Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling 1 Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling Inhoudsopgave Voorwoord 3 1 Conclusies en aanbevelingen 5 2 Inleiding 8 2.1 Aanleiding 9 3 Onderzoeksopzet 10 3.1 Probleemstelling 10 3.2 Uitvoering onderzoek 10 3.2.1 Afbakening 10 3.2.2 Onderzoeksopzet 11 4 Bevindingen 12 4.1 Aanwezigheid meldcode 12 4.2 Inhoud meldcode 13 4.3 Gebruik van de meldcode 14 4.3.1 Bekendheid meldcode 14 4.3.2 Toepassing meldcode 16 4.4 Bevorderen kennis en gebruik meldcode 19 BIJLAGEN I Lijst met aangeschreven organisaties 21 II Tabellen 24 III Afkortingen 27 2 Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling Voorwoord Met de invoering van de Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling (juli 2013) zijn onder andere organisaties die onder het ministerie van Veiligheid en Justitie vallen, verplicht over een eigen meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling te beschikken en de kennis en het gebruik hiervan binnen de eigen organisatie te bevorderen. De meldcode is een vijf-stappenplan waarin staat wat een beroepskracht het beste kan doen bij een vermoeden van huiselijk geweld of kindermishandeling tot aan het moment dat hij moet beslissen over het doen van een melding. De Inspectie Veiligheid en Justitie (Inspectie VenJ) heeft onderzoek uitgevoerd naar de aanwezig- heid en het gebruik van de meldcode bij justitiële inrichtingen, reclasseringsorganisaties, Regionale Instellingen voor Beschermd Wonen en Halt. De afgelopen jaren zijn de Inspecties Jeugdzorg en Gezondheidszorg binnen de eigen sectoren al nagegaan of instellingen de meld- code gebruiken en hun medewerkers hierin hebben geschoold. De inspecties constateerden het belang van het gebruik van de meldcode en het uitvoeren van de kindcheck al in eerder onderzoek, waaronder in het rapport Gezinnen met Geringe Sociale Redzaamheid, casuïstiek Groningen1. Aanleiding voor dit onderzoek was het overlijden van één van de kinderen uit een gezin als gevolg van huiselijk geweld. Voor veel organisaties is het invoeren van de meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling één van de vele opgaven van de afgelopen jaren. Bij een aantal organisaties is dit ook te merken. De Inspectie VenJ constateert in dit onderzoek dat het gebruik van de meldcode bij de onder- zochte organisaties nog een aandachtspunt is. Dit neemt niet weg dat er ook een aantal zaken goed gaat. In alle meldcodes is het stappenplan beschreven hoe medewerkers dienen om te gaan met signalen van huiselijk geweld en kindermishandeling. Medewerkers van de reclasseringsor- ganisaties en Halt zijn bijna allemaal op de hoogte van de meldcode. De Inspectie constateert overigens dat het voor een succesvolle toepassing van de meldcode niet noodzakelijk is dat alle medewerkers in elke setting in dezelfde mate op de hoogte moeten zijn van de meldcode. Als sleutelfiguren die een centrale rol hebben in het constateren van signalen volledig op de hoogte zijn van het gebruik van de meldcode, zorgt dit ervoor dat de meldcode op een goede manier wordt toegepast. 1 https://www.jeugdinspecties.nl/_database/documenten/Rapport%20casuistiek%20Groningen.pdf 3 Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling De organisaties waar de bekendheid en het gebruik van de meldcode nog onvoldoende is, kunnen deze verhogen met behulp de Toolkit meldcode huiselijk geweld en kindermishande- ling. Deze toolkit is te vinden op de site van de Rijksoverheid2 en bevat onder andere een factsheet, voorlichtingsmateriaal en online trainingen. J.G. Bos Hoofd van de Inspectie Veiligheid en Justitie 2 Via http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/publicaties/2015/07/16/toolkit-meldcode-huiselijk- geweld-en-kindermishandeling.html 4 Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling 1 Conclusies en aanbevelingen In dit onderzoek is onderzocht in hoeverre betrokken organisaties binnen het toezichtdomein van de Inspectie VenJ voldoen aan de Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermis- handeling (kort gezegd: de Wet meldcode) en het bijbehorende besluit, en wat hun eerste ervaringen zijn met het gebruik van de meldcode. Met de invoering van de Wet meldcode zijn organisaties en zelfstandige beroepsbeoefenaren verplicht over een eigen meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling te beschikken en de kennis en het gebruik hiervan binnen de eigen organisatie te bevorderen. De meldcode is een vijf-stappenplan waarin staat wat een beroepskracht het beste kan doen bij een vermoeden van huiselijk geweld of kindermishandeling tot aan het moment dat hij moet beslissen over het doen van een melding bij Veilig Thuis3. De Inspectie VenJ constateert dat op het moment van onderzoek niet alle organisaties aan de genoemde wet voldoen. Van de onderzochte Regionale Instellingen voor Beschermd Wonen (RIBW’s) beschikken DOOR en Moria niet over een meldcode. Alle reclasseringsorganisaties, justitiële inrichtingen4 en Halt hebben een (centrale) meldcode. Een aantal van de justitiële inrichtingen is echter niet op de hoogte van de aanwezigheid van deze meldcode. Een opvallende uitkomst is dat slechts twee van 61 meldcodes die de Inspectie VenJ van bovenge- noemde organisaties heeft ontvangen aan alle eisen uit het Besluit meldcode voldoen. De medewerkers van justitiële inrichtingen en van de RIBW’s die wel over een meldcode beschik- ken, zijn hier vaak niet mee bekend. Bij de reclasseringsorganisaties en Halt is het beeld ook wat betreft dit onderwerp positief. Het gebruik van de meldcode ten slotte is bij alle organisaties een aandachtspunt. Onderzoeksvraag 1. In hoeverre beschikken de betrokken organisaties binnen het toezichtdomein van de Inspectie VenJ over een meldcode? Twee van de vier organisaties van RIBW’s, namelijk DOOR en Moria, beschikken niet over een (eigen) meldcode. DOOR maakt wel gebruik van het Basismodel meldcode huiselijk geweld en 3 Veilig Thuis is het advies- en meldpunt huiselijk geweld en kindermishandeling. Dit zijn regionale organisaties waar slachtoffers, daders en omstanders terecht kunnen voor deskundige hulp en advies. 4 Hieronder vallen penitentiaire inrichtingen, justitiële jeugdinrichtingen, detentie- en uitzetcentra en forensische psychiatrische instellingen. 5 Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling kindermishandeling5, zodat medewerkers op de hoogte zijn van de werkwijze. DJI beschikt over een centrale meldcode voor alle justitiële inrichtingen, echter geven vier van de 26 penitentiaire inrichtingen expliciet aan niet over een meldcode te beschikken. Dat DJI over een centrale meldcode beschikt die de inrichting moet toepassen, is bij deze inrichtingen blijkbaar niet bekend. Een genoemde reden voor het niet hebben en toepassen van een eigen meldcode is dat de organisatie de meldcode niet van toepassing op hun doelgroep acht. De Wet meldcode geldt echter voor alle onderzochte organisaties. Daarnaast kunnen de justitiabelen6 van iedere organisatie onderdeel zijn van een gezin waarin huiselijk geweld of kindermishandeling speelt, ook als de justitiabele zelf niet aanwezig is. Als een organisatie geen meldcode heeft of medewer- kers deze niet toepassen, bestaat het risico dat deze signalen minder snel worden opgemerkt en opgepakt. De Inspectie VenJ is dan ook van mening dat een meldcode voor alle onderzochte organisaties van nut is. Het beeld bij de reclasseringsorganisaties en Halt is positief: deze organisaties beschikken alle over een meldcode. Onderzoeksvraag 2. In hoeverre voldoet deze meldcode aan de eisen uit het Besluit meldcode? Het stappenplan hoe medewerkers dienen om te gaan met signalen is in alle meldcodes beschre- ven. Echter voldoen slechts twee van de 61 ontvangen meldcodes aan alle eisen uit het Besluit meldcode. Dit komt met name doordat het inschakelen van een letselduidingsdeskundige in 93% van de meldcodes niet wordt genoemd, 95% van de meldcodes niet in gaat op specifieke vormen van geweld en in 61% van de meldcodes niet staat dat een kindcheck moet worden uitgevoerd. Hoewel al deze onderdelen verplicht zijn, vraagt de Inspectie VenJ specifiek aandacht voor de kindcheck. Door middel van de kindcheck wordt gecontroleerd of er in een gezin kinderen zijn en of de kinderen een veilige leefomgeving hebben. De risico’s van de situatie van een ouder voor aanwezige kinderen (bijvoorbeeld zware verslaving of depressiviteit) kunnen alleen worden opgepakt als de beroepskracht weet dat de justitiabele cliënt kinderen heeft die van hem afhankelijk zijn. De wijze van omgang met vertrouwelijke gegevens is in 80% van de meldcodes genoemd. Medewerkers geven aan dat het delen van vertrouwelijke informatie een lastig punt kan zijn. Het is daarom van belang dat organisaties hun medewerkers hier zo goed als mogelijk in faciliteren door in de meldcode expliciet te omschrijven hoe hiermee om te gaan. En aan te geven dat medewerkers in geval van een conflict van plichten ook zonder toestemming van de cliënt over hem mogen spreken, mits dit besluit zorgvuldig wordt genomen. Een te rigide omgang met het beroepsgeheim kan immers tot gevolg hebben dat een justitiabele of gezinslid daarvan die dringend hulp nodig heeft, juist niet wordt geholpen. 5 Dit basismodel is geschreven voor de functionarissen die binnen een instelling, organisatie of praktijk een meldcode opstellen. Met behulp van het basismodel kan een meldcode op maat worden gemaakt. 6 Onder justitiabelen worden in dit onderzoek verstaan de gedetineerden binnen penitentiaire inrichtingen, de patiënten binnen de forensische psychiatrische instellingen, de vreemdelingen in detentiecentra, de cliënten van de reclassering, de bewoners van RIBW’s en de jongeren in justitiële jeugdinrichtingen en bij Halt. 6 Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling Onderzoeksvraag 3. In hoeverre bevorderen deze organisaties het gebruik en de kennis van de meldcode binnen de eigen organisatie? Onderzoeksvraag 4. Wat zijn de eerste ervaringen met het gebruik van de meldcode? De bekendheid van de meldcode bij medewerkers in organisaties die over een meldcode beschik- ken, is bij zowel de justitiële inrichtingen als de RIBW’s laag. Van de medewerkers in justitiële inrichtingen weet slechts 35% dat de organisatie hierover beschikt. Bij de RIBW’s is dit 59%. De percentages bij de reclasseringsorganisaties en Halt liggen hoger: respectievelijk 93% en 100% van de medewerkers daar zijn van de aanwezigheid van de meldcode op de hoogte. Het gebruik van de meldcode behoeft bij alle organisaties nog meer aandacht. Voor een succes- volle toepassing van de meldcode is het niet per se noodzakelijk dat alle medewerkers in detail op de hoogte zijn van de meldcode. Organisaties kunnen een werkwijze hebben waarin signalen bij bepaalde sleutelfunctionarissen terecht komen die de toepassing bewaken. Desondanks acht de Inspectie het onvoldoende dat 30% van de medewerkers die vermoedens hebben gehad van huiselijk geweld en kindermishandeling aangeeft de meldcode niet toe te passen. Dit betekent weliswaar niet dat zij niks met deze vermoedens doen, maar wel dat zij niet (expliciet) de stappen van de meldcode volgen. Medewerkers van de onderzochte organisaties hebben verschillende redenen voor het niet gebruiken van de meldcode. Binnen een gesloten setting zijn er volgens de medewerkers minder situaties waarin medewerkers huiselijk geweld of kindermishandeling kunnen signaleren. Als zij dit wel signaleren, is dit door de plaats in de keten volgens de medewerkers vaak al bekend via andere organisaties en is het voor hen niet nodig hier opvolging aan te geven. Juist omdat het gebruik van de meldcode nog verbetering behoeft en medewerkers soms weinig situaties meemaken waarin zij de meldcode moeten toepassen, is het van belang dat medewer- kers geregeld worden herinnerd aan het gebruik van de meldcode. 54% van de medewerkers en leidinggevenden geeft aan dat binnen de eigen organisatie meer gedaan moet worden om de kennis over de meldcode te bevorderen. Organisaties monitoren het gebruik van de meldcode niet. Nu blijkt dat de meldcode bij veel medewerkers onvoldoende bekend is en in voorkomende situaties niet altijd wordt toegepast, is de Inspectie VenJ van mening dat organisaties in ieder geval moeten bijhouden of medewerkers de meldcode gebruiken. Aanbevelingen Aan alle onderzochte organisaties • Evalueer de huidige meldcode en vul deze aan met ontbrekende elementen. Heb hierbij specifiek aandacht voor het volledig beschrijven van de kindcheck en de omgang met vertrou- welijke gegevens. • Breng de meldcode geregeld onder de aandacht van medewerkers, zodat zij op de hoogte zijn van het bestaan en de werking van de meldcode. Zorg dat in ieder geval de sleutelfiguren die een centrale rol hebben in het constateren van signalen volledig op de hoogte zijn van het gebruik van de meldcode. 7 Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling 2 Inleiding Huiselijk geweld7 en kindermishandeling8 komen op grote schaal voor in onze samenleving. Jaarlijks worden één miljoen mensen slachtoffer van incidenteel huiselijk geweld en ruim 200.000 personen hebben te maken met ernstig of herhaald huiselijk geweld9. Het aantal kinderen dat wordt mishandeld, verwaarloosd of misbruikt, is tussen 2005 en 2010 gestegen van 107.000 naar ruim 118.000 kinderen10. Uit het jaarverslag 2013 van het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) bleek dat er dat jaar 66.715 eerste contacten zijn geweest. In 2010 waren dit nog 62.001 contacten. Om huiselijk geweld en kindermishandeling terug te dringen is vroegtijdige signalering belang- rijk. Hoe eerder deze geweldsvormen worden opgespoord, des te sneller hulp en ondersteuning geboden kan worden om het geweld te stoppen en de slachtoffers hulp te bieden. Het signaleren van huiselijk geweld en kindermishandeling is in de praktijk echter niet eenvoudig. Het gebruik van een meldcode kan ondersteuning bieden in het omgaan met signalen. De meldcode is een vijf-stappenplan waarin staat wat een beroepskracht het beste kan doen bij een vermoeden van huiselijk geweld of kindermishandeling tot aan het moment dat hij of zij moet beslissen over het doen van een melding. 7 Huiselijk geweld is lichamelijk, geestelijk of seksueel geweld of bedreiging daarmee door iemand in de huiselijke kring (Wet Maatschappelijke Ondersteuning 2015, art. 1.1.1). 8 Onder kindermishandeling wordt verstaan: elke vorm van voor de minderjarige bedreigende of gewelddadige interactie van fysieke, psychische of seksuele aard, die de ouders of andere personen, ten opzichte van wie de minderjarige in een relatie van afhankelijkheid of van onvrijheid staat, actief of passief opdringen, waardoor ernstige schade wordt berokkend of dreigt te worden berokkend aan de minderjarige in de vorm van fysiek of psychisch letsel (Jeugdwet, art. 1.1). 9 Zie website: http://www.vooreenveiligthuis.nl/geweld-thuis. 10 Kindermishandeling in Nederland Anno 2010. De Tweede Nationale Prevalentiestudie Mishandeling van Kinderen en Jeugdigen (TNO, 2011). Het betreft een vijfjaarlijks onderzoek. Het volgende onderzoeksrapport wordt verwacht in 2016. 8 Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling 2.1 Aanleiding In juli 2013 zijn de Wet meldcode en het Besluit verplichte meldcode huiselijk geweld en kinder- mishandeling (kort gezegd: het Besluit meldcode) ingevoerd. De Wet meldcode geldt voor de sectoren gezondheidszorg, onderwijs, kinderopvang, maatschappelijke ondersteuning, jeugd- zorg en justitie. Met de invoering van de Wet meldcode zijn organisaties en zelfstandige beroeps- beoefenaren verplicht over een eigen meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling te beschikken en de kennis en het gebruik hiervan binnen de eigen organisatie te bevorderen. Het Besluit meldcode beschrijft de elementen die een meldcode minimaal moet bevatten, zoals een stappenplan voor de omgang met vermoedens van geweld. De meldcode dient ervoor de beroepskracht te ondersteunen bij het zorgvuldige afwegen van het al dan niet doen van een melding bij vermoedens van huiselijk geweld en kindermishandeling. Het hebben van een meldcode betekent geen meldplicht van signalen. In het Jaarwerkprogramma Toezicht Jeugd 2015 is vermeld dat de Inspecties Jeugdzorg en Gezondheidszorg de afgelopen jaren binnen de eigen sectoren zijn nagegaan of instellingen de meldcode gebruiken en hun medewerkers hierin hebben geschoold. Daarnaast is aangekondigd dat onder andere de Inspectie VenJ onderzoek doet naar de meldcode. 9 Meldcode voor huiselijk geweld en kindermishandeling 3 Onderzoeksopzet De Inspectie Veiligheid en Justitie (Inspectie VenJ) heeft een onderzoek uitgevoerd naar de mate waarin alle onder haar toezicht vallende organisaties die verplicht zijn een meldcode te hebben, voldoen aan de eisen uit de Wet meldcode en het Besluit meldcode. Tevens wilde de Inspectie VenJ inzicht verkrijgen in wat de organisaties doen om het gebruik en de kennis van de meldcode te bevorderen en wat hun eerste ervaringen met het gebruik van de meldcode zijn. 3.1 Probleemstelling Bovenstaande heeft geleid tot de volgende probleemstelling: In hoeverre voldoen betrokken organisaties binnen het toezichtdomein van de Inspectie VenJ aan de Wet verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling en bijbehorende besluit en wat zijn hun eerste ervaringen met het gebruik van de meldcode? De probleemstelling valt uiteen in de volgende onderzoeksvragen: 1. I n hoeverre beschikken de betrokken organisaties binnen het toezichtdomein van de Inspectie VenJ over een meldcode? 2. I n hoeverre voldoet deze meldcode aan de eisen uit het Besluit meldcode? 3. I n hoeverre bevorderen deze organisaties het gebruik en de kennis van de meldcode binnen de eigen organisatie? 4. W at zijn de eerste ervaringen met het gebruik van de meldcode? 3.2 Uitvoering onderzoek 3.2.1 Afbakening De Wet meldcode beschrijft welke organisaties die onder het ministerie van Veiligheid en Justitie vallen een meldcode moeten hebben. Dit zijn justitiële jeugdinrichtingen, forensische psychiatri- sche instellingen, penitentiaire inrichtingen, het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA), de RIBW’s en de reclassering. Conform de Regeling Halt (2013) is ook Halt verplicht om over een meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling te beschikken en het gebruik en de kennis hiervan onder medewerkers te bevorderen. 10