LIETUVOS ISTORIJOS INSTITUTAS KONSTANTINAS AVIŽONIS RINKTINIAI RAŠTAI IV Vilnius, Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1994 UDK 941/949 Av54 Sudarė dr. Angelė Avižonienė Spaudai parengė: hab. dr. Antanas Tyla, Aušra Gustaitė ISBN 5-420-01216-2 © Konstantinas Avižonis, 1994 5 TURINYS FR AT ARMÉ ........................................................................................................... 19 Šaltiniai ........................................................................................................... 23 Ipatijaus kronika .................................................. 23 Laurentijaus metraštis ........................................................................... 25 Naugardo metraščiai ...................... 27 Nestoras ................................................................................................... 27 Nestoro kronika ....................................................................................... 28 Nikono metraštis................ 29 Pskovo metraščiai ................................................................................... 30 Slucko metraštis ....................................................................................... 30 Supraslio metraštis ................................................................................... 31 Suzdalės-Rostovo metraščiai ..........................................................,. 31 Tverės metraštis ....................................................................................... 32 Uvarovo metraštis ................................................................................... 32 Voskresensko metraštis........................................................................... 33 LIETUVA KUNIGAIKŠČIAI, DIDIKAI, GENEROLAI, BAJORAI .................................. 35 Ilinskiai ...................................................... 35 Jurgis Karijotaitis ................................................................................... 35 Jurgis Narimantaitis ............................................................................... 35 Kaributas ................................................................................................... 36 Karijotas ................................................................................................... 37 Kosciuška ................................................................................................... 38 Potockiai ................................................................................................... 42 Simanas Karijotaitis .................. 46 Teodora ................................................................................................... 47 Teodoras Algirdaitis ............................................................................... 47 Teodoras, Gedimino brolis ................................................................... 48 Teodoras Kaributaitis............................................................................ • 49 Teodoras Karijotaitis ........................................ 50 Teodoras Liubartaitis............................................................................... 51 Teodoras Petrikaitis ............................................................................... 52 Vygantas .......................................................................................... 52 Zaslavskiai ............................................................................................... 53 Zavišos ....................................................................................................... 53 VALSTYBĖS SANTVARKA ................................................................................ . 55 Administraciniai vienetai ........................................................................... 55 Dvaras ....................................................................................................... 55 Kahalas .................................................................................. 65 . Karaimai ................................................................................................... 68 Pavietas .......... 71 Stalo dvarai ...................................................................................... 77 Tenutos ................................................ 77 Tėvonija ................................................................................................... 78 Tėvonys ................................................................................................... 78 Tėvūnija .............................. 79 Vaivadija ................................................................................................... 79 Valstybės dvarai .......................................................................................... 81 Administracinės institucijos ........................................................................i 81 Lotynų kalba ............................ 81 Magnatai .................................... 84 Nobilitaci j a ........................................................ 89 Ponų Taryba ........................................................................................... 89 Raštinė .............. 90 Raštininkas ............................................................................................... 94 Pareigūnai ir valdininkai................................ 96 Kambarinis ............................................................................................... 96 Maršalkos ...................................................................... 97 Pilies prižiūrėtojas .................................................................. 99 Pilies seniūnas........................................................................................... 100 Pilininkas ..................................................................................................... 101 Plikbajoriai ................................................................................................. 101 Rangas ................ 102 Rikis ........................................................................................................... 105 Stalininkas ................................................................................................. 107 Pastalininkis ................................................................................................. 108 Stovyklininkas .............................................................. 108 Tarnai ....................................................................................................... 108 Tarnyba ......................................................................................................... 189 Tarnybiniai bajorai..................................................................................... 110 Tarnybiniai kunigaikščiai......................................................................... 111 Tarnybiniai žmonės ............................................................ 112 Taurininkas .......................................................................... 114 Tijūnas .......................................................................... 115 Urėdai ............................................................. 116 Vaitas.............................................................................. 121 7 Vaivada ........................................ 123 Vėliavininkas ...................... 125 Vergas ................................................................................................... 126 Vietininkas ;............................................................................................... 126 TEISĖ IR TEISMAI ..........'................................................................................. 128 Kai kurios Lietuvos Statuto ir kitos teisinės normos .......................... 128 Kadukas .......................................................... 128 Kaina ........................................................................................................ . 128 Kaltė .................................. 129 Karaliaus majestoto įžeidimas .......................................... 131 Krašto išdavimas .................................. 131 Nihil novi .......................................... -.................................................... 131 Nuosavybė ........................................................................ 132 Pacta conventa ....................................................................................... 135 Paveldėjimas . ......................................................................................... 138 Pilietybė ........................................ 140 Prievolės ................................................................ 142 Privilegijos .................................................................. • • ....................... 146 Reliaksacija ............................................................................................... 153 Sublevacija ............................................................................................... 154 Teisių korektūra ........................................ 155 Tiltų taisymo prievolė ........................................................................... 157 Universalas ............................................................................................... 157 Vainikas .................................... 159 Teismai ir jų pareigūnai ............................................................................... 159 Kalėjimas ...................................................................... 159 Kamarininkas ........................................................................................... 161 Komisarų teismai .......................................................................... 162 Pakamarininkio teismas........................................................................... 163 Pakamarininkis ......... 164 Pavieto teismai ............................ 165 Pilies teismas ........................................................................................... 167 Šauklys .............................................................. 168 Tarposta .................................................... 169 Teisėjai ...................................................................... 170 Teismas senovės Lenkijoje ................................................................... 171 Teismas senovės Lietuvoje ........................................'......................... 173 Teismų pareigūnai .......................................... 180 Tribunolas ................................................................................................... 182 Vaivados teismas ................................................................................... 189 Vižis ........................................................................................................... 190 Žemės teisėjas ........................................................................................... 191 Žemės teismas .............................................................................. 191 kariuomene ....................................................................................................... 195 Algininkai ................................................................................................... 195 Algininkų konfederacijos ....................................................................... 195 Kantonistai ............................................................................................... 196 Karinė prievolė ....................................................................................... 197 Kariniai patikrinimai ............................................................................... 200 Regimentorius ........................................................................................... 900 Rokošas ....................................................................................................... 991 Vėlia viniai ponai.............................................................. 20o Visuotinis šaukimas ............................................................................... 204 FINANSAI .................................................................. 206 Mokesčiai ................................................................................................... 206 Muitai ....................................................................................................... 210. Paiždininkis .................................................................... 212 Panis bene merentium ........................................................................... 213 Revizija ................................................................................................... 214 Rinkliavos ................................................................................................... 215 Subsidium charitativum........................................................................... 216 LIETUVOS-LENKIJOS VALSTYBĖ ISTORIJA ............................................................................................................... 219 Jogailaičių ir bajorų valdymo laikai .................................................. 219 Mozūrai (kraštas) ..................................i.............................................. 228 Mozūrai (lenkų tautos šaka) ............................................................... 234 Stanislovas, Mozūrų kunigaikštis .................. 238 Šlėkta ....................................................................................................... 238 KARALIAI IR KUNIGAIKŠČIAI ........................................................................... 242 Vazų dinastija ....................................................................................... 242 Vladislovas Jogailaitis ........................................................................... 243 Vladislovas III Varnietis ....................................................................... 244 Vladislovas IV Vaza .............................................................................. 249 Zigmantas Vaza ....................................................................................... 258 Višnioveckiai ........................................................................................... 272 PAREIGŪNAI ...................................................................................... 277 Kaptūrai ................................................................................................... 277 Karalius ....................................................................................................... 277 Konfederacijos maršalka ....................................................................... 278 Konvokacijos maršalka ....................................................................... 279 Primas ...................... 279 9 SEIMAI IR SEIMELIAI ........................................................................................... 280 Instrukcija .................................................................................... 280 Kaptūriniai seimeliai ............................................................................... 282 Konfederaciniai seimai ........................................................................... 283 Konkliuzija ....................................'.......................................................... 283 Konstitucijos ........................................................................................... 283 Lauda ....................................................................................................... 284 Nominacija ................................................................................................. 285 Petitą .. •..................................................................................................... 285 Priešseiminiai seimeliai............................................................................. 286 Propozicija ................................................................................................. 290 Provincijų sesijos ................................................................................... 290 Reliacija ..................................................................................................... 292 Reliaciniai seimeliai .............................. 292 Varšuvos konfederacija........................................................................... 294 KARAI IR PALIAUBOS ....................................................................................... 296 Kadetas ..................................................................................................... 296 Kadetų korpusas ......................................................................................... 296 Kališo mūšis ................................................................................................. 297 Kariuomenės konfederacija ............................................................. 297 Klušino kautynės......................................................................................... 298 Kosciuškos sukilimas ................................................................................. 299 Kvarta ......................................................................................................... 305 Kvartinė kariuomenė ............................................................................. 307 Laivynas .................................................................. 307 Liubomirskio maištas ................................................................................. 308 Polianovkos taika ..................................................................................... 310 Stumsdorfo paliaubos......................................................... 311 Valkininkų konfederacija......................................................................... 313 Zapolės paliaubos ................................................................................... 318 Zborovo taika ............................................................................................. 319 DIDIKAI, POLITIKAI, ISTORIKAI ......................................................................... 320 Jablonovskiai ............................................................ 320 Koniecpolskis ............................................................................... 321 Liubomirskiai ............................................................................................. 321 Mnišekas ..................................................................................................... 322 Osolinskiai ................................................................................................. 323 Tarno vskiai ............................................................................................... 324 Zaluskiai ......................................................................... 325 Zamoiskiai ................................................................................................. 327 Zborovskiai ................................................................................................. 332 Zebžydovskiai ......................................................................... 335 Zolkievskiai ................................................................................................. 337 10 MIESTAI .............................................................................................................. 339 Kališas ................................................................................................... . 339 Krokuva .................................................................................................. 339 Lenčica ...................................................................................................... 344 Liublinas ..................................:.............................................................. 345 Sieradzė .................................................................................................... 347 Vavelis ...................................................................................................... 347 » LENKIJA TEISĖ .................................................................................................... 351 Košicų privilegija ..................................................................................... 351 Nesavos statutai ........................................................ 351 Vislicos statutas ...................................................................................... 353 Volumina Legum....................................................................................... 355 IKI UNIJOS SU LIETUVA ................................................................................... 357 Krašto istorija ........................................................................................... 357 Kaiišo taika ............................................................................................... 363 Karaliai ir kunigaikščiai ............................................................................... 363 Kazimieras I Atstatytojas ...................................................................... 363 Kazimieras II Teisingasis ....................................................................... 363 Kazimieras III Didysis .......................................................................... 364 Konradas . . ............................................................................................... 368 Leškai ......................................................................................................... 371 Mieškai . ............................................................................. ................... 373 Piastai ....................................................................................................... 375 Pšemislai ................................................................................................. 378 Vladislovas I Uolektėlis ....................................................................... 380 Ziemomyslai .............................................................................................. 383 Ziemovitai .................................................................................................... 383 PO TREČIOJO VALSTYBĖS PADALIJIMO .......................................... 386 Krašto istorija .............................................................................................. 386 Kaiišo sąjunga ............................................................................................... 399 Kongresinė Lenkija ...................................................................................... 399 Lenkijos socialistų partija ........................................................................... 400 Varšuvos kunigaikštija ............................................................................... 403 Istorikai ir politikai ....................................................................................... 405 A. Jablonovskis ....................................................................................... 405 K. Jarochovskis ..................................................................................... 405 V. Kalinka ............................................................................................... 405 V. Korfantas............................................................................................... 406 St. Mikolaičikas ....................................................................................... 406 11 SLAVAI IR RUSIJA BENDRA ISTORINĖ APŽVALGA .................................... 409 Kiltys ........................................................................ 409 Kašubai ............................................................ 409 Polianai ..................................................... 410 Radimičiai ............................................................ 411 Rusia ................................................................ 412 Rutèni j a ............................................................ 416 Sarmatai ............................................................ 417 Sarmatija ............................................................ 419 Severiečiai ........................................................ 420 Slavai ................................................................ 420 Variagai ............................................................ 427 Teisė ......................................................................... 428 Kabala ............................................................. 428 Kabinetinės žemės ............................................ 430 Opričnina ........................................................... 430 Pogromas ............................................................ 432 Russkaja Pravda .................................. 433 Večė ............................................................... 435 Zemskij sobor .................................................... 437 Zemstvo ............................................................ 439 Žemės teismas .................................................... 440 rusų Žemės, sritys, kunigaikštijos Lietuvos didžiojoje kuni­ gaikštijoje ....................................................................................................... 441 Gudija ............................ 441 Gudijos istorija ........ 441 447 Gudijos miestai ........ 447 Kobrine .................... 447 Lietuvos Brasta . .. 450 Mozyrius ................ 451 Polockas ................ Slonimas ................ 452 Sluckas .................... 454 Supraslis ................ 455 Svisločius ................ 456 Turovas .................... 457 Vitebskas ................ 457 Zaslavlis................ 459 Iziaslavo kunigaikštija 460 Haličo kunigaikštija .. . 460 Haličas .................... 460 Haličo kunigaikščiai 464 12 Jaroslavas, Volodimirko sūnus ............................................................. 464 Jurgis, Levo sūnus ................................................................................... 464 Levas I ....................................................................................................... 464 Levas II....................................................................................................... 465 Romanas, Mstislavo sūnus ................................................................... 465 Kijevo kunigaikštija ....................................................................................... 466 Kijevo valstybė ........................................................................................... 466 Kalkos mūšis .......................................................................................... 469 Kijevo kunigaikščiai................................................................................... 470 Iziaslavai .................................................................................................. 470 Jaroslavai .................................................................................................. 470 Mstislavai ................................................................................................... 473 Olegas ....................................................................................................... 474 Olegas, Sviatoslavo sūnus....................................................................... 475 Olga ........................................................................................................... 475 Sviatopolkai ............................................................................................... 476 Sviatoslavai ............................................................................................... 476 Vladimiras I Šventasis .......................................................................... 477 Vladimiras Monomachas .................................................................... 479 Vsevolodas ............................................................................................... 480 Podolė ............................................................................................................... 48 j Polocko kunigaikštija ................................................................................... 483 Polocko kunigaikštijos istorija.............................................................. 483 Rogneda ................................................................................................... 488 Rogvaldai ................................................................................................... 488 Pskovo respublika ........................................................................................... 489 Pskovo respublikos istorija ................................................................... 489 Sviatoslavas, Jaroslavo sūnus ............................................................... 497 Riazanės kunigaikštija ................................................................................... 497 Riazanės kunigaikštijos istorija .......................................................... 497 Olegas ....................................................................................................... 498 Seversko kunigaikštija................................................................................... 499 Seversko kunigaikštijos istorija .......................................................... 499 Seversko Naugardas ............................................................................... 500 Trubčeskas ............................................................................................... 500 Slucko kunigaikštija ....................................................................................... 502 Smolensko kunigaikštija ............................................................................. 503 Smolensko kunigaikštijos istorija ......................................................... 503 Jurgis, Sviatoslavo sūnus .................................................................... 506 Sviatoslavas, Jono sūnus .................................................................... 506 Smolenskas ............................................................................................. 507 Viazma ....................................................................................................... 509 Starodubo kunigaikštija .............................................................................. 510 Starodubo kunigaikštijos istorija ......................................................... 510 Starodubas .............................................................................................. 511