bir karara ulaşabilmek için başvurulması gereken ayrı “stan- dartlar” olarak tanımlamaktadır ve bu prensiplerin “ilke” ve “politika” kavramlarından oluştuğunu ileri sürmektedir. Yazar eserlerinde bazen prensip kavramını sadece “ilke” nin yerine kullanmaktadır. Bizim makale boyunca kullandığımız “ilke” kavramı genel olarak ilke ve politikadan oluşan prensipleri değil onun bir unsuru olan siyasal ahlaki ilkeleri karşılamaktadır. Herhangi bir karışıklığı engelleme adına bu husus tüm makale boyunca göz önünde tutulmalıdır. 6 Sevtap Metin: “Ronald Dworkin’in Hukuk Teorisinde Yorum Yaklaşımı”, İÜHFM, C. LXI., sayı:1-2, İstanbul 2003, s.70-1. 7 Ronald Dworkin: Law’s Empire, Harward University Press, Cambridge, 1986, s.97. 8 Ahmet Ulvi Türkbağ: Ronald Dworkin’in Hukuk Kuramı, Derin Yayınları, İstanbul 2010, s.113-116. -117- Ronald Dworkin’in Adalet Kuramında Temel Kavramlar: Haklar, İlkeler ve İdeal Yargıç Herkül mektedir9. Herkül insanüstü beceri, kavrayış, sabır ve sezgisiyle her davaya bir filozof mantığı ile yaklaşmakta ve sorunu geçmiş emsal kararları da dikkate alarak genel bir kuram oluşturarak çözmekte- dir. Herkül söz konusu bu özellikleri ile çoğu hukukçu açısından daha önce hiç karşılaşılmamış, olağan yargıç figüründen farklı aşırı ideal bir kişiye işaret etmektedir10. Bu noktada bazı yazarlara göre Herkül toplumsal gerçeklikteki yargıcı temsil edemeyecek kadar ütopiktir. Zira bazı yargıçlar Dworkin’in savunduğunun aksine ki- şisel ve etik anlamda yeterli olmayabilir. Bu çerçevede bazı yargıçlar taraflı davranabilir, diğerleri yeterli muhakeme gücüne sahip olma- yabilir, diğer bazıları da aidiyet hissettiği sosyal sınıfın çıkarlarını davanın gerçeklerine tercih edebilir11. Tüm bu hususlar Dworkin’in Herkül’ünün hayatın olağan akışı içinde çok istisnai durumlarda karşılaşabilecek ideal yargıç figürünü temsil ettiğini göstermekte- dir. Oysa belirli bir konuda teori veya model oluşturulurken haya- tın gerçeklikleri göz ardı edilmemelidir. Gerçekler göz ardı edildi- ği takdirde uygulamada ciddi sorunlar ile karşılaşılması kuvvetle muhtemeldir. Ancak tüm bu eleştirilere rağmen Herkül Dworkin’in adalet kuramında ikamesi olmayan merkezi bir rol oynamaktadır. Dworkin’e göre Herkül önündeki bir uyuşmazlığı çözerken önce- likle soruna ilişkin olması gereken genel/teorik bir kuram oluştur- makta, ardından da bu kuramdan hareketle somut davayı çözüme kavuşturmaktadır. Dworkin’e göre Herkül, bir yandan geçmiş em- sal kararları göz önüne alarak geçmiş hukuk kültürü ile bağlantıyı koparmamakta, diğer yandan da sorunları çağın gereklerine göre çözüme kavuşturarak geçmiş ile gelecek arasında bir köprü vazifesi görmektedir. Dolayısıyla Yazara göre Herkül bu anlamda oluştu- racağı genel kuramın gelecekte muhtemel benzer sorunlara cevap verebilmesini sağlama gibi ağır bir sorumluluğu yüklenmiş bulun- maktadır12. Yazara göre Herkül insanüstü niteliklerini asıl, adale- tin diğer davalara göre daha bulanıklaştığı, tüm hukuk sisteminin adilliğinin test edildiği zor davalarda göstermektedir. Dworkin zor davaları, davayı çözüme kavuşturma adına başvurulacak bir yazılı kuralın olmadığı ya da başvurulacak kuralın açıkça haksız ve ada- letsiz sonuçlar doğurduğu davalar olarak nitelemektedir13. 9 Ronald Dworkin: Taking Rights Seriously, s.105. 10 Stephen Guest: Ronald Dworkin, Jurists: Profiles In Legal Theory, Edinburg University Press, Britain 1992, s.46. 11 Michael W. McConnell: “The Importance of Humility in Judicial Review: A Comment on Ronald Dworkin’s Moral Reading of the Constitution” Aktaran: Serdar Korucu: Yargısal Aktivizm, Seçkin Yayınevi, Ankara 2014, s.139. 12 Sevtap Metin, a.g.e, s.52-55. 13 Ahmet Ulvi Türkbağ: Ronald Dworkin’in Hukuk Kuramı, s.112-125. -118- Hasan Tuna GÖKSU Yazara göre zor davalar nadiren karşılaşılan ve üstesinden kolay- lıkla gelinebilecek davalar olmayıp, nadir olmakla beraber çözü- me kavuşturulmadığında bütün hukuk sistemini tehdit edebilecek davalardır. Bu davalar aslında sistemin adilliğinin ve bu sistemin temelinde yer alan siyasal ahlaki ilkelerin geçerliliğinin/işlevselli- ğinin test edildiği davalardır14. Herkül davayı çözüme kavuşturma adına başvurulacak bir yazılı kuralın olmadığı ya da başvurulacak kuralın açıkça haksız ve adaletsiz sonuçlar doğurduğu zor dava- larda, içinde bulunduğu toplumun ontolojik değerlerini yansıtan, bu arada pozitif hukukunda temelini oluşturan siyasal ahlaki ilke- lerine müracaat etmekte ve bu ilkelerden hareketle davayı adil bir biçimde çözebilmektedir. Bu anlamda Herkül tarafından zor dava- larda başvurulan ilkeler gerçekte tüm hukuk sisteminin sigortasını oluşturmaktadır. Dworkin’e göre Herkül’ün siyasal ahlaki ilkelerden hareketle zor davaları adil bir çözüme kavuştururken başvurduğu en önem- li araçlardan biri “kurucu yorum” tekniğidir. Bu yorum tekniğinin temel niteliği “olan”ı değil “olması gereken”i yansıtmasıdır. Herkül bu yorum tekniği ile var olan kuralları somut uyuşmazlıklarda yo- rumlarken kuralın anlamını ilk ihdas edildiği anlamından soyutla- makta, onu yaşanan toplumsal gelişmeler ve yeni ihtiyaçlar ışığın- da “uygunluk” ve “bütünlük” kriterlerini kullanarak olması gereken noktaya taşımaktadır. Uygunluk ve bütünlük kriterleri çerçevesin- de Herkül öncelikle geçmiş emsal kararları dikkate alarak geçmiş hukuk kültürü ile bağı koparmayarak uygunluk kriterini karşıla- maktadır. Ardından da, kuralı yeni gelişmeler ve ihtiyaçlara cevap verebilecek içerikte yorumlayarak gelecekte de uygulanabilirliğini sağlayarak bütünlük kriterini karşılayabilmektedir15. Herkül yorum yaparken “uygunluk” ve “bütünlük” kriterlerini kullanarak adeta zincirleme bir roman yazmakta, tıpkı bu roman türünde olduğu gibi yazarlar/yargıçlar değişse de konu bütünlüğü ve anlam akışı hiç bozulmamaktadır16. Yazara göre Herkül özellikle zor davalarda adil bir çözüme ulaşmak istiyorsa yorumun kurucu niteliği kaçınıl- mazdır. Zira toplum sürekli gelişmekte ve bu gelişimin sonucu ola- rak da toplumun var olan kavramlara ve kurallara verdiği anlam/ içerik sürekli olarak farklılaşmaktadır17. 14 Ronald Dworkin: Law’s Empire, Hart Publishing Oxford, 1998, s.41-43. 15 Sevtap Metin, a.g.e, s.51-55. 16 Ronald Dworkin: A Matter of Principle, Harvard University Press, London 1985, s.158-160. Ayrıca bakınız: Ronald Dworkin: Law’s Empire, Hart Publishing Oxford 1998, s.31-32. 17 Dworkin kurucu yorumu bir anlamda “ahlaksal okuma” olarak nitelemektedir. Kurucu yorumun/ ahlaksal okumanın gerekliliğine dair ufuk açıcı bir açıklama için bakınız: Ronald Dworkin: Freedom’s Law, Harvard University Press, USA 1996, s.3-19. -119- Ronald Dworkin’in Adalet Kuramında Temel Kavramlar: Haklar, İlkeler ve İdeal Yargıç Herkül Bu noktada Dworkin, kurucu yorum yoluyla adil bir karar ulaşma adına referans olan siyasal ahlak kavramını temelde “ahlaki” anlam- da kullanmaktadır. Dolayısıyla buradaki “siyasal” kavramı olağan günlük anlamından farklıdır. Yazarın burada kullandığı siyasal kavramı, toplumsal kültürde uzun yıllar içinde oluşan, toplumun tüm hukuk sistemini/hukuk kurumlarını üzerine inşa ettiği ve so- runların çözümü adına mahkemelerce referans alınan/alınması zo- runlu olan ahlaki bir anlayıştır. Deyim yerindeyse buradaki siyaset, siyasal iktidardan bağımsız, mahkemelerce/hâkimlerce davaların çözümü yoluyla somutlaştırılan, toplumun hayata bakış açısı/pa- radigmasıdır. Dworkin’in adalet kuramında adil olanı esasen be- lirleyen, tüm toplumlar için geçerli evrensel ilkeler değil, belirli bir topluma has, bu toplumun somut uyuşmazlığın çözümü için sun- duğu ahlaki ilkelerdir. Dworkin’e göre evrensel ilkeler her ne kadar adalet kavramının içeriğinde belirli bir dereceye kadar yer alsa da, temelde ana çekirdeği oluşturan belirli bir topluma özgü ilkeler- dir. Dolayısıyla Dworkin için adalet temelde yerel ahlaki değerlerden oluşmaktadır. Dworkin ilkeleri bu şekilde tanımladıktan ve adalet kavramı açısın- dan önemini belirttikten sonra, hukuki pozitivizmin hukuki stan- dartlar olarak sadece kuralları dikkate aldığını, oysa yaşanan sorun- lara adil bir çözüm getirebilecek ideal bir hukuk sisteminin/adalet teorisinin kurallarla beraber “ilke” ve “politika” olarak nitelediğimiz diğer hukuki standartları da nazara alması gerektiğini ileri sürmüş- tür. Hatta yazar bunun mahkemeler ve hâkimler için bir zorunluluk olduğunu ifade etmiştir. Yazara göre kural-prensip ayrımında hayati fark özellikle prensiplerin bir unsuru olan ilkeler de ortaya çıkmaktadır. Dworkin’in kurallar ile ilkeler arasında yaptığı ayrım özellikle şu noktalarda belirginleşmektedir: (a) Kurallar ya hep ya hiç biçimin- de salt olarak uygulanır, yani olaya ilişkin bir kural varsa hüküm ona göre verilir ya da kuralın davaya hiçbir katkısı olmaz. İlkeler ise ya hep ya hiç mantığıyla uygulanmaz, onlar kurallarda olma- yan “ağırlık ya da önem” gibi ayrı bir boyuta sahiptir, dolayısıyla bir davaya katkıları ya hep ya da hiç tarzında olmaz, (b) Kurallar ge- nel olarak çatışmazlar, çatıştıklarında ise mutlaka biri geçersizdir. Hukuk sistemi bu tür çatışmaları çözme adına hiyerarşik olarak üst kanun-alt kanun, genel kanun-özel kanun ve önceki kanun-sonraki kanun tekniklerini oluşturmuştur. Buna karşılık ilkeler ise genel- likle çatışırlar ve çatıştıklarında ise biri geçersiz olmaz, hukuk dün- yasında varlığını devam ettirirler, bir başka uyuşmazlıkta etkilerini gösterebilirler, (c) Kurallar yasama tarafından oluşturulup ortadan -120- Hasan Tuna GÖKSU kaldırılmalarına rağmen, ilkeler çok yavaş ve uzun bir süreç sonun- da bizzat toplum tarafından toplumsal pratikler aracılığı ile oluş- turulurlar ve mahkemelerce/yargıçlarca somutlaştırılır, geliştirilir veya ıslah edilirler18. Dworkin, adalet kuramının bir parçası olan “kural-prensip” ayrımı temelinde prensipleri de kendi içinde “ilke-politika” alt kategorileri- ne ayırmış ve her bir alt kategoriyi analitik olarak incelemiştir. Bu noktada Yazar tarafından oluşturulan ilke-politika ayrımı özellikle Anglo-Amerikan hukuk dünyasında hak ve özgürlüklerin ontolojik konumu ve sınırlandırılması konusunda temel referanslardan birini oluşturmuştur. Bu referansa atıf yapan Herkül yaptığı “kurucu yo- rumla” adeta toplumsal yapının adil mimarı olmaktadır. Dworkin’e göre, adil bir toplumsal düzen her şeyden önce bireylerin ve sahip oldukları hakların, üyesi oldukları toplumdan ve devletten ayrı bir varlığa ve değere sahip olduğu ön kabulüne dayanır. Diğer bir ifa- deyle hak ve özgürlüğe sahip bireylerin varlığı toplum ve devle- te önceliklidir. Dolayısıyla da hukuk düzeni de dâhil olmak üzere adil bir toplumsal ve siyasal düzenin kurucu unsuru haklara sahip sorumlu bireylerdir19. Bireylerin sahip olduğu hak ve özgürlükle- rin ontolojik temelini de toplumun kültürel kodlarında yer alan ve prensiplerin alt unsuru olan siyasal ahlaki ilkeler oluşturmaktadır. Düşünüre göre bireysel hakların ontolojik önceliği gereği, bu hak- lar ile toplum ve devletin menfaatleri çatıştığında toplum ve devlet, hak ve özgürlüklerin niteliğine göre değişen bir takım sınırlamalara tabidir. Dworkin’e göre hak ve özgürlüklere müdahalede devletin takdir yetkisini ve dolayısıyla tabi olduğu sınırlamaları belirleyen temel referans ilke ve politika ayrımıdır. İlke cazip görünen bir eko- nomik, siyasi ya da sosyal durumu garanti edip ilerlettiği için değil, sadece adalet, hakkaniyet veya ahlakın başka bir boyutunun gerek- tirmesinden dolayı uyulması gereken standartlardır. Bir başka ifa- deyle ilke sadece ve sadece adalet ve hakkaniyet öyle gerektirdiği için başvurulan, kamu yararı ve sosyal refah gibi hedeflerin değer- lendirme dışı bırakıldığı başlı başına ahlaki bir referanstır. Politika ise toplumun ekonomik, siyasi veya sosyal alanlarından birinde ge- nel bir gelişme gibi erişilecek bir hedef ortaya koyan standartlardır. Örneğin otomobil kazalarının azaltılması standardı bir politikadır ve dolayısıyla politik tercih konusudur. Buna karşılık hiç kimsenin kendi hatasından/hilesinden kazanç sağlayamayacağı standardı ise 18 Ahmet Ulvi Türkbağ, a.g.e, s.77-79. 19 Yıldırım Torun, a.g.e, s.63-64. -121- Ronald Dworkin’in Adalet Kuramında Temel Kavramlar: Haklar, İlkeler ve İdeal Yargıç Herkül politik tartışmaların tamamen dışında saf ahlaki bir ilkedir20. Dworkin için “ilke” adalet ve hakkaniyetin gerektirdiği zorunluluk- ları içermesi sebebiyle herhangi bir sosyal, siyasal veya ekonomik amaca feda edilemeyecek kadar önem arz eden bir standart konu- mundadır ve bu bağlamda düşünüre göre medeni ve siyasal haklar ilkeyi oluşturan en önemli unsurlardan biridir. Yazara göre medeni ve siyasal haklar söz konusu olduğunda; bu haklar adaletin, hakka- niyetin veya ahlakın gereği olması nedeniyle vazgeçilemez öneme sahiptir. Dolayısıyla da kural olarak devletin bu haklara müdahale konusunda takdir yetkisi son derece kısıtlıdır. Kamu yararı veya sosyal refahı sağlama adına da olsa bu hakların “özüne” dokunmayı mümkün kılacak herhangi bir müdahale bir anlamda “adaletin özü- ne dokunma” dır ve bu sebeple kabul edilemezdir. Bu hakların “öz”den önceki unsurlarına kamu yararını sağlama amacıyla müdahale edilmesinin gerektiği, yani bireysel yarar ile kamu yararı arasında adil bir dengenin kurulmasının zorunluluk arz ettiği durumlarda ise, yine adalet ve hakkaniyet gereği kamu otoritesi çok güçlü bir kamusal gerekçeyle alternatif politikalar oluşturmak ve ardından bu politikalar arasında müdahaleyi en aza indirmeyi olanaklı kılacak çözüm yollarını uygulamakla sorumlu- dur. Diğer bir ifadeyle kamu yararı amacıyla medeni ve siyasi hak- ların sınırlandırılmasının söz konusu olduğu istisnai durumlarda, kamu otoritesi sınırlamayı olanaklı kılan araçlara ilişkin alternatif politikalar oluşturmak ve nihayetinde de her bir hak için en az sı- nırlama doğuracak seçeneği tercih etme yükümlülüğündedir. Zira siyasal ve toplumsal düzenin kurucu unsuru olarak bireylerin, bu kurucu fonksiyonlarını kullanabilmeleri, ancak medeni ve siyasal hakları mümkün olan genişlikte özgürce kullanabilmeleri ile müm- kündür. Yazar tarafından “haklar tezi” olarak da adlandırılan ve adalet kura- mının temelini oluşturan bu husus gereği; bireylerin sahip olduğu medeni ve siyasi haklar ile kamu yararı karşılaştığında, anılan hak ve özgürlükler ile kamu yararı arasında bireysel özerkliğe dayanan çok hassas bir denge kurulmalıdır. Zira ilke gereği medeni ve siyasi haklar söz konusu olduğunda bireylerin her türlü güç karşısında, ahlaki özerkliğe dayanan ve kural olarak dokunulamayan özel oto- nomileri söz konusudur. Bu nedenle medeni ve siyasi haklara iliş- kin bireysel menfaatler ile kamu yararı karşılaştığında; çok güçlü bir kamusal gerekçe olmaksızın ve alternatifler içerisinde müdahaleyi en aza 20 Ronald Dworkin: Taking Rights Seriously, s.22-24. -122- Hasan Tuna GÖKSU indirmeyi olanaklı kılacak çözüm yolları geliştirmeksizin bu haklardan ödün verilmesi doğrudan doğruya adalet ve hakkaniyet kavram- larının içeriğinin boşaltılması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla Dworkin’e göre adalet kavramının sert çekirdeğini oluşturan me- deni ve siyasi haklar devletin müdahale hakkının son derece kısıtlı olduğu ilkeler olarak bireylerce devlete karşı ileri sürülebilecek bir “koz” niteliğindedir21. Diğer taraftan Dworkin’e göre “politika ise toplumun ekonomik, si- yasi veya sosyal alanlarından birinde genel bir gelişme gibi erişile- cek bir hedef ortaya koyan standart olması sebebiyle kamu otoritesi bu alanda geniş bir takdir yetkisine sahiptir. Yazara göre medeni ve siyasal haklardan ayrı olarak ekonomik ve sosyal haklar, ada- let, hakkaniyet veya ahlakın bir gereği olmamaları nedeniyle poli- tik tercih konusudur. Dolayısıyla bu alanda kamu otoriteleri makul bir kamusal gerekçeyle sosyal, siyasal veya ekonomik bir hedefe ulaşabilme adına geniş bir takdir yetkisine sahiptir. Çünkü bazı durumlarda eko- nomik ve sosyal haklardan –bazı sınırlar aşılmamak kaydıyla- kamu yararı adına ödünler verilmesi, medeni ve siyasal haklarca güvence altına alınan özgür ve onurlu bir yaşamın özüne müdahale anlamı- na gelmemektedir. Bu anlamda kamu otoriteleri makul bir kamu- sal gerekçeyle politik tercih gereği hangi hedeflere hangi politikalar aracılığı ile ulaşılacağına karar vermede geniş bir tercih hakkına sahiptir. Diğer bir ifadeyle ekonomik ve sosyal haklar söz konusu olduğunda kamu otoriteleri kamu yararı mülahazalarıyla medeni ve siyasal haklara oranla bu haklara daha geniş oranda müdahale edebilme hakkına sahiptir22. Dworkin haklar tezinin temlini oluşturan “anayasanın ahlaksal oku- nuşu” kavramı ile hak ve özgürlükleri temelde ahlaki haklar olarak nitelemiş, bu hak ve özgürlükleri siyasal iktidarın/otoritenin meş- ruiyet kaynağı olarak kabul etmiştir23. Yazar hukukun sadece kural- lardan oluşan dar bir yapı olmayıp, aynı zamanda insan doğası ile uyumlu evrensel ilkeleri de içeren daha işlevsel bir kurum olduğunu ileri sürmüştür. Yazar bu tezinden hareketle, birey-devlet ilişkile- rinde başta anayasa yargısı olmak üzere tüm devlet organları için hareket noktasının ahlaki haklarla donanmış özgür ve özerk birey tasavvuru olması gerektiğini belirtmiştir. Dworkin “yorumlayıcı hu- kuk teorisi” adını verdiği söz konusu bu yorum tekniği ile başta ana- 21 Ahmet Ulvi Türkbağ, a.g.e, s.98. 22 Norman P. Barry: Modern Siyaset Teorisi, çeviren: Mustafa Erdoğan-Yusuf Şahin, Liberte Yayınları, Ankara 2004, s.270. 23 Mehmet Turhan-Nur Uluşahin: Anayasa Hukukuna Liberal Bakışlar, Naturel Yayınları, Antalya 2009, s.26-32. -123-