iyi ki kitaplar var... AVRUPA TARİHİ Roma İmparatorluğu’ndan Hitler Almanyası’na ÖNDER KAYA TİMAŞ YAYINLARI | 2669 Tarih İnceleme Araştırma Dizisi | 39 GENEL YAYIN YÖNETMENİ Emine Eroğlu EDİTÖR Adem Koçal KAPAK TASARIMI Ravza Kızıltuğ 1. BASKI Aralık 2011, İstanbul ISBN 978-605-114-924-0 E-ISBN TİMAŞ YAYINLARI Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00 P.K. 50 Sirkeci / İstanbul timas.com.tr [email protected] facebook.com/timasyayingrubu twitter.com/timasyayingrubu Kültür Bakanlığı Yayıncılık Sertifika No: 12364 YAYIN HAKLARI © Eserin her hakkı anlaşmalı olarak Timaş Basım Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi’ne aittir. İzinsiz yayınlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. ÖNDER KAYA 13 Aralık 1974’te İstanbul’da doğdu. 1997 yılında Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun olan Kaya, aynı yıl Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı’nda yüksek lisansını Eyyubiler üzerine yaptı. Yazar, on bir seneden beri çeşitli özel okullarda tarih öğretmenliği yapmaktadır. Tarih alanında 10 kitabı olan ve bunlardan beşinde İstanbul’u konu alan Önder Kaya’ya, Türkiye Yazarlar Birliği tarafından 2008 yılında şehir kitapları ödülü verildi. Önder Kaya’nın Hürriyet Tarih, Radikal İki, Şalom, 1453, Kültür, Gezgin, Toplumsal Tarih, Mostar, Müteferrika gibi gazete ve dergilerde yayınlanmış yazıları bulunmaktadır. İÇİNDEKİLER GİRİŞ 1 / ROMA’NIN BELALISI PYROS 2 / HOLLYWOOD’UN 300 SPARTALISI 3 / ROMA’YA KÖK SÖKTÜREN ŞEHİR KARTACA 4 / GÖKSU NEHRİ’NDE BOĞULAN ALMAN İMPARATORU 5 / ÇOCUKLARIN KATILDIĞI HAÇLI SEFERİ 6 / İSLAM MEDENİYETİ HAYRANI BİR İMPARATORUN HAÇLI SEFERİ 7 / EVLİLİK YOLUYLA BÜYÜYEN AİLE: HABSBURGLAR 8 / TUZLADAN, ADRİYATİK’İN İNCİSİNE: VENEDİK 9 / BARBAROS VE ANDREA DORİA HESAPLAŞMASI 10 / ÖNCESİ VE SONRASI İLE İNEBAHTI SAVAŞI 11 / AMERİKA KITASININ İLK KAŞİFİ BİR VİKİNG: KIZIL ERİK 12 / İSPANYOLLARIN FATİHİ, AZTEKLERİN KASABI 13 / YİRMİSEKİZ MEHMED ÇELEBİ VE İLGİNÇ FRANSA İZLENİMLERİ 14 / II. FRIEDRICH VE KOCA RAGIB PAŞA 15 / TARİHÇİ HAMMER JOSEPH OLARAK DOĞDU, YUSUF OLARAK ÖLDÜ 16 / KAN VE DEMİR ÜZERİNE İNŞA EDİLEN ÜLKE: ALMANYA 17 / AVRUPA MİZAHI VE OSMANLILAR 18 / II. ABDÜLHAMİD ZAMANINDA ÇİN’E GÖNDERİLEN HEYET-İ NASİHA 19 / BAĞIMSIZ BİR DİN CUMHURİYETİ: AYNAROZ 20 / YUNANLILARIN OTTO BEREKETİ 21 / BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NI KAYBETTİK, OLİMPİYATLARDAN OLDUK 22 / HİTLER’DEN ÇİNGENELER DE NASİBİNİ ALMIŞTI 23 / PARADAN SIFIRI ÖNCE ALMANLAR ATTI GİRİŞ “Tarihi kazananlar yazar” sözünün bir gereği olarak Avrupa ya da nam-ı diğer “Batı”nın bakış açısını bilmek, Batı’nın yaşadığı tarihsel süreç hakkında bilgi sahibi olmak günümüzde her zamankinden daha da önemli hale gelmiştir. Zira hâlihazırda baskın olan dinsel, kültürel, siyasal eğilimler büyük ölçüde bu küçük kıtanın şekillendirdiği değerlerdir. Çağımızda bu denli etkin olan Avrupa’nın, mekan ve kültür olarak nerede başlayıp nerede bittiği konusu da ayrı bir muammadır. Bu durumdan yola çıkarak bazı araştırmacılar Avrupa’nın özgün bir kıta dahi olmadığını, Asya’nın coğrafi bir uzantısı olarak kabul edilmesi gerektiğini dile getirirler. Yine coğrafi olarak bu kıtayla uzaktan yakından alakası olmayan Japonya, Avustralya, Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada gibi devletler Batı uygarlığının bir parçası olarak kabul edilirken; topraklarının bir kısmı Ural Dağları’nın batısında bulunduğu için coğrafi anlamda Avrupa’nın bir uzantısı olan Rusya, Batı dünyasının uzun bir süre dışında sayılmıştır. Hatta denilebilir ki mensup oldukları Ortodoks mezhebi ve yaşadıkları tarihsel süreç farklı olduğu için Bulgar, Sırp, Arnavut gibi topluluklar da uzun bir müddet “Avrupalı” tanımının dışında tutulmuşlardır. Buna karşılık Balkan toplulukları içinde yer alan Yunanlara ise Yeniçağ’dan itibaren Avrupa kültürünün oluşumuna önemli bir zemin hazırladıkları düşünüldüğü için ayrı bir önem atfedilmiştir. Avrupa kültürü kendini, “öteki” olarak tanımladığı bazı uygarlıkların zıddı olarak takdim etmiştir. Hatta belki de bu takdimin köklerini Eski Yunan ve Roma kültürlerine kadar taşımak mümkündür. Bu bağlamda Yunanların, eski çağlarda “barbar” olarak tanımladıkları Makedonların lideri İskender’e günümüzde sahip çıkması trajikomik bir durumdur. Yeniçağ düşünürlerinden bazıları Avrupalılık kavramını tanımlarken Doğu toplumlarına özellikle gönderme yapmak istemiş; Batı’yı “aklın egemenliği, bireyin özgürlüğü, liberal ve demokratik değerlerin geçerli olduğu bir toplum” olarak betimlerken, Doğu’yu da tam tersine “geleneksel, muhafazakâr, kültürel bir kısır döngü içinde bocalayan, despotik bir toplum” olarak tanımlamıştır. Bu yaklaşımla birlikte, doğal olarak, daha ilkçağlardan itibaren önce Yunan, sonra Helenistik ve ardından da Roma uygarlıklarını besleyen Mısır, Mezopotamya, İran ve Anadolu coğrafyalarında yaşayan farklı kültürler görmezden gelinmiştir. Yine Ortaçağ’da yaşanan Haçlı seferleri süreci, sonrasında Yeniçağ başlarında tüm Akdeniz’e damgasını vuran Osmanlı varlığı aynı akıbete uğramış, Avrupa kendi kendini yaratan bir toplum olarak takdim edilmiştir. Osmanlı fetihleri Şark despotizminin Batı’ya sızma teşebbüsleri olarak lanetlenirken, Batı’nın emperyalist emellerle Doğu’ya hâkim olma girişimleri, medeni değerlerin taşınması, Doğu halklarının uyanışına ortam hazırlaması olarak sunulmuştur. Avrupa’nın doğusunda yer alan farklı toplulukların farklı tarihsel süreçlerden geçtikleri, bunun neticesinde farklı değerler silsilesi oluşturdukları görmezden gelinmiş, tek doğrunun Avrupa merkezli fikirler olduğu dikte edilerek kültürel sömürgeciliğin tohumları atılmıştır. Diğer yandan Avrupa da bir yerde Doğu dünyası ve Türk toplumunun “öteki”sidir. Zira Türk tarihi kendi mazisini aktarırken sıklıkla Avrupa tarihine göndermeler yapar. Osmanlı tarihinin parlak evreleri, Avrupa’nın ahlaki ve kültürel açıdan iflasıyla bir arada sunulurken, aynı devletin çöküş evreleri de acımasız Avrupa kapitalizminin vahşiliğine mâl edilir. Öte yandan “Milli Tarih” yazımı içinde Avrupa’nın öykünülen bazı özelliklerinin kökleri İslam öncesi Türk tarihinin çok eski devirlerinde aranır. Örneğin Orta Asya’da yaşayan Türkler köleci toplum yapısına karşı iken, Avrupa tarihi 18. yüzyıla kadar köle emeği sayesinde yükselir. Romalılarda kadın tümüyle kocasına tabii iken, Orta Asya’da yaşayan Türk kadını kocası ile eşit seviyededir. Ya da Avrupa laisizm ile ancak Fransız İhtilali ile tanışırken, Türk toplumu bu kavramla Tuğrul Bey’in 1055 Bağdat Seferi sırasında çoktan tanışmıştır. Resmî söylemde ve ders kitaplarında da yer alan bu anlatıya göre Bağdat’a giren Tuğrul Bey, halifenin dinî liderliğini tanırken, kendisi de dünyevi iktidarı üstlenmiştir. Dolayısıyla mevcut gelişmeler ya da toplumların sosyal yaşam tarzı, yaşadıkları bölgenin iklimi, temel geçim kaynağı göz önüne alınmadan yapılan bu karşılaştırmalar afaki olmakla birlikte, Batı’ya ve Batılı değerlere duyulan hayranlığın da açık bir örneğidir. Bu tür yorumlar yaparken İlkçağ Avrupa topluluklarının tarımla uğraştıkları için köle gücüne ihtiyaç duydukları, daha ziyade yarı göçebe yaşam tarzını ve hayvancılığı benimsemiş Orta Asya boylarının ise doğal olarak köleciliğe yabancı kalacakları unutulmamalıdır. Yine zorlu yaşam koşullarından dolayı kadın-erkek-çocuk demeden her an savaşa hazır olmayı mecbur kılan yarı göçebe yaşam şekli ile, üretim ve tüketim ilişkilerinin belli bir düzende seyrettiği şehir yaşamını karşılaştırmak da pek akıl kârı değildir. Tüm bu yönelimler Avrupa tarihinin ve bu anlamda Avrupa’nın farklı dünyalarla olan tarihsel ilişkilerinin bilinmesini zorunlu kılıyor. Ülkemizde Avrupa tarihini konu alan sınırlı sayıdaki kitabın önemli bir bölümü, maalesef genel okur kitlesi ile buluşamamaktadır. Bu sebeple Avrupa’nın tarihsel süreçte “ötekisi” konumundaki Doğu toplumları ile olan ilişkileri üzerine yoğunlaşan makalelerden meydana gelen bu kitap, genel okur kitlesi göz önüne alınarak hazırlanmıştır. Makale konuları incelendiğinde yazıların ilkçağlardan yakın zamanlara kadar Batı uygarlığının İslam dünyası, Çin, Amerika kıtası gibi farklı coğrafyalarla olan münasebetleri konusuna odaklandığı hemen fark edilecektir. Ya da Avrupa etkisiyle genel kabul gören şekli ile ifade edecek olursak yazılar daha ziyade Avrupa’nın Yakındoğu, Ortadoğu ve Uzakdoğu coğrafyaları ile olan temasları üzerine yoğunlaşmıştır. Buradaki uzaklık kavramlarının da Avrupa merkeze alınarak oluşturulduğu pek çoğumuzun malumudur. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında pek çok kişi ve kurumun desteği vardır. Bu anlamda özellikle İSAM, Bayezid Devlet, Robert Koleji, Fransız Anadolu Araştırmaları, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü kütüphanelerinin çalışanlarına verdikleri destek için teşekkür ederim. Her çalışmamda görsel malzeme konusunda ellerindeki koleksiyonu istifademe sunan Nasen Can, Levent Safran ve Halit Ömer Camcı’ya da sonsuz teşekkürler. Sevgili öğrencilerimin derslerde sorduğu sorular ve meraklarının yoğunlaştığı konular da yazı konularının belirlenmesinde önemli ölçüde etkili oldu. Son olarak okul ile kütüphane arasındaki yoğun tempom nedeniyle birlikte geçirdiğimiz vakitlerden çalarak bu eseri hazırladığım çok sevgili eşim Nejla ve oğlum Erdem’e içten sevgi ve minnet duygularımla… Aksaray / İSTANBUL Ekim 2011