AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN DER DDR ZENTRALINSTITUT FÜR ALTE GESCHICHTE UND ARCHÄOLOGIE BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORYM ET ROMANORVM TEVBNERIANA £ LIIPIIO BSB B. G. TEUBNER VERLAGSGESELLSCHAFT 1989 MICHAELIS PSELLI PHILOSOPHIC A MINORA EDIDERVNT J.M.DUFFY ET D. J. O'MEARA VOL. II OPVSCVLA PSYCHOLOGICA, THEOLOGICA, DAEMONOLOGICA EDIDIT D. J. O'MEARA Β mraa Β SB B. G. TEUBNER VERLAGSGESELLSCHAFT 1989 Bibliotheca ecriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana ISSN 0233-1160 Redaktor: Günther Christian Hansen Redaktor dieses Bandes: Günther Christian Hansen ISBN 3-322-00462-7 © BSB B. C. Teubner Verlagsgesellsohaft, Leipzig, 1989 X. Auflage VLN 294 · 375/123/89 · LSV 0886 Lektor: Manfred Strümpfei Printed in the German Democratic Republic Cesamtherstellung: INTERDRUCK Graphischer Großbetrieb Leipzig, Betrieb der ausgezeichneten Qualitätsarbeit, III/18/97 Bestell-Nr. 666 3096 08200 HOC VOLVMINE CONTINENTVR Praefatio VII Conspectus codicum VIII Be codicibus editioneque singulorum opusculorum XI Editiones XXX Compendia et sigla XXXIII 1. Περί ψυχής 1 2. [De anima et mente] 2 3. Περί των πέντε δυνάμεων της ψνχής 2 4. Έξήγησις της έν τω Τιμαίφ του Πλάτωνος μαθηματικής περί ψυχής υπάρξεως ή γεννήσεως 3 5. Ετέρας Πλατωνικής διανοίας εξήγησις άπό του Τιμαίου 6 6. Έξήγησις τελεωτέρα περί τοϋ λείμματος 9 7. Έξήγησις τής Πλατωνικής εν τω Φαίδρψ διφρείας των ψυχών και στρατείας των &εών 12 8. Περί αίσϋησεως και αισθητών 14 9. Διάφοροι δόξαι ΈλληνικαΙ περί ψυχής 17 10. Περί νου 20 11. Περί ψυχής 22 12. Άποζριων) λύσις τελεία <καί> αναγκαία 23 13. Συλλογαί διάφοροι και ποικίλαι 30 14. Περί άρχων καϊ περί ενώσεως ψυχής και σώματος 72 15. Έκ&εσις τοϋ δόγματος των Ώριγενιαστών περί τής των σωμάτων άναστάσεως και μερική τούτου ανατροπή 75 16. Λόγος περί ψνχής 76 17. Προς τους λέγοντας μη είναι φύσει χρηστόν τον αν&ρωπον 82 18. Ότι ουκ άρχει ή φύσις, καν γενναία ;], προς την των μαθημάτων άνά- ληψιν ανευ παιδεύσεως 87 19. Περί τον πώς οί μεν των άνθρώπων γίνονται φρόνιμοι, οι δε μωροί . 88 20. Ei μνημονεύουσιν αϊ ψυχαι των σωμάτων άπορραγείσαι 93 21. Ότι ουκ εστίν ο νους όφ&αλμός τής ψυχής 95 22. [De colligatione animae cum corpore] 96 23. Περί τοϋ πώς ή ψυχή τον σώματος είσκρίνεται κάί πώς διαλύεται . . 98 24. Περί ψυχής 99 25. [De illuminatione] 101 26. Περί τον κακοϋ 101 V HOC VOLVMINE CONTINENTVR 27. Περί ψυχής 102 28. El άρα μετά τών οικείων σωμάτων ήγουν της αυτής ϋλης άναστησόμε&α . 103 29. Τίνα τρόπον δ Πλάτων olerai είσοικίζεσύαι τάς ψυχάς τοις των αλόγων ζφων σώμασι 104 30. Τίνος χάριν τριμερή την ψυχήν οι περί Πλάτωνα και Άριστοτέλην είρήκασι 107 31. [De voluntario et involuntario] 108 32. Περί άρετών 109 33. Περί των Ιδεών, ας ό Πλάτων λέγει 111 34. Περί νοητοϋ κάλλους 115 36. Περί ΰεολογίας καί διακρίσεως δογμάτων Ελληνικών 117 36. Έλληνικαί διατάξεις περί της §είας δημιουργίας- και διαφοραΐ Ιδιωμάτων τών κρειττόνων γενών 120 37. Έλληνικαί διατάξεις περί δαιμόνων 123 38. Έξήγηαις τών Χαλδαϊκών @ητών 126 39. Έκ&εσις κεφαλαιώδης καΐ σύντομος τών παρά Χαλδαίοις δογμάτων 146 40. Ύποτύπωαις κεφαλαιώδης τών παρά Χαλδαίοις άρχαίων δογμάτων 148 41. Έκ&εοις κεφαλαιώδης και σύντομος τών παρ' Άσσυρίοις δογμάτων 151 42. Περί ϋντικής 152 43. [Scholium ad tractatum Hermeticuml 18] 154 44. Ort ουκ άλλοιοΰται τά ενδεχόμενα τή ώρισμέντ] τοϋ ΰεοϋ γνώσει περί αυτά 155 45. Περί δαιμόνων 158 46. Περί τοϋ έσομένου 159 47. Αντιγραφή προς μοναχόν ερωτήσαντα περί όρισμοϋ τοϋ ΰανάτου 160 48. [De Babutzicario] s 163 49. [De Gillo] 164 Index locorum 165 Index Dominum 174 Index verborum 176 VI PRAEFATIO In hoc volumine opuscula philosophica Michaelis Pselli edimus quae de psychologia theologia daemonologiaque Graecorum agunt. non est dubium quin auctor noster alibi de iisdem rebus nonnumquam disputa- verit. opuscula praeterea quae in hoc volumine edimus non semper solummodo de rebus philosophicis tractant, ex quo fit ut hanc collec- tionem aut augere aut minuere possis. Vt editionem nostram ad usum lectoris paratiorem faceremus, opuscula haec in quasdam classes ad logicam physicamque et, in hoc volumine, psychologiam theologiamque Graecorum pertinentes digessimus. in iisdem autem classibus ea, quae in praestantissimis collectionibus manu scriptis operum Pselli se sequuntur1), secundum eandem ordinem quan- tum fieri potest edimus. Quae falso Psello attribuì pro certo habemus hic non leget lector, inter haec quae ad materiam huius voluminis pertinent sunt: opusculum Περί ψυχής in Patrologia Graeca 122, 1029 — 1076 editum2); dialogique Timotheus (sive De operatione daemonum, alteraque versio in codice Laurentiano 87, 20 servata) et Episcopus; atque opusculum Quaenam sint Graecorum opiniones de daemonibus.3) fieri tamen potest ut auctor aliquorum opusculorum hie editorum alius esse demonstretur. ubi de auctore dubitare oporteat in praefatione nostra indicavimus.4) edimus praeterea alia quae, quamquam singulatim in codicibus Psello non attribuuntur, tamen in collectionibus operum inveniuntur quorum auctorem Psellum esse procul dubio est. Haud raro excerptis ex operibus philosophorum Graecorum haustis usus est auctor noster. editionem autem fontium Pselli proponere in 1) Collectionibus praesertim codicum Parisini Graeci 1182 (P) et Oxoniensis Baroeciani 131 (0). 2) Cf. E.-A. Leemans, Michael Psellos et les Δόξαι περί ψυχής, L'Antiquité Classique 1, 1932, 203-211. 3) Cf. P. Gautier, Le De daemonibus du Pseudo-Psellos, Revue des études Byzantines 38, 1980, 105-131. 4) De commentario Εις την ψυχογονίαν τον Πλάτωνος in Patrologia Graeca 122, 1077 — 1101 impresso vide Michaelis Pselli philosophica minora edd. J.M.Duffy et D. J. O'Meara vol. I. VII PRAEFATIO animo non habemus. quo fit ut exempli gratia nec textum antiquissimuni oraculorum Chaldaeorum nec textum commentarli Prodi in eadem oracula, sed textum excerptorum a Psello ipso redactorum edere cone- mur. textu igitur fontium (sive Prodi sive aliorum) ad emendanda verba Pselli non semper utendum esse censuimus. nec semper pro certo habere potuimus utrum errores quidam negligentiae excerptoris, scil. Pselli ipsius, an negligentiae scribae recentioris attribuendi sint. Cum permulta ex multis codicibus sumpta edamus, primo conspectum brevem omnium codicum dandum esse nobis visum est, deinde de codicibus, de cognatione codicum principiisque editionis singulorum opusculorum seriatim disserendum. partim siglis codicum maximi momenti a L. G. Westerink propositis (e. g. 0, P) usi sumus, partim sigla alia ad codices ceteros, qui permulti sunt, designandos introduximus (e. g. a1, a2, a3, etc.). in textu constituendo orthographiam taciti ad leges nunc valentes accommodavimus, erroresque leviores editorum priorum silentio praeterire maluimus. Hoc volumen praeparavit D. J. O'Meara correxitque J. M. Duffy, maximam gratiam habemus L. Benakis, E. des Places, G. Chr. Hansen, praesertim vero L. G. Westerink qui multas imagines codicum lucis ope confectas atque apographa nonnulla manu sua scripta, coniecturas correctionesque nobis misit. otium huic operi parando necessarium praebuit Concilium Americanum Societatum Eruditarum. CONSPECTVS CODICVM a1 Ambrosianus M 84 Sup. (Martini-Bassi II 640 — 643) chart., saec. XVI a2 Atheniensis Bibl. Nat. 478 (Sakkelion 95) chart., saec. XIV1) a3 Ambrosianus Β 136 Sup. (Martini-Bassi I 165) chart., saec. XVI a4 Atheniensis Bibl. Nat. 375 (Sakkelion 64) chart., saec. XVI a5 Athous Laurae Β 102 (Spyridon-Eustratiades 27) membr., saec. XI secundum Spyridon-Eustratiades, vel saec. XIV ut mihi videtur a6 Alexandrinus Bibl. Patr. 216 (Moschonas I 202) chart., saec. XIV b1 Vaticanus Barberinianus Graecus 170 (de Ricci 14) chart., saec. XVI b2 Vaticanus Barberinianus Graecus 81 (Capocci 100 — 102) chart., saec. XIV b3 Vaticanus Barberinianus Graecus 116 (Capocci 161 — 162) chart., saec. XVI b4 Vaticanus Barberinianus Graecus 38 (Capocci 39) chart., saec. XVI, ab Iacobo Diassorino scriptus ut videtur2) b5 Bucurestinus Bibl. Acad. Rom. gr. 602 (Litzica 289 — 294) chart., saec. XV-XVI3) 1) Cf. P. Gautier, Collections inconnues ou peu connues de textes pselliens, Rivista di studi bizantini e slavi 1, 1981 (Miscellanea A. Pertusi I), 39 — 44. 2) Cf. Gautier (cf. p. VII adn. 3) 107. 3) Cf. P. Moraux, Aristoteles Graecus I, Berlin 1976, 90-97. VIII PRAEFATIO b6 Vaticanus Barberinianus Graecus 179 (de Ricci 15) chart., eaec. XVI, manu Francisci Patritii scriptus c1 Cantabrigiensis Coll. S. Trin. O. 1.32 (1056) (James III 36-37) chart., saec. XVT, ab Iacobo Diassorino scriptus1) c2 Cantabrigiensis Bibl. Univ. Gg-6-10 chart., saec. XVI, ab Iacobo Dias- sorino scriptus2) E Scorialensis Φ-ΙΙΙ-1 (Andrés II 50 — 52) chart., saec. XVI med. fuit codex Georg» comitis Corinthi3) e1 Scorialensis Γ-Ι-9 (Andrés II 89 — 92) chart., saec. XVI med. fuit codex Diegi Hurtadi de Mendoza e2 Scorialensis 7-111-6 (Andrés II 151-152) chart., cuius ff. 1-193 a. 1564 a presbytero Georgio iussu Francisci Patritii scripta sunt e3 Scorialensis Γ-ΙΙΙ-12 (Andrés II 160) chart., saec. XIV in. fuit codex Francisci Patritii e4 Scorialensis Φ-Ι-10 (Andrés II15-17) chart., cuiusff. 210-218 a. 1542 manu Nicolai Murmuris scripta sunt.4) fuit codex Diegi Hurtadi es Scorialensis Φ-ΙΙ-11 (Andrés II 37 - 39) chart., cuius ff. 291 -460 a. 1563 ab Iacobo Diassorino scripta sunt.5) fuit codex Francisci Patritii f1 Laurentianus 58, 29 (Bandini II 471-475) chart., saec. XIV f2 Laurentianus 28,11 (Bandini II 20 — 21) membr., saec. XV f3 Laurentianus Conv. Soppr. 103 (Rostagno-Festa 18*) chart., a. 1358 a Longino monacho impensis Iohannis Contostephani scriptus6) Ï4 Laurentianus 55,8 (Bandinill 269 — 270) chart., saec. XV secundum N. Terzaghi7) h Hauniensis Bibl. Univ. Fabr. 49 (Graux 101 —102) membr., saec. XV M Marcianus Graecus 524 (Zanetti 282 — 283) chart., c. 1300 scriptus secundum Hunger8) m1 Mosquensis Bibl. Synod, gr. 225 (Matthaei) vel 462 (Vladimir 699-700) chart., saec. XVI-XVII m2 Marcianus Class. IV cod. 30 (Mioni I 222 — 223) chart., a Maximo Margunio scriptus a. 1585 ut ex praefatione (ff. 71 — 72) apparet m3 Marcianus Class. XI cod. 9 (Mioni III 89 — 90) chart., saec. XV ab Iohanne Argyropulo scriptus m4 Matritensis Bibl. Nat. 4759 (N 138) (Miller, Notices et Extraits XXXI 2, 24-25) chart., saec. XVI m5 Monacensis Graecus 98 (Hardt I 513 — 521) chart., saec. XVI a Georgio Tryphonio scriptus9) m6 Monacensis Graecus 435 (Hardt IV 349-352) chart., saec. XV-XVI 1) Cf. E. Gamillscheg et D. Harlfinger, Repertorium der griechischen Kopisten 800-1600, I, Wien 1981, 90. 2) Cf. Gamillscheg et Harlfinger. 3) Cf. D. Pingree, The Library of George, Count of Corinth, Texte und Unter- suchungen 124, 1979, 351-362. 4) Cf. Moraux 164 et Gautier 113. 5) Cf. P.Henry, Les manuscrits des Ennéades, Paris 1941, 184 — 185; Gamill- scheg et Harlfinger 89 — 90. 6) Cf. A. Turyn, Dated Greek Manuscripts of the Thirteenth and Fourteenth Centuries in the Libraries of Italy, Urbana 1972, I, 219 — 222; Proclus, Théologie Platonicienne edd. Saffrey - Westerink, I, Paris 1968, CXII-CXIII. 7) Studi italiani di filologia classica 16, 1908, 433 - 440; 18, 1910, 36-40. 8) Cf. H. Hunger, Der Byzantinische Katz-Mäuse-Krieg, Graz 1968, 13. 9) Cf. Proclus, Théologie Platonicienne edd. Saffrey - Westerink, I, CXVII- CXVIII. IX PBAEFATIO m7 Monacensis Graecus 100 (Hardt 1526 — 538) chart., saec. XVI partim a. 1551 ab Iohanne Murmureo exaratus secundum Hardt m8 Monacensis Graecus 403 (Hardt IV 247 — 249) chart., saec. XV, a Constantino Rhesino scriptus1) m9 Monacensis Graecus 384 (Hardt IV 188 — 197) chart., saec. XIV m10 Matritensis Bibl. Nat. Graecus 51 (Iriarte I 169 — 176) chart, saec. XIV n1 Neapolitanus Bibl. dei Gerolamini 152 (Martini 397 —415) chart., saec. XV fin., ab Iohanne Pyropulo descriptus2) 0 Bodleianus Barocci Graecus 131 (Coxe I 211-230) bombyc., c. 1280-1289 scriptus secundum N. Wilson3) 01 Vaticanus Ottobonianus Graecus 153 (Feron-Battaglini 86 — 87) chart., cuius ff. 260 — 274 a Demetrio Damila saec. XV fin. seu XVI in. scripta sunt4) Ρ Parisinus Graecus 1182 (Omont I 247-251) bombyc., saec. XIII5) p1 Parisinus Graecus 1039 (Omont I 209) membr., saec. XIV-XVI6) p2 Parisinus Graecus 1823 (Omont II 149) chart., saec. XV-XVI p3 Parisinus Graecus 2109 (Omont II 196) chart., saec. XVI p4 Parisinus Graecus 2832 (Omont III 47) membr., ff. 186r-199v saec. XV- XVI p5 Parisinus Graecus 2832, ff. 241r — 258r chart., manu recentiore7) p6 Parisinus Graecus 1220 (Omont I 270-271) bombyc., saec. XIV p7 Parisinus Graecus 1000 (Omont I 199 - 200) chart., saec. XIV p8 Parisinus Graecus 1267 (Omont I 281-282) chart., saec. XV p9 Parisinus Graecus 2087 (Omont II 191 -192) bombyc., saec. XIV p10 Parisinus Graecus 1772 (Omont II 138-139) chart., saec. XVI r1 Riccardianus Graecus 76 (Vitelli 524 — 525) chart., saec. XV S Sinaiticus 1864 (Beneäevic III 241-244) chart., saec. XVII t1 Taurinensis Bibl. Nat. 331 (Pasini I 412 — 415) chart., saec. XVI, incendio a. 1904 periit8) u1 Vaticanus Urbinas Graecus 78 (Stornajolo 106 — 108) chart., saec. XV u2 Upsalensis 47 (Graux 66) chart., saec. XVI-XVII V Vaticanus Graecus 672 (Devreesse III 122 —126) chart., saec. XIII ν1 Vaticanus Graecus 483 (Devreesse II 290-293) chart., saec. XIII-XIV ν2 Vaticanus Graecus 1744 (Gianelli II 148 — 153) chart., saec. XV V3 Vaticanus Palatinus Graecus 209 (Stevenson 105 — 108) chart., saec. XIV V4 Vaticanus Graecus 573 (Devreesse II 469 — 477) chart., saec. XIV —XV Vs Vaticanus Graecus 2231 chart., saec. XIV9) 1) Cf. Gamillscheg et Harlfinger 127. 2) Cf. Gautier 113-114. 3) Cf. Ν. Wilson, A Byzantine Miscellany : MS. Barocci 131 Described, Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik 27, 1978, 157 — 179. 4) Cf. P. Canart, Demetrius Damilas alias le 'librarius florentinus', Rivista di studi bizantini e neoellenici 14-16, 1977-79, 335. 5) Cf. Κ. Sathas, Μεσαιωνική βιβλιο&ήκη V, Venet. 1876, ξ' — πδ'; D. Serruys, Note sur le manuscrit de Psellus : Parisinus 1182, Byzantinische Zeitschrift 21, 1912, 441—447; P. Gautier, Deux manuscrits pselliens : le Parisinus graecus 1182 et le Laurentianus graecus 57, 40, Revue des études Byzantines 44, 1986, 45 — 110. 6) Cf. E. des Places, Oracles Chaldaïques, Paris 1971, 156-157. 7) Cf. des Places 158. 8) Cf. Gautier (cf. p. VIII adn. 1) 41-44. 9) Cf. S. Lilla, Un opuscolo sull'anima attribuito a Michele Psello nel codice Vat. gr. 2231, Studi in onore di A. Colonna, Perugia 1982, 183-184. X