IIRRAAKK,, (cid:304)(cid:304)RRAANN,, AABBDD VVEE PPEETTRROOLL TTaayyyyaarr AArr(cid:305)(cid:305) ÖÖzzeettlleeyyeenn:: VV.. NNeezziihh AAyyttaaçç AArrkkaa KKaappaakkttaann Bush ve ekibi taraf(cid:305)ndan dizayn edilen politika çerçevesinde ku(cid:351)ku ve gizem dolu 11 Eylül olay(cid:305)n(cid:305)n hemen arkas(cid:305)ndan dü(cid:351)ünülen Irak(cid:8217)(cid:305)n i(cid:351)gali, Afganistan i(cid:351)galinden sonraya b(cid:305)rak(cid:305)lm(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Zira Afganistan, Amerikan toplumunun üzerinden Vietnam sendromunu atmas(cid:305)n(cid:305) sa(cid:287)layacak daha kolay bir hedef olarak görülmü(cid:351)tür. Öte yandan, Irak(cid:8217)(cid:305)n i(cid:351)galinde kitle imha silahlar(cid:305), demokratikle(cid:351)me ya da Saddam(cid:8217)(cid:305)n El-Kaide ile i(cid:351)birli(cid:287)i yapt(cid:305)(cid:287)(cid:305) iddialar(cid:305)n(cid:305)n tamamen temelsiz oldu(cid:287)u ortaya ç(cid:305)km(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Sonuçta Irak, söz konusu ekibin 1997(cid:8217)de haz(cid:305)rlay(cid:305)p kamuoyuyla payla(cid:351)t(cid:305)(cid:287)(cid:305) (cid:8220)Yeni Amerikan Yüzy(cid:305)l(cid:305) Projesi(cid:8221) çerçevesinde ABD(cid:8217)nin dünya imparatorlu(cid:287)u amac(cid:305)n(cid:305) gerçekle(cid:351)tirmek ve (cid:304)srail(cid:8217)in güvenlik sorununa kal(cid:305)c(cid:305) bir çözüm getirmek amac(cid:305)yla i(cid:351)gal edilmi(cid:351)tir. BÜYÜK ORTA DO(cid:286)U POL(cid:304)T(cid:304)KASI VE PAX AMER(cid:304)CANA ABD(cid:8217)nin Orta Do(cid:287)u Politikas(cid:305)n(cid:305)n temelinde bölgenin ekonomik öneminin ve (cid:304)srail(cid:8217)in güvenlik sorununun oldu(cid:287)u art(cid:305)k herkes taraf(cid:305)ndan bilinmektedir. Bu ba(cid:287)lamda s(cid:305)n(cid:305)rlar(cid:305) kuzeyde Hazar Denizi(cid:8217)ni, Kafkasya(cid:8217)y(cid:305) ve Orta Asya(cid:8217)y(cid:305) da içerecek (cid:351)ekilde Türkiye, Pakistan, Afganistan ve (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n da yer ald(cid:305)(cid:287)(cid:305) do(cid:287)uda Hürmüz Bo(cid:287)az(cid:305) ve Umman Körfezi(cid:8217)ne güneyde Babel Mendep Bo(cid:287)az(cid:305) ve Aden Körfezi(cid:8217)ne ve bat(cid:305)da Fas(cid:8217)a ve Cebeli Tar(cid:305)k Bo(cid:287)az(cid:305)(cid:8217)na kadar uzanan ve Akdeniz(cid:8217)i, Karadeniz(cid:8217)i Ege Denizi(cid:8217)ni, (cid:304)stanbul ve Çanakkale Bo(cid:287)azlar(cid:305)n(cid:305), K(cid:305)z(cid:305)l Deniz(cid:8217)i Tiran Bo(cid:287)az(cid:305)(cid:8217)n(cid:305) ve Süvey(cid:351) Kanal(cid:305)(cid:8217)n(cid:305), Basra Körfezi(cid:8217)ni, eski Mezopotamya(cid:8217)y(cid:305), Bereketli Hilal(cid:8217)i, Nil(cid:8217)i ve F(cid:305)rat(cid:8217)(cid:305) içine alan geni(cid:351) co(cid:287)rafyay(cid:305) kapsayan Büyük Orta Do(cid:287)u olarak tan(cid:305)mlanan bölgede siyasal, ekonomik ve stratejik düzenlemeler bölgenin Amerikan etki alan(cid:305)na dahil edilmesini öngören (cid:8220)Büyük Orta Do(cid:287)u Projesi(cid:8221) asl(cid:305)nda So(cid:287)uk Sava(cid:351)(cid:305)n sona ermesi ve Sovyet Blo(cid:287)unun da(cid:287)(cid:305)lmas(cid:305)yla tek süper güç haline gelen ABD(cid:8217)nin bir Pax Americana olu(cid:351)turmay(cid:305) amaçlayan giri(cid:351)imleridir. Ço(cid:287)unlu(cid:287)unu Müslüman halklar(cid:305)n olu(cid:351)turdu(cid:287)u bu geni(cid:351) co(cid:287)rafya insanl(cid:305)k tarihi kadar eski bir mücadele ve rekabete konu olmu(cid:351) bir bölgedir. Bu rekabet zaman zaman askeri ve stratejik bir boyut kazanm(cid:305)(cid:351) özellikle 1. Dünya Sava(cid:351)(cid:305) sonras(cid:305) dönemde petrolün varl(cid:305)(cid:287)(cid:305)n(cid:305)n ve de(cid:287)erinin anla(cid:351)(cid:305)lmas(cid:305) ekonomik unsurlar(cid:305) bölgeye ili(cid:351)kin rekabetin temel parametresi haline getirmi(cid:351)tir. Bugün dünya enerji kaynaklar(cid:305) içinde petrol ve do(cid:287)al gaz(cid:305)n pay(cid:305) yakla(cid:351)(cid:305)k yüzde 70(cid:8217)i bulurken, söz konusu enerji kaynaklar(cid:305)ndan petrolün yüzde 70-80(cid:8217)i, do(cid:287)al gaz(cid:305)n ise yüzde 50(cid:8217)si bu bölgede (Büyük Orta Do(cid:287)uda) bulunmaktad(cid:305)r. Dünya petrol tüketiminin yüzde 25(cid:8217)i tek ba(cid:351)(cid:305)na ABD(cid:8217)ye aittir. Bu rakam Avrupa, Rusya ve Orta Asya ülkelerinin toplam tüketimine ya da Çin ve Japonya(cid:8217)n(cid:305)n içinde yer ald(cid:305)(cid:287)(cid:305) Asya- Pasifik bölgesinin pay(cid:305)na e(cid:351)it. Dolay(cid:305)s(cid:305)yla, ABD toplam ithalat(cid:305)n(cid:305)n yüzde 25(cid:8217)ini bölgeden gerçekle(cid:351)tirirken, Japonya yüzde 70(cid:8217)ini Avrupa ülkeleri ise yakla(cid:351)(cid:305)k yüzde 55-60(cid:8217)(cid:305)n(cid:305) bölgeden kar(cid:351)(cid:305)lamaktad(cid:305)r. Bu enerji kaynaklar(cid:305) üzerinde do(cid:287)rudan ya da en az(cid:305)ndan dolayl(cid:305) denetim sa(cid:287)lamak ve bu kaynaklar(cid:305)n rakip güçlerin eline geçerek size kar(cid:351)(cid:305) kullan(cid:305)lmas(cid:305)n(cid:305) engellemek bir süper www.altinicizdiklerim.com 1 güç için kendi hegemonik üstünlü(cid:287)ünü sürdürebilmesi ve di(cid:287)er ülkelerin kaderini belirleyebilecek gücü elinde bulundurmas(cid:305) için son derece önemlidir. BÜYÜK ORTA DO(cid:286)U POL(cid:304)T(cid:304)KASININ F(cid:304)KT(cid:304)F ANLAMI ABD(cid:8217)nin Büyük Orta Do(cid:287)u Politikas(cid:305)n(cid:305)n bölgenin ekonomik ve demokratik anlamda geri kalm(cid:305)(cid:351)l(cid:305)(cid:287)(cid:305)na çözüm getirecek bir proje oldu(cid:287)u iddia edilmektedir. Bu çerçevede bölgedeki ülkelere kaynak aktar(cid:305)laca(cid:287)(cid:305) ve demokratik kat(cid:305)l(cid:305)m(cid:305)n te(cid:351)vik edilerek de(cid:287)i(cid:351)imi gerçekle(cid:351)tirmelerinin sa(cid:287)lanaca(cid:287)(cid:305) ifade edilmektedir. ABD(cid:8217)nin hangi ülkede demokratikle(cid:351)meyi destekleyece(cid:287)i, hangisinde mevcut durumu devam ettirece(cid:287)i konusu da oldukça karma(cid:351)(cid:305)k bir konudur. Libya liderinin Amerikan yanl(cid:305)s(cid:305) aç(cid:305)klamalar(cid:305) üzerine o güne kadar ki hesab(cid:305)n üzeri çizilmi(cid:351) ve Libya ele(cid:351)tirilerin hedefi olmaktan kurtulmu(cid:351)tur. Amerikan yönetiminin ele(cid:351)tirilerine hedef olmakla beraber Washington(cid:8217)un Suudi hanedan(cid:305)ndan vazgeçme olana(cid:287)(cid:305) var m(cid:305)d(cid:305)r? Ayn(cid:305) (cid:351)ekilde Kuveyt(cid:8217)te Sabah ailesinden, Bahreyn(cid:8217)de Halife ailesinden, Katar(cid:8217)da Tani ailesinden, Umman(cid:8217)da Said ailesinden ve Ürdün(cid:8217)de Ha(cid:351)imi ailesinden vazgeçmesini dü(cid:351)ünmek ne kadar gerçekçidir? Bu ülkelerde mevcut hanedanl(cid:305)klar(cid:305)n i(cid:351)ba(cid:351)(cid:305)nda kalmas(cid:305)n(cid:305) da sa(cid:287)layacak bir demokratikle(cid:351)me bölgenin demokratikle(cid:351)me sorununu çözebilir mi ya da ABD gerçekten bu i(cid:351)te ne kadar samimidir? Ayn(cid:305) (cid:351)ekilde Yemen, Cezayir ve Fas(cid:8217)taki yönetimlerin Amerikan yönetimi ile bir sorunu olmad(cid:305)(cid:287)(cid:305) zaten biliniyor. O zaman geriye kalan ve demokratikle(cid:351)tirilecek rejimler bellidir. Bunlar Amerika ile problemi olan Washington ile ortak bir dil geli(cid:351)tirememi(cid:351), ülkesini Amerikan sermayesine açmam(cid:305)(cid:351), kendi hallerine b(cid:305)rak(cid:305)l(cid:305)rsa dolar bölgesinden euro bilgesine geçen ya da geçme olas(cid:305)l(cid:305)(cid:287)(cid:305) olan ve dolay(cid:305)s(cid:305)yla Beyaz Saray aç(cid:305)s(cid:305)ndan rejim de(cid:287)i(cid:351)ikli(cid:287)inin kaç(cid:305)n(cid:305)lmaz görüldü(cid:287)ü ülkelerdir. Bunlar Sudan, Suriye, (cid:304)ran ve Irak(cid:8217)t(cid:305). Bu ülkelerin mevcut rejimleri bölgede Amerikan yönetimlerinin bir numaral(cid:305) hedefi olmu(cid:351)tur. Bunlardan Irak (cid:8220)demokratikle(cid:351)tirildi(cid:8221); s(cid:305)ra di(cid:287)erlerinde mi? BÖLGEN(cid:304)N GENEL GÖRÜNÜMÜ (cid:304)ran ve Irak(cid:8217)(cid:305)n merkezinde yer ald(cid:305)(cid:287)(cid:305) bölge genel anlamda Orta Do(cid:287)u olarak tan(cid:305)mlansa da daha ziyade Basra Körfezi ya da Arap Körfezi/(cid:304)ran Körfezi olarak bilinmektedir. Bu bölgeye uluslararas(cid:305) ili(cid:351)kiler literatüründe Güney Bat(cid:305) Asya da denmektedir. Bölge (cid:304)ran ve Irak(cid:8217)(cid:305)n d(cid:305)(cid:351)(cid:305)nda Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahreyn, Katar BAE ve Umman(cid:8217)(cid:305) da kapsamaktad(cid:305)r. Petrol söz konusu oldu(cid:287)unda da daha ziyade bu bölgeden söz edilmektedir. Çünkü Orta Do(cid:287)u petrolünün neredeyse tamam(cid:305) Basra Körfezi ad(cid:305) verilen bölgede yer almaktad(cid:305)r. Ayr(cid:305)ca bölge ülkelerinin hemen hepsinde, potansiyel istikrars(cid:305)zl(cid:305)k unsurlar(cid:305) bulunmaktad(cid:305)r. Özellikle (cid:350)ii radikalizmi ve radikal terör örgütleri söz konusu rejimlerin gelece(cid:287)ini tehdit etmektedir. Söz konusu ülkelerdeki otoriter rejimlerin bask(cid:305) politikalar(cid:305) ve ABD ile angajmanlar(cid:305) ilgili ülkelerdeki muhalefet hareketlerini güçlendirmektedir. Basra Körfezi olarak ifade etti(cid:287)imiz bölgede bulunan ve petrol zengini say(cid:305)lan ülkeler aras(cid:305)nda asl(cid:305)nda e(cid:351)it bir güç da(cid:287)(cid:305)l(cid:305)m(cid:305)n(cid:305)n bulundu(cid:287)unu söylemek olanaks(cid:305)z olmakla beraber, bu devletlerden (cid:304)ran, Irak ve Suudi Arabistan(cid:8217)(cid:305) ayr(cid:305), di(cid:287)erlerini ayr(cid:305) dü(cid:351)ünmek www.altinicizdiklerim.com 2 daha do(cid:287)ru bir yakla(cid:351)(cid:305)m olabilir. Geri kalan be(cid:351) devletin (Kuveyt, Bahreyn, Katar, BAE ve Umman(cid:8217)(cid:305)n) güçlerinde de çok ciddi bir fark olmad(cid:305)(cid:287)(cid:305) ileri sürülebilir. STRATEJ(cid:304)K UNSURLAR Yakla(cid:351)(cid:305)k 300 milyon insan(cid:305)n ya(cid:351)ad(cid:305)(cid:287)(cid:305) Orta Do(cid:287)unun bir alt sistemi olan Basra Körfezi, 120 milyon dolay(cid:305)nda nüfusuyla daha ziyade petrol ve do(cid:287)al gaz zengini ülkelerin yer ald(cid:305)(cid:287)(cid:305) ve sadece bu nedenden dolay(cid:305) bile dünyan(cid:305)n asla vazgeçemeyece(cid:287)i bir bölgedir. Dolay(cid:305)s(cid:305)yla kuzeyi Sovyetler Birli(cid:287)i(cid:8217)nin da(cid:287)(cid:305)lmas(cid:305)yla ba(cid:287)(cid:305)ms(cid:305)zl(cid:305)(cid:287)(cid:305)na kavu(cid:351)an Ermenistan, Azerbaycan ve Türkmenistan, do(cid:287)usu Afganistan, bat(cid:305)s(cid:305) K(cid:305)z(cid:305)ldeniz , güneyi Arap Denizi ve Hint Okyanusu ile çevrili olan bölge, sanayile(cid:351)me aç(cid:305)s(cid:305)ndan geri olmakla beraber, dünya enerji kaynaklar(cid:305)n(cid:305)n topland(cid:305)(cid:287)(cid:305) bir merkez konumundad(cid:305)r. Gerek co(cid:287)rafik yap(cid:305)s(cid:305), gerekse dünya petrol rezervinin yakla(cid:351)(cid:305)k % 65(cid:8217)ine varan petrol kaynaklar(cid:305) ile Basra Körfezi, stratejik önemini uzun y(cid:305)llar koruyacak bölge niteli(cid:287)indedir. Ba(cid:351)ta sanayile(cid:351)mi(cid:351) Avrupa ülkeleri olmak üzere, Çin ve ABD(cid:8217)nin petrole ba(cid:287)(cid:305)ml(cid:305)l(cid:305)(cid:287)(cid:305) sürdü(cid:287)ü sürece bölgenin hem küresel ekonomiyi hem de global güçlerin askeri ve güvenlik politikalar(cid:305)n(cid:305) etkileyecek bir nitelikte olmaya devam edece(cid:287)inden ku(cid:351)ku duyulmamaktad(cid:305)r. Basra Körfezi(cid:8217)nin pozisyonu bölgeye zaten stratejik ve ekonomik avantajlar sa(cid:287)lamaktad(cid:305)r. Bölge dünya politikas(cid:305)nda sürekli hassas bir role sahip olmu(cid:351)tur. 15. yy(cid:8217)dan beri dünyan(cid:305)n önemli güçleri çe(cid:351)itli amaçlar için bu bölgeyi ve bölgedeki üsleri ele geçirmek için mücadele etmi(cid:351)lerdir. (cid:304)lk dönem Portekiz ve (cid:304)spanyol mücadelesine sahne olan bölge, daha sonra da (cid:304)ngiliz, Osmanl(cid:305) ve Rus mücadelesine tan(cid:305)k olmu(cid:351)tur. So(cid:287)uk sava(cid:351) boyunca bölge ABD için Avrupa ve Pasifik(cid:8217)ten sonra üçüncü cephe olarak görülmü(cid:351), hatta önem aç(cid:305)s(cid:305)ndan di(cid:287)erlerinden bir fark(cid:305) olmad(cid:305)(cid:287)(cid:305) üzerinde durulmu(cid:351)tur. Bölge bu dönemde süper güçlerin mücadele alan(cid:305) olmu(cid:351) ve söz konusu devletler bölgenin ekonomik ve siyasal dinamiklerini etkilemi(cid:351)lerdir. Do(cid:287)u Bloku ve Sovyetler Birli(cid:287)i(cid:8217)nin da(cid:287)(cid:305)lmas(cid:305)n(cid:305)n ard(cid:305)ndan bölgeye yönelik Sovyet tehlikesi ortadan kalkm(cid:305)(cid:351) olmakla beraber, 1979 devriminin (cid:304)ran(cid:8217)da (cid:350)ii yönetimini iktidara ta(cid:351)(cid:305)mas(cid:305), bölgeyi (cid:304)ran eliyle (cid:350)ii ve (cid:304)slami hareketin yay(cid:305)lmas(cid:305)na aç(cid:305)k bir duruma getirdi(cid:287)inden, Bat(cid:305)n(cid:305)n bölgeye yönelik ç(cid:305)karlar(cid:305) yine tehdit alt(cid:305)nda görülmü(cid:351)tür. Bunun d(cid:305)(cid:351)(cid:305)nda, Irak(cid:8217)(cid:305)n sekiz y(cid:305)l süren (cid:304)ran-Irak Sava(cid:351)(cid:305)n(cid:305)n arkas(cid:305)ndan 1990 A(cid:287)ustosunda kom(cid:351)usu Kuveyt(cid:8217)i i(cid:351)gal etmesi ve Suudi Arabistan için tehdit olu(cid:351)turmas(cid:305), ayr(cid:305)ca gerek (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n gerekse Irak(cid:8217)(cid:305)n nükleer silah geli(cid:351)tirmeye yönelik çabalar(cid:305)ndan vazgeçmemeleri, bölgenin siyasal ve stratejik olarak önemini korumas(cid:305)na neden olmu(cid:351)tur. Ayr(cid:305)ca, Körfezde bulunan zengin petrol ve do(cid:287)al gaz yataklar(cid:305) bölgeyi dünyan(cid:305)n di(cid:287)er bölgelerinden stratejik olarak farkl(cid:305)la(cid:351)t(cid:305)rd(cid:305)(cid:287)(cid:305) gibi, politik olarak da farkl(cid:305) k(cid:305)lmaktad(cid:305)r. Dünya petrol rezervinin % 68(cid:8217)ini ve do(cid:287)al gaz rezervinin % 40(cid:8217)(cid:305)n(cid:305)n bulundu(cid:287)u Orta Do(cid:287)uda, söz konusu kaynaklar(cid:305)n % 95(cid:8217)i Körfezde (dünyadaki petrolün % 67(cid:8217)si ve do(cid:287)al gaz(cid:305)n % 33(cid:8217)ü burada) yo(cid:287)unla(cid:351)maktad(cid:305)r. Günlük petrol üretimi 2000(cid:8217)li y(cid:305)llar(cid:305)n ba(cid:351)(cid:305)nda 28 milyon varil olan Körfezde bu rakam(cid:305)n 2020 y(cid:305)l(cid:305)nda 42.2 milyon varile ç(cid:305)kmas(cid:305) beklenmektedir. Bu ba(cid:287)lamda, 1995(cid:8217)te günlük 15.4 milyon varil petrolle dünya petrol ihracat(cid:305)n(cid:305)n % 41(cid:8217)inin yap(cid:305)ld(cid:305)(cid:287)(cid:305) bölgeden 2020 y(cid:305)l(cid:305)nda günde 37.2 milyon varil petrol ihraç edilecek, dünya petrol ihracat(cid:305) içindeki pay(cid:305)n % 56(cid:8217)ya ç(cid:305)kaca(cid:287)(cid:305) tahmin edilmektedir. www.altinicizdiklerim.com 3 PETROL UNSURU Enerji kaynaklar(cid:305)n(cid:305)n Orta Do(cid:287)unun bir alt bölgesi olarak tan(cid:305)mlanan Basra Körfezi(cid:8217)nde yo(cid:287)unla(cid:351)t(cid:305)(cid:287)(cid:305) dikkati çekmektedir. Zira tek ba(cid:351)(cid:305)na 262 milyar varil petrol rezervine sahip olan Suudi Arabistan(cid:8217)da dünya petrol rezervinin yüzde 25(cid:8217)i bulunmaktad(cid:305)r. Bu oran ABD(cid:8217)nin on kat(cid:305), Rusya(cid:8217)n(cid:305)n ise be(cid:351) kat(cid:305)d(cid:305)r. Irak ise 115 milyar varil petrolüyle dünya petrol rezervinin yüzde 11(cid:8217)ine sahiptir. Her iki ülkenin de nüfuslar(cid:305) 25 milyonun üzerindedir. (cid:304)ran(cid:8217)a gelince bu ülke 135 milyar varil kan(cid:305)tlanm(cid:305)(cid:351) petrol rezervleri ile dünya petrol rezervlerinin yüzde 12(cid:8217)sine sahip bulunmaktad(cid:305)r. (cid:304)ran bu konuda Suudi Arabistan(cid:8217)dan sonra dünyada ikinci s(cid:305)rada gelmektedir. (cid:304)ran, yakla(cid:351)(cid:305)k yüzde 15,4 do(cid:287)al gaz rezerviyle de bu alanda Rusya(cid:8217)dan sonra ikinci s(cid:305)rada yer almaktad(cid:305)r. Basra Körfezi(cid:8217)ndeki di(cid:287)er ülkelerden Kuveyt(cid:8217)in ve BAE(cid:8217)nin ise yakla(cid:351)(cid:305)k 100 milyar varil petrole sahip oldu(cid:287)u bilinmektedir. 2 milyon dolay(cid:305)nda nüfusu olan bu iki ülkenin yabanc(cid:305)lar ç(cid:305)kt(cid:305)(cid:287)(cid:305)nda geriye 500.000 dolay(cid:305)nda bir yerli nüfusu kalmaktad(cid:305)r. Dolay(cid:305)s(cid:305)yla 1.1 trilyon varil olan toplam kan(cid:305)tlanm(cid:305)(cid:351) rezervler içinde 700 milyar varil petrole sahip olan bu be(cid:351) ülkenin kan(cid:305)tlanm(cid:305)(cid:351) rezervlerinin oran(cid:305) yüzde 65-67(cid:8217)dir. Bilinen rezervler d(cid:305)(cid:351)(cid:305)nda kalan dünyadaki tahmini rezervleri ise 2 trilyon varil dolay(cid:305)ndad(cid:305)r. Bunlar(cid:305)n da büyük k(cid:305)sm(cid:305) bu bölgede bulunmaktad(cid:305)r. 1999(cid:8217)a kadar 90 milyar varil petrole sahip olan (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n tahmini rezervleri 2003(cid:8217)te 135 milyar varile ç(cid:305)km(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r ve bunlar(cid:305)n ayn(cid:305) h(cid:305)zla artmas(cid:305) beklenmektedir. Bu ba(cid:287)lamda (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n tahmini rezervleri de eklendi(cid:287)inde 285, Irak(cid:8217)(cid:305)n ise 260 milyar varil petrole sahip oldu(cid:287)u bilinmektedir. Suudi Arabistan(cid:8217)(cid:305)n kan(cid:305)tlanm(cid:305)(cid:351) ve tahmini rezerv toplam(cid:305) 650, Kuveyt ve BAE(cid:8217)nin ise her birinin yakla(cid:351)(cid:305)k 200 milyar varil dolay(cid:305)ndad(cid:305)r. Bu rakamlar Umman ve Katar için 20 milyar varildir. Bu durumda bölgedeki toplam rezervlerin 1.6 trilyon varile ula(cid:351)t(cid:305)(cid:287)(cid:305) görülmektedir. Bölgedeki petrol rezervlerinin ekonomik de(cid:287)eri ise petrolün ortalama 60 dolar olmas(cid:305) halinde 96 trilyon dolar dolay(cid:305)ndad(cid:305)r. Bunun yakla(cid:351)(cid:305)k 120 milyon nüfusu bulunan bir bölgede bulunmas(cid:305) hem büyük devletler, hem de dünyan(cid:305)n önemli petrol (cid:351)irketleri aç(cid:305)s(cid:305)ndan bölgeyi oldukça cazip hale getirmektedir. (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n bir ba(cid:351)ka önemi ise kan(cid:305)tlanm(cid:305)(cid:351) ve tahmini rezerv toplam(cid:305) 240 milyar varil dolay(cid:305)nda olan Hazar(cid:8217)a k(cid:305)y(cid:305)s(cid:305) olmas(cid:305)ndan kaynaklanmaktad(cid:305)r. Öte yandan, petrolün dünya enerji tüketiminde yakla(cid:351)(cid:305)k yüzde 40(cid:8217)la halen birinci s(cid:305)rada yer almas(cid:305) (ula(cid:351)(cid:305)m sektöründe bu oran yüzde 97) ve h(cid:305)zla artan petrol fiyatlar(cid:305) bölgeyi küresel mücadelenin en temel unsuru haline getirmektedir. Günlük 85 milyon varil dolay(cid:305)nda olan Dünya petrol tüketiminin 2020(cid:8217)de 120 milyon varile ç(cid:305)kmas(cid:305) beklenmektedir. (cid:304)ngiltere ve Norveç d(cid:305)(cid:351)(cid:305)nda ciddi bir enerji kayna(cid:287)(cid:305)na sahip olmayan Avrupa ülkeleri petrol gereksinimleri aç(cid:305)s(cid:305)ndan yüzde 55-60 dolay(cid:305)nda bu bölgeye ba(cid:287)(cid:305)ml(cid:305)d(cid:305)r. Bu ba(cid:287)(cid:305)ml(cid:305)l(cid:305)k Japonya ve Çin için yakla(cid:351)(cid:305)k yüzde 70 dolay(cid:305)ndad(cid:305)r. ABD ise petrol ithalat(cid:305)n(cid:305)n yüzde 25(cid:8217)ini bu bölgeden gerçekle(cid:351)tirmektedir. 20 milyon varil günlük petrol tüketimiyle Dünya petrol tüketiminin yüzde 25(cid:8217)ini gerçekle(cid:351)tiren ABD; bu gereksiniminin yüzde 55(cid:8217)ini d(cid:305)(cid:351) pazarlardan kar(cid:351)(cid:305)lamaktad(cid:305)r. Ancak ABD(cid:8217)nin tek ba(cid:351)(cid:305)na gerçekle(cid:351)tirdi(cid:287)i petrol ithalat(cid:305) da ayn(cid:305) petrol tüketimi gibi Avrupa(cid:8217)n(cid:305)n toplam ithalat(cid:305)na ve Çin ve Japonya(cid:8217)n(cid:305)n da yer ald(cid:305)(cid:287)(cid:305) Asya-Pasifik ülkelerinin toplam ithalat(cid:305)na e(cid:351)ittir. TOPLUMSAL VE S(cid:304)YASAL (cid:304)ST(cid:304)KRAR UNSURLARI Körfezde bulunan devletler esas olarak bir bütün halinde Müslüman devletler olarak bilinmelerine ra(cid:287)men, aralar(cid:305)ndaki mezhep ayr(cid:305)l(cid:305)klar(cid:305), ideolojik sorunlar, s(cid:305)n(cid:305)r sorunlar(cid:305), rekabetten kaynaklanan sorunlar, siyasal sorunlar, tarihsel ve psikolojik sorunlar, politik önceliklerinin farkl(cid:305) olmas(cid:305) ve farkl(cid:305) politik tercihlere sahip olmalar(cid:305), ayr(cid:305)ca Bat(cid:305)l(cid:305) ülkelerle www.altinicizdiklerim.com 4 bire bir ili(cid:351)kileri, güçlü bir birlik olu(cid:351)turamamalar(cid:305)na ve bölgeyi ilgilendiren pek çok uluslararas(cid:305) sorun kar(cid:351)(cid:305)s(cid:305)nda birlikte hareket edememelerine neden olmu(cid:351)tur. Bölgede ya(cid:351)ayan halk(cid:305)n hemen hepsinin Müslüman olmas(cid:305) din unsurunu, halk aras(cid:305)nda dayan(cid:305)(cid:351)may(cid:305) sa(cid:287)lamak ve halk(cid:305)n yönetime sadakatini devam ettirmek amac(cid:305)yla kullan(cid:305)lan bir araç halinde getirmektedir. Dinin bu birle(cid:351)tirici özelli(cid:287)inden yararlanan iktidarlar, bununla hem siyasal istikrar(cid:305) sa(cid:287)lama, hem de kendi anti-demokratik yönetim anlay(cid:305)(cid:351)lar(cid:305)n(cid:305) sürdürme çabas(cid:305) içinde görünmekteler. Bu anlamda, kabile gelene(cid:287)i de siyasal ve toplumsal hayatla ilgili önemli bir istikrar faktörü olarak devreye girmektedir. Modern Körfez ülkelerinde hala kabile gelene(cid:287)inin etkisi görülmektedir. Kabile toplumunda siyasal sadakatin (cid:351)eklinin hiyerar(cid:351)ik nitelikte olmas(cid:305), Körfezdeki siyasal istikrar(cid:305)n önemli bir nedeni olarak görülmektedir. Kabile önderlerinin ve (cid:351)eyhlerin yerini Krallar, Emirler ve Sultanlar alm(cid:305)(cid:351) olmakla beraber, eski adet ve gelenekler oldu(cid:287)u gibi sürdürülmektedir. Din, kabile ve aile yap(cid:305)s(cid:305) olmak üzere üç ana ba(cid:351)l(cid:305)k alt(cid:305)nda toplanmaya çal(cid:305)(cid:351)(cid:305)lan faktörler, bölgedeki geleneksel otoriter rejimlere kar(cid:351)(cid:305) s(cid:305)k s(cid:305)k ayaklanmalar(cid:305)n(cid:305)n olmay(cid:305)(cid:351)(cid:305)n(cid:305)n ve göreceli siyasal istikrar(cid:305)n devaml(cid:305)l(cid:305)(cid:287)(cid:305)n(cid:305)n önemli bir nedeni say(cid:305)lmaktad(cid:305)r. Körfez ülkeleri aras(cid:305)ndaki mezhep ayr(cid:305)l(cid:305)klar(cid:305) da önemli bir istikrars(cid:305)zl(cid:305)k faktörü olarak rol oynamaktad(cid:305)r. (cid:350)ii-Sünni ayr(cid:305)l(cid:305)(cid:287)(cid:305) temelinde odaklanan mezhep farkl(cid:305)l(cid:305)(cid:287)(cid:305) Körfezde önemli sorunlara yol açmaktad(cid:305)r. (cid:350)iiler Irak(cid:8217)ta nüfusun yakla(cid:351)(cid:305)k yüzde 60(cid:8217)(cid:305)n(cid:305), Bahreyn(cid:8217)de yüzde 60-70(cid:8217)ini Kuveyt ve Katar(cid:8217)da yüzde 25(cid:8217)ini, BAE ve Suudi Arabistan(cid:8217)da ise yüzde 10(cid:8217)unu olu(cid:351)turmaktad(cid:305)r. OPEC(cid:8217)(cid:304)N KURULU(cid:350)U OPEC, (petrol ihraç eden ülkeler örgütü) 1960 Eylül(cid:8217)ünde ilk olarak Irak, (cid:304)ran, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Venezüella taraf(cid:305)ndan kurulmu(cid:351)tur. Petrolün siyasalla(cid:351)ma sürecinde petrol fiyatlar(cid:305)n(cid:305)n ucuz oldu(cid:287)u dönemlerde yedi k(cid:305)z karde(cid:351)ler (BP, Shell, Exxon, Mobil, Socal, Gulf, Texaco) denen petrol (cid:351)irketleri bunun fiyat(cid:305)n(cid:305) ucuz tutarak belli ölçüde de bilinçli bir (cid:351)ekilde 1950(cid:8217)li y(cid:305)llarda Avrupa(cid:8217)da ve di(cid:287)er yerlerde endüstride temel enerji kayna(cid:287)(cid:305) olan kömürün yerini almas(cid:305)n(cid:305) sa(cid:287)lam(cid:305)(cid:351)lard(cid:305). Oysa petrol fiyatlar(cid:305)n(cid:305)n ucuz olu(cid:351)u üretici ülkeleri olumsuz etkilemekteydi. Bu çerçevede OPEC(cid:8217)in ortaya ç(cid:305)k(cid:305)(cid:351)(cid:305)nda petrol üzerinde daha fazla söz sahibi olmak isteyen üretici ülkeler aras(cid:305)ndaki dayan(cid:305)(cid:351)ma gereksinimi önemli rol oynam(cid:305)(cid:351) ve OPEC bir anlamda bunun sonucu olarak ortaya ç(cid:305)km(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Di(cid:287)er bir ifadeyle, petrol üreticisi ülkelerin fiyat(cid:305) istikrara kavu(cid:351)turmak ve petrolün fiyat ve miktar(cid:305)nda daha fazla belirleyici olacak bir siyasi güce sahip olma iste(cid:287)i bu örgütün do(cid:287)mas(cid:305)na yol açan ba(cid:351)l(cid:305)ca faktör olmu(cid:351)tur. OPEC(cid:8217)(cid:304)N ETK(cid:304)S(cid:304)ZLE(cid:350)MES(cid:304) 1990(cid:8217)lar(cid:305)n sonlar(cid:305)ndan itibaren OPEC fiyat istikrar(cid:305)n(cid:305) sa(cid:287)lamada tamamen etkin bir güç olmaktan ç(cid:305)km(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. 1970(cid:8217)lerdeki gücünü kaybeden OPEC(cid:8217)in art(cid:305)k s(cid:305)radan bir örgüt haline geldi(cid:287)i ve piyasadaki arz talep konusunda olsun fiyat konusunda olsun gerekti(cid:287)inde önlemler alabilecek yeni bir örgütün gereklili(cid:287)i tart(cid:305)(cid:351)(cid:305)lmaya ba(cid:351)lanm(cid:305)(cid:351)t(cid:305). Art(cid:305)k Piyasadaki arz konusu hatta baz(cid:305)lar(cid:305) OPEC d(cid:305)(cid:351)(cid:305)nda yer alan ülkelerden olu(cid:351)an birkaç ülkenin i(cid:351)birli(cid:287)i ile düzenlenmeye ba(cid:351)lanm(cid:305)(cid:351)t(cid:305). Dolay(cid:305)s(cid:305)yla piyasalara müdahale ancak Suudi Arabistan, www.altinicizdiklerim.com 5 Venezüella, Kuveyt, (cid:304)ran gibi OPEC üyesi ülkelerle Norveç ve Meksika gibi örgüte üye olmayan baz(cid:305) ülkelerin i(cid:351)birli(cid:287)iyle söz konusu olabilmektedir. Bu çabalar(cid:305)n da piyasalar üzerinde ciddi bir etkisinin oldu(cid:287)unu söylemek oldukça zor. Asl(cid:305)nda OPEC içinde de as(cid:305)l kararl(cid:305) alanlar büyük petrol üreticisi ülkeler di(cid:287)erleri ise seremonim nitelikli bu toplant(cid:305)lara kat(cid:305)larak dokümanlar(cid:305) imzalamaktalar. AMER(cid:304)KAN POL(cid:304)T(cid:304)KASININ TEMEL PARAMETRELER(cid:304) 1970(cid:8217)lerin ba(cid:351)(cid:305)na kadar ABD(cid:8217)nin Körfeze yönelik politikas(cid:305) genelde Orta Do(cid:287)u politikas(cid:305)n(cid:305)n bir parças(cid:305) gibi görünse de, tarihsel süreç içinde ili(cid:351)kilerin seyrine bak(cid:305)ld(cid:305)(cid:287)(cid:305)nda bölgeye ayr(cid:305) bir önem verildi(cid:287)i anla(cid:351)(cid:305)lmaktad(cid:305)r. (cid:304)ngiltere(cid:8217)nin bölgeden ayr(cid:305)lmas(cid:305)yla birlikte harekete geçen ABD; Vietnam(cid:8217)la ba(cid:351)(cid:305) dertte oldu(cid:287)u için do(cid:287)rudan askeri angajmanlara girmese de, (cid:304)ran ve Suudi Arabistan(cid:8217)a dayal(cid:305) iki ayakl(cid:305) politikay(cid:305) geli(cid:351)tirerek, bölge ülkelerine askeri ve ekonomik deste(cid:287)ini artt(cid:305)rm(cid:305)(cid:351)t(cid:305). ABD, 1980-88 (cid:304)ran-Irak Sava(cid:351)(cid:305) boyunca Irak ve (cid:304)ran aras(cid:305)ndaki dengenin özellikle (cid:304)ran lehine bozulmas(cid:305)n(cid:305)n bölgeye olumsuz yans(cid:305)malar(cid:305) olabilece(cid:287)ini dü(cid:351)ünerek Irak(cid:8217)(cid:305) desteklemeyi ç(cid:305)karlar(cid:305)na daha uygun bulmu(cid:351)tu. Bu noktada, Irak bir anlamda (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n bölgeye yönelik yay(cid:305)lmac(cid:305) e(cid:287)ilimlerini engelleyebilecek bir tampon ülke olarak görülmü(cid:351)tü. Dolay(cid:305)s(cid:305)yla Irak(cid:8217)(cid:305)n sava(cid:351) yeteneklerini destekleyen ABD; Körfez ülkelerinin de ayn(cid:305) yönde davranmas(cid:305)n(cid:305) sa(cid:287)lam(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. 1990(cid:8217)lar(cid:305)n son çeyre(cid:287)inde, özellikle Hatemi(cid:8217)nin iktidara gelmesinden sonra, (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n bölgeye yönelik politikas(cid:305)nda bir yumu(cid:351)ama söz konusu olsa da , yine de (cid:304)ran(cid:8217)daki (cid:304)slami yönetimin nükleer programa a(cid:287)(cid:305)rl(cid:305)k vererek uzun menzilli füze geli(cid:351)tirme programlar(cid:305)na yönelmesi, bu ülkenin gerek ABD gerekse bölge ülkeleri taraf(cid:305)ndan bir tehdit olarak alg(cid:305)lanmaya devam etmesine yol açm(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. So(cid:287)uk Sava(cid:351)(cid:305)n sonuna kadar hatta 2000(cid:8217)li y(cid:305)llara kadar Orta Do(cid:287)uya yönelik geleneksel Amerikan politikas(cid:305)n(cid:305)n ana hedefleri, petrolün (ABD denetiminde) düzenli bir (cid:351)ekilde sevkinin süreklili(cid:287)ini sa(cid:287)lamak, bölgenin ve bölgedeki petrol kaynaklar(cid:305)n(cid:305)n içeriden veya d(cid:305)(cid:351)ardan bir ba(cid:351)ka gücün kontrolüne girmesini önlemek veya üretici ülkeler üzerinde denetim kurarak petrolün sevkini engellemek veyahut petrolü ve petrol üreticisi ülkeler üzerinde sa(cid:287)lad(cid:305)klar(cid:305) denetimi Bat(cid:305) dünyas(cid:305)na kar(cid:351)(cid:305) kullanmaya çal(cid:305)(cid:351)malar(cid:305)n(cid:305) engellemek; Körfezdeki Amerikan müttefiki olan geleneksel rejimleri iç ve d(cid:305)(cid:351) tehditlere kar(cid:351)(cid:305) koruyarak mevcut istikrar(cid:305) sürdürmek; (cid:304)srail(cid:8217)in güvenli(cid:287)ine, egemenli(cid:287)ine ve toprak bütünlü(cid:287)üne yönelik gerçek ve olas(cid:305) tehditleri önlemek ve tüm bu amaçlar(cid:305) gerçekle(cid:351)tirmek için gerekirse askeri güç kullanmakt(cid:305). Sovyet imparatorlu(cid:287)unun çökmesi ve So(cid:287)uk Sava(cid:351)(cid:305)n sona ermesiyle ortaya ç(cid:305)kan güç bo(cid:351)lu(cid:287)u, ABD(cid:8217)nin söz konusu amaçlar(cid:305)na dünya liderli(cid:287)i amac(cid:305)n(cid:305) eklemesine ve en temel politika haline getirmesine yol açm(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Art(cid:305)k Amerikan yönetimlerinin öncelikli hedefi hegemonik bir güç haline gelmek ve bu pozisyonlar(cid:305)n(cid:305) sürdürmek için gerekli finansal, politik, askeri ve co(cid:287)rafi ko(cid:351)ullar(cid:305) yerine getirmektir. Özellikle petrol üzerindeki denetimi elinde bulundurarak rakiplerin rekabet güçlerini zay(cid:305)flatmak; hatta onlar(cid:305) rekabet edemez hale getirmek; ayr(cid:305)ca olabildi(cid:287)ince daha www.altinicizdiklerim.com 6 geni(cid:351) bir co(cid:287)rafyada kontrolü sa(cid:287)lamak; özellikle stratejik noktalar(cid:305) denetim alt(cid:305)nda bulundurmak; uluslararas(cid:305) siyasal karar organlar(cid:305)nda rakiplerine inisiyatif kulland(cid:305)rmamak; bu çerçevede BM(cid:8217)yi Amerikan ç(cid:305)karlar(cid:305) d(cid:305)(cid:351)(cid:305)nda karar alamaz hale getirmek; Amerikan politikalar(cid:305) için tehdit olu(cid:351)turan (cid:304)ran ve Suriye gibi ülkeleri terörist devletler olarak niteleyip uluslararas(cid:305) toplumun d(cid:305)(cid:351)(cid:305)na atarak cezaland(cid:305)rmak; hatta boy hedefi haline getirmek, tüm bu amaçlar(cid:305) gerçekle(cid:351)tirmek için askeri harcamalar(cid:305) olabildi(cid:287)ince artt(cid:305)rmak ve bu çerçevede dünyan(cid:305)n en büyük askeri gücünü elinde bulundurmaya devam etmektir. II. Dünya Sava(cid:351)(cid:305)(cid:8217)ndan bu yana hemen hemen her ABD Ba(cid:351)kan(cid:305), Orta Do(cid:287)unun ve Körfezin Amerika için hem ekonomik, hem siyasal hem de stratejik olarak önemli oldu(cid:287)unu vurgulam(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. EKONOM(cid:304)K ÇIKARLAR VE PETROL FAKTÖRÜ ABD(cid:8217)nin bölgeyle petrol dolay(cid:305)s(cid:305)yla ilgisinin güvenlik ili(cid:351)kilerine yans(cid:305)mas(cid:305) II. Dünya Sava(cid:351)(cid:305)(cid:8217)ndan sonra ba(cid:351)lam(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Bu tarihe kadar (cid:304)ngiltere dolay(cid:305)s(cid:305)yla bölgenin ciddi bir güvenlik sorunu söz konusu de(cid:287)ildi. Ancak zamanla (cid:304)ngiltere(cid:8217)nin bu rolünü yerine getiremeyecek hale gelmesi, Bat(cid:305) endüstrisi için hayati önem ta(cid:351)(cid:305)yan Orta Do(cid:287)unun ucuz petrolünün (1971(cid:8217)e kadar ham petrolün varili 2 dolar(cid:305) geçmemi(cid:351)tir) Sovyetlere kar(cid:351)(cid:305) korunmas(cid:305) gere(cid:287)ini gündeme getirmi(cid:351)tir. 1970(cid:8217)lerde ya(cid:351)anan geli(cid:351)melerle petrolün 35 dolara kadar ç(cid:305)kmas(cid:305) bölgenin önemini bir anda farkl(cid:305)la(cid:351)t(cid:305)rm(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Bat(cid:305) Avrupa ülkeleri ve Japonya petrol gereksinimlerinin neredeyse yüzde 75(cid:8217)ini, her (cid:351)eye ra(cid:287)men ABD de yüzde 25(cid:8217)ini bölgeden kar(cid:351)(cid:305)lamaktayd(cid:305). Ayr(cid:305)ca (cid:351)imdi güç, petrol (cid:351)irketlerinden üretici ülkelere do(cid:287)ru kaym(cid:305)(cid:351)t(cid:305). 1973 Arap-(cid:304)srail Sava(cid:351)(cid:305)(cid:8217)nda (cid:304)srail(cid:8217)e yard(cid:305)m ettikleri gerekçesiyle uygulanan petrol ambargosu petrolün art(cid:305)k bir siyasal silah olarak kullan(cid:305)labilece(cid:287)ini göstermi(cid:351)ti. Petrol fiyatlar(cid:305)nda ikinci bir (cid:351)ok yükselme de, 1979(cid:8217)da (cid:304)ran Devrimi ve arkas(cid:305)nda ya(cid:351)anan (cid:304)ran-Irak sava(cid:351)(cid:305) dolay(cid:305)s(cid:305)yla söz konusu olmu(cid:351)tur. 1986(cid:8217)dan itibaren petrol fiyatlar(cid:305)ndaki gerileme ve Sovyetlerin da(cid:287)(cid:305)lmas(cid:305)yla yeni üreticilerin piyasaya girmesi, OPEC ülkeleri aç(cid:305)s(cid:305)ndan petrolün bir siyasal silah olarak kullan(cid:305)lma olana(cid:287)(cid:305)n(cid:305) neredeyse ortadan kald(cid:305)rm(cid:305)(cid:351)t(cid:305). Dolay(cid:305)s(cid:305)yla ABD(cid:8217)nin bölgeye yönelik politikas(cid:305)n(cid:305)n belirlenmesinde temel kayg(cid:305)n(cid:305)n ekonomik ç(cid:305)karlar(cid:305)n korunmas(cid:305) oldu(cid:287)u dü(cid:351)ünüldü(cid:287)üne, ilginin odak noktas(cid:305)n(cid:305) do(cid:287)al olarak petrol olu(cid:351)turmaktad(cid:305)r. Çünkü petrole ba(cid:287)(cid:305)ml(cid:305)l(cid:305)klar(cid:305) giderek biraz daha artan ABD ve Bat(cid:305)l(cid:305) müttefikleri, petrol gereksinmelerinin önemli bir k(cid:305)sm(cid:305)n(cid:305) bu bölgeden kar(cid:351)(cid:305)lamaktad(cid:305)r. Bat(cid:305)l(cid:305) ülkelerin petrol gereksinimleri artt(cid:305)(cid:287)(cid:305) ve petrole alternatif olabilecek yeni enerji kaynaklar(cid:305) devreye sokulmad(cid:305)(cid:287)(cid:305) sürece bölgeye olan ba(cid:287)(cid:305)ml(cid:305)l(cid:305)(cid:287)(cid:305)n devam edece(cid:287)inden ku(cid:351)ku duyulmamaktad(cid:305)r. Di(cid:287)er yandan, petrol arz(cid:305)n(cid:305)n azalmas(cid:305) veya petrol sevkinin kesintiye u(cid:287)ramas(cid:305) dünya ekonomisini oldukça olumsuz (cid:351)ekilde etkilemektedir. www.altinicizdiklerim.com 7 Alternatif enerji kaynaklar(cid:305) üzerindeki çal(cid:305)(cid:351)malar bütün h(cid:305)z(cid:305)yla devam etse de bölge petrol bak(cid:305)m(cid:305)ndan hala rakipsiz olma özelli(cid:287)ini korumaktad(cid:305)r. Zira Körfez petrolü, üretim maliyeti en dü(cid:351)ük petrol olmaya devam etti(cid:287)i gibi, bölgede 735 milyar varil rezervin bulundu(cid:287)u dü(cid:351)ünülürse, dünya petrolünün yüzde 67(cid:8217)sinin yer ald(cid:305)(cid:287)(cid:305) bir bölge olarak da en az(cid:305)ndan gelecek 20y(cid:305)l için alternatifsiz olmay(cid:305) sürdürece(cid:287)e benzemektedir. Dünya petrol üretiminin yüzde 40(cid:8217)(cid:305)n(cid:305) kar(cid:351)(cid:305)layan bölge, fazla üretim kapasitesi en yüksek olan bölge olma özelli(cid:287)ini de korumaktad(cid:305)r. Ayr(cid:305)ca, Orta Do(cid:287)u yüzde 65-70(cid:8217)lik payla dünya silah pazar(cid:305)nda ilk s(cid:305)rada yer al(cid:305)rken, ABD de silah satan ülkeler s(cid:305)ralamas(cid:305)nda yüzde 67(cid:8217)lik payla ilk s(cid:305)rada yer almaktad(cid:305)r. Özellikle Orta Do(cid:287)u ülkelerinden silaha y(cid:305)lda ortalama 20 milyar dolan para harcayan Suudi Arabistan yüzde 23(cid:8217)lük payla dünyada en fazla silah sat(cid:305)n alan ülke özelli(cid:287)ini de elinde bulundurmaktad(cid:305)r. Suudi Arabistan, Kuveyt ve BAE(cid:8217)nin toplam silah ithalat(cid:305) dünya silah ithalat(cid:305)n(cid:305)n yakla(cid:351)(cid:305)k yüzde 28(cid:8217)ine denk gelmektedir. Suudi Arabistan(cid:8217)dan ABD(cid:8217)ye ortalama y(cid:305)ll(cid:305)k net sermaye transferi 5.1 milyar dolar olup, her geçen y(cid:305)l artarak devam etmi(cid:351)tir. Genel olarak, özel ki(cid:351)i ve kurum yat(cid:305)r(cid:305)mlar(cid:305) da dahil edilirse Körfez ülkelerinin yurt d(cid:305)(cid:351)(cid:305)ndaki toplam sermayelerinin iki trilyon dolar dolay(cid:305)nda oldu(cid:287)u tahmin edilmektedir. Bu petro- dolarlar(cid:305)n en az yar(cid:305)s(cid:305) Amerikan piyasas(cid:305)nda de(cid:287)erlendirilmektedir. Di(cid:287)er yar(cid:305)s(cid:305) ise Bat(cid:305) Avrupa ekonomisi için vazgeçilmez bir kaynak olmaya devam etmektedir. STRATEJ(cid:304)K VE S(cid:304)YASAL ÇIKARLAR Sovyetler Birli(cid:287)i(cid:8217)nin II. Dünya Sava(cid:351)(cid:305)(cid:8217)ndan sonra bir güvenlik ku(cid:351)a(cid:287)(cid:305) olu(cid:351)turmak amac(cid:305)yla kom(cid:351)u ülkeler üzerinde do(cid:287)rudan veya dolayl(cid:305) bir biçimde bask(cid:305) olu(cid:351)turmas(cid:305) ve baz(cid:305)lar(cid:305) egemenli(cid:287)i alt(cid:305)na almas(cid:305) bölge ülkelerinin ku(cid:351)kular(cid:305)n(cid:305) hakl(cid:305) ç(cid:305)kard(cid:305)(cid:287)(cid:305) gibi, ABD(cid:8217)nin Sovyet tehdidi retori(cid:287)inin inand(cid:305)r(cid:305)c(cid:305)l(cid:305)(cid:287)(cid:305)n(cid:305) güçlendirmi(cid:351)tir. Sava(cid:351)tan önemli ölçüde güç kaybederek ç(cid:305)kan (cid:304)ngiltere ise, Orta Do(cid:287)udaki taahhütlerini yerine getirecek durumda olmad(cid:305)(cid:287)(cid:305)ndan, Türkiye ve Yunanistan(cid:8217)a yönelik siyasi taahhütlerinden vazgeçerken, 1940(cid:8217)lar(cid:305)n sonlar(cid:305)na do(cid:287)ru Hindistan ve Filistin(cid:8217)den ve 1950(cid:8217)lerin ortalar(cid:305)nda Süvey(cid:351)(cid:8217)ten çekilmek zorunda kalm(cid:305)(cid:351) ve 1960(cid:8217)lar(cid:305)n sonlar(cid:305)nda da Basra Körfezinden çekilece(cid:287)ini aç(cid:305)klam(cid:305)(cid:351)t(cid:305). Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bölgedeki siyasal sorumluluklar(cid:305)ndan kurtulmaya çal(cid:305)(cid:351)an (cid:304)ngiltere, ekonomik ç(cid:305)karlar(cid:305)n(cid:305) sürdürme konusunda oldukça istekli görünmü(cid:351), hatta (cid:304)ran ve Arap devletleri üzerinde ABD ile zaman zaman ç(cid:305)kar çat(cid:305)(cid:351)malar(cid:305) bile söz konusu olmu(cid:351)tur. ABD bu çerçevede Orta Do(cid:287)unun ve Körfezin Sovyet etki ve kontrolüne geçmesine kar(cid:351)(cid:305) geleneksel (cid:304)ngiliz politikas(cid:305)n(cid:305)n yerini alarak, bir taraftan bölge ülkeleriyle ili(cid:351)kilerini geli(cid:351)tirirken, di(cid:287)er taraftan tampon i(cid:351)levi gören kuzey ku(cid:351)ak ülkelerine askeri ve teknik yard(cid:305)mlar yapm(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. ABD (cid:304)LE (cid:304)RAN ARASINDAK(cid:304) (cid:304)L(cid:304)(cid:350)K(cid:304)LER (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n Orta Asya ve Kafkaslarda etki alan(cid:305) olu(cid:351)turmaya çal(cid:305)(cid:351)mas(cid:305), Orta Do(cid:287)u ülkelerine rejimini ihraç ve o bölgelerdeki (cid:350)iiler arac(cid:305)l(cid:305)(cid:287)(cid:305)yla bu ülkeleri istikrars(cid:305)zla(cid:351)t(cid:305)rmas(cid:305) olas(cid:305)l(cid:305)(cid:287)(cid:305) ve sonuçta Orta Asya(cid:8217)dan Hint Okyanusu ve K(cid:305)z(cid:305)l Deniz(cid:8217)e kadar çok geni(cid:351) bir alanda etki www.altinicizdiklerim.com 8 alan(cid:305)na sahip olmas(cid:305), ABD aç(cid:305)s(cid:305)ndan (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305) öncelikli bir tehdit haline getirmeye devam edecektir. Bu aç(cid:305)dan, ilk etapta (cid:304)ran(cid:8217)a, SSCB(cid:8217)ye uyguland(cid:305)(cid:287)(cid:305) gibi, rejimin çökmesine kadar sürecek ku(cid:351)atma mant(cid:305)(cid:287)(cid:305)na dayanan bir çevreleme politikas(cid:305) uygulanm(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Ancak burada özellikle Irak(cid:8217)taki Baas rejiminin 2003(cid:8217)te çökmesinden sonra ABD(cid:8217)nin, Clinton döneminde ba(cid:351)lat(cid:305)lan (cid:8220)çifte ku(cid:351)atma(cid:8221) politikas(cid:305)nda bir de(cid:287)i(cid:351)iklik oldu(cid:287)unu belirtmekte yarar var. Bu ba(cid:287)lamda (cid:304)ran, Irak(cid:8217)tan sonra, ku(cid:351)at(cid:305)lmas(cid:305) gereken tek ülke olarak kalm(cid:305)(cid:351) ve ABD(cid:8217)nin Bush Doktrini ve önleyici sava(cid:351) stratejisi çerçevesinde ku(cid:351)atman(cid:305)n ötesine geçilerek, (cid:304)ran bir tehdit olarak devam etti(cid:287)i sürece do(cid:287)rudan bir askeri müdahalenin hedefi durumuna gelmi(cid:351) ve tehdidin ortadan kald(cid:305)r(cid:305)lmas(cid:305) da rejim de(cid:287)i(cid:351)ikli(cid:287)ine ba(cid:287)lanm(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Ambargonun (cid:304)ran ekonomisinin olumsuz etkiledi(cid:287)ini ileri sürenler, riyalin h(cid:305)zla de(cid:287)er kaybetmesine, petrol al(cid:305)c(cid:305)s(cid:305) ülkelerle örne(cid:287)in Çin, Fransa, Japonya, (cid:304)talya, Portekiz ve (cid:304)spanya ile yap(cid:305)lan kontratlar(cid:305)n ancak belli (cid:305)skontolar sa(cid:287)lanarak gerçekle(cid:351)ti(cid:287)ine, petrol ç(cid:305)karma i(cid:351)lemlerinde kullan(cid:305)lan ve daha önce ABD(cid:8217)den al(cid:305)nan makine ve teçhizatlar(cid:305)n üçüncü ülkelerden daha pahal(cid:305)ya temin edilebildi(cid:287)ine, dolay(cid:305)s(cid:305)yla (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n petrol altyap(cid:305) yat(cid:305)r(cid:305)mlar(cid:305)n(cid:305)n yenilenmesinin oldukça maliyetli hale geldi(cid:287)ine, d(cid:305)(cid:351)ar(cid:305)dan silah al(cid:305)mlar(cid:305)n(cid:305)n dü(cid:351)tü(cid:287)üne, IMF ba(cid:351)ta olmak üzere uluslararas(cid:305) örgütlerin, devletlerin özel finans kurumlar(cid:305)n(cid:305)n (cid:304)ran(cid:8217)a borç vermede çekingen davrand(cid:305)klar(cid:305)na, bunun da (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n daha kötü ko(cid:351)ullarla borçlanmas(cid:305)na yol açt(cid:305)(cid:287)(cid:305)na, 1996(cid:8217)da Conoca ile yap(cid:305)lan kontrat(cid:305)n (Basra Körfezi(cid:8217)nde petrol ç(cid:305)kar(cid:305)lmas(cid:305) için) Amerikan yönetimince engellenmesi üzerine devreye Frans(cid:305)z Total (cid:351)irketi girmi(cid:351)se de yap(cid:305)lan kontrat(cid:305)n (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305) tatmin edecek ölçülerde gerçekle(cid:351)medi(cid:287)ine ve Azerbaycan taraf(cid:305)ndan konsorsiyumdaki kendi pay(cid:305)ndan yüzde 5(cid:8217)ini (cid:304)ran(cid:8217)a verme giri(cid:351)iminin ABD bask(cid:305)s(cid:305)yla engellendi(cid:287)ine dikkat çekmi(cid:351)lerdir. Yine bu çevrelere göre, Japonya 1995(cid:8217)te ald(cid:305)(cid:287)(cid:305) bir kararla, Karun nehri üzerindeki baraj in(cid:351)aat(cid:305)n(cid:305)n finansman(cid:305) için (cid:304)ran(cid:8217)a vermeyi öngördü(cid:287)ü kredilerin 450 milyon dolarl(cid:305)k ikinci dilimini dondurdu(cid:287)unu, Çin de 1995 Eylül(cid:8217)ünde (cid:304)ran(cid:8217)a iki adet 300 MW(cid:8217)l(cid:305)k nükleer reaktör vermeye ili(cid:351)kin yap(cid:305)lan prensip anla(cid:351)mas(cid:305)n(cid:305) ask(cid:305)ya ald(cid:305)(cid:287)(cid:305)n(cid:305), 1996 Kas(cid:305)m(cid:8217)(cid:305)nda ise Uranyum dönü(cid:351)türme cihaz(cid:305)n(cid:305)n sat(cid:305)(cid:351)(cid:305)n(cid:305)n iptal edildi(cid:287)ini aç(cid:305)klam(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Ayr(cid:305)ca, Güney Afrika ile yap(cid:305)lan 15 milyon varil ham petrol sat(cid:305)m(cid:305) sözle(cid:351)mesi de iptal edilmi(cid:351)tir. Bütün bunlar ya ABD bask(cid:305)s(cid:305)ndan ya da ilgili taraflar(cid:305)n ABD ile ili(cid:351)kilerin bozmak istememesinden kaynaklanm(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Bill Clinton taraf(cid:305)ndan (cid:304)ran(cid:8217)a ticaret yasa(cid:287)(cid:305) getirilmesini ve 1996(cid:8217)da De Amato yasas(cid:305)yla getirilen ekonomik yapt(cid:305)r(cid:305)mlar(cid:305) kullanmaktayd(cid:305)lar. Dolay(cid:305)s(cid:305)yla bunlara göre ABD(cid:8217)nin amac(cid:305), (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305) tecrit ederek ve böylece ekonomik anlamda çöküntüye u(cid:287)ratarak (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n ABD aç(cid:305)s(cid:305)ndan bir tehlike olmaktan ç(cid:305)kmas(cid:305)n(cid:305) sa(cid:287)lamak ve en nihayetinde de rejimi y(cid:305)kmak oldu(cid:287)undan, bu ülkeyle ili(cid:351)kileri geli(cid:351)tirmeye çal(cid:305)(cid:351)mak gereksiz ve yarars(cid:305)zd(cid:305)r. Di(cid:287)er taraftan, (cid:304)ran(cid:8217)(cid:305)n Bu(cid:351)ehr, Natanz ve Arak(cid:8217)taki nükleer santralleri henüz in(cid:351)a a(cid:351)amas(cid:305)nda bulunmaktad(cid:305)r. Bunlardan Rusya(cid:8217)n(cid:305)n yard(cid:305)m(cid:305)yla in(cid:351)a edilmekte olan Bu(cid:351)ehr santrali 1000 MW(cid:8217)l(cid:305)k bir nükleer enerji santralidir. (cid:304)ranl(cid:305)lara göre bunun nükleer bomba yap(cid:305)m(cid:305)yla bir ilgisi bulunmuyor. Nükleer enerjinin bar(cid:305)(cid:351)ç(cid:305)l amaçlar için kullan(cid:305)m(cid:305) çerçevesinde faaliyet göstermesi öngörülmektedir. Rusya da zaten (cid:304)ran(cid:8217)a yönelik nükleer teknoloji yard(cid:305)m(cid:305)n(cid:305), nükleer enerjinin bar(cid:305)(cid:351)ç(cid:305)l amaçlar için kullan(cid:305)m(cid:305)yla ilgili oldu(cid:287)unu ileri sürerek, bu i(cid:351)birli(cid:287)inin arkas(cid:305)nda oldu(cid:287)unu göstermi(cid:351)tir. Natanz(cid:8217)da in(cid:351)a edilen santral de, (cid:304)ranl(cid:305)lara göre Uranyum zenginle(cid:351)tirme ile ilgili de(cid:287)ildir. www.altinicizdiklerim.com 9 SUUD(cid:304) ARAB(cid:304)STAN-ABD (cid:304)L(cid:304)(cid:350)K(cid:304)LER(cid:304) Suudi Arabistan ile ABD aras(cid:305)ndaki diplomatik ili(cid:351)kiler, Washington yönetiminin bu ülkeyi 1931(cid:8217)de tan(cid:305)mas(cid:305)yla ba(cid:351)lam(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Suudi Arabistan ile ABD aras(cid:305)ndaki ili(cid:351)kilerin ba(cid:351)lamas(cid:305)nda Standart Oil of California (cid:351)irketinin Suudi hükümetiyle 1933(cid:8217)te el-Hasa bölgesindeki petrolün ara(cid:351)t(cid:305)r(cid:305)lmas(cid:305)n(cid:305) ve i(cid:351)letilmesini öngörün 60 y(cid:305)ll(cid:305)k bir imtiyaz anla(cid:351)mas(cid:305) yapmas(cid:305) önemli rol oynam(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Ba(cid:351)ka ortaklar(cid:305)n da kat(cid:305)l(cid:305)m(cid:305)yla daha sonra ARAMCO (Arap-Amerikan Petrol (cid:350)irketi) ad(cid:305)yla an(cid:305)lacak olan bu (cid:351)irket 1938(cid:8217)de petrol üretimine ba(cid:351)l(cid:305)yordu. Geçmi(cid:351)te oldu(cid:287)u gibi 1990 sonras(cid:305)nda da temel politikalar(cid:305)n(cid:305)n bölgedeki bu zenginli(cid:287)in bölge içi veya bölge d(cid:305)(cid:351)(cid:305) bir gücün eline geçmesini engellemek oldu(cid:287)unu aç(cid:305)klamaya devam etmekteydi. Temel amac(cid:305) krall(cid:305)(cid:287)(cid:305)n bütünlü(cid:287)ünü ve egemenli(cid:287)ini sürdürmek olan Suudi yönetiminin kendi ba(cid:351)(cid:305)na hem bu amac(cid:305)na ula(cid:351)mas(cid:305) hem de elinde bulunan ekonomik zenginli(cid:287)i korumas(cid:305) oldukça zor oldu(cid:287)undan ABD(cid:8217)nin siyasal ve askeri deste(cid:287)ine dayanmak zorunda kalm(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Bu zorunluluk So(cid:287)uk Sava(cid:351) boyunca taraflar(cid:305)n birlikte hareket etmesini gerektirmi(cid:351)tir. Bu çerçevede, II. Dünya Sava(cid:351)(cid:305)(cid:8217)n(cid:305)n hemen sonras(cid:305)nda Amerikan yönetimi Hasa petrol yataklar(cid:305)n(cid:305)n bulundu(cid:287)u Dahran(cid:8217)da modern bir hava üssü kurmak için Suudi hükümeti nezdinde giri(cid:351)imlerde bulunmu(cid:351)tur. ABD(cid:8217)N(cid:304)N D(cid:304)(cid:286)ER BÖLGE ÜLKELER(cid:304)YLE (cid:304)L(cid:304)(cid:350)K(cid:304)LER(cid:304) Bahreyn, (cid:304)ngiltere(cid:8217)nin 1971(cid:8217)de Körfezden çekilmesiyle birlikte onun b(cid:305)rakt(cid:305)(cid:287)(cid:305) bo(cid:351)lu(cid:287)u dolduran ABD(cid:8217)nin bölgeye yönelik yeni askeri stratejisindeki yerini alm(cid:305)(cid:351)t(cid:305). 1948(cid:8217)den 1968(cid:8217)e kadar geçen sürede ABD; Körfezi (cid:304)ngiltere(cid:8217)nin korumas(cid:305)nda gördü(cid:287)ü için, bölgeye yönelik özel bir strateji geli(cid:351)tirmemi(cid:351)ti. Çünkü söz konusu bölge askeri ve siyasal bak(cid:305)mdan (cid:304)ngiltere(cid:8217)nin denetimi alt(cid:305)ndayd(cid:305). Dolay(cid:305)s(cid:305)yla, Süvey(cid:351) Kanal(cid:305)(cid:8217)n(cid:305)n do(cid:287)usunda kalan bu bölge, Sovyet etkisine kar(cid:351)(cid:305) da güvence say(cid:305)lmaktayd(cid:305). Amerikan (cid:351)irketlerinin bölgedeki yat(cid:305)r(cid:305)mlar(cid:305) artmaya ve petro-dolarlar(cid:305)n ABD(cid:8217)ye gelmeye ba(cid:351)lamas(cid:305)na paralel olarak bu ilgi de yo(cid:287)unla(cid:351)m(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. Bölgede ba(cid:351)layan millile(cid:351)tirme giri(cid:351)imlerine kadar bol miktarda ç(cid:305)kar(cid:305)larak dü(cid:351)ük fiyattan sat(cid:305)ld(cid:305)(cid:287)(cid:305) için, ABD(cid:8217)nin petrole yönelik fazla bir endi(cid:351)esi yoktu. Millile(cid:351)tirme faaliyetlerinin ba(cid:351)lamas(cid:305) ve petrol üzerindeki egemenli(cid:287)in (cid:351)irketlerden devletlere geçmesi ile birlikte devletleri de içine alacak (cid:351)ekilde bölgede kontrol sa(cid:287)lamak ABD(cid:8217)nin temel askeri ve siyasal politikas(cid:305) haline gelmi(cid:351)tir. Di(cid:287)er Körfez devletlerinden Kuveyt ile ABD aras(cid:305)ndaki ili(cid:351)kilerin geli(cid:351)mesinde, bu devletin Irak(cid:8217)la olan s(cid:305)n(cid:305)r sorunlar(cid:305)n(cid:305)n büyük ölçüde etkili oldu(cid:287)u söylenebilir. Kuveyt, Irak(cid:8217)a kar(cid:351)(cid:305) güvenli(cid:287)ini koruyabilmek için, Sovyetlerle oldu(cid:287)u gibi ABD ile de ili(cid:351)kilerini geli(cid:351)tirmekte yarar görmü(cid:351) ve güç dengesi sistemi içinde esnekli(cid:287)ini korumaya çal(cid:305)(cid:351)m(cid:305)(cid:351)t(cid:305)r. ABD(cid:8217)nin Umman ile ili(cid:351)kisi ise bu devletin Hürmüz Bo(cid:287)az(cid:305)(cid:8217)n(cid:305)n kontrolünde (cid:304)ran kadar önemli bir pozisyonda bulunmas(cid:305)na dayanmaktad(cid:305)r. www.altinicizdiklerim.com 10