Przysłowia ludowe i ich kontekst kulturowy w odniesieniu do żywności i żywienia w arabskich dialektach Āzaẖ i Mārdīn1 The folk proverbs and their cultural context in relation to food and nutrition in the Arabic dialects of Āzaẖ and Mārdīn Michael Abdalla INSTYTUT JĘZYKOZNAWSTWA, UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA AL. NIEPODLEGŁOŚCI 4, 61-874 POZNAŃ [email protected] Abstract This draft is an attempt to group and analyze the content of maxims, expressions, utterances, phrases, aphorisms and for- mulations which refer – directly or indirectly – to agriculture and raising animals as well as to the widely understood tradi- tions and the culture of feeding among the inhabitants of the two ancient Assyrian towns in southeastern Turkey: Āzaẖ and Mārdīn. This type of folk prose is very popular in the Middle East. Even though the procurement of food and the preparation of meals belong likely to the most important human cares and take most of the time particularly of the populations living in villages, the group of proverbs concerning the analyzed topic in each collection is only about 8% of the total. 1 Krótki opis miejscowości Āzaẖ (Hāzaẖ, Āzəx, Azëx, Asex, Bāzəbde, dziś İdil) jest miasteczkiem, od czasów starożytnych zamieszkałym przez ludność asyryjską. W odwecie za wyjątkowo dzielny opór stawiany przez mieszkańców w latach ludobójstwa dokonanego przez Turków i Kurdów na Ormianach i Asyryjczykach (1914- 1918), miasteczko zostało odcięte od świata. Pozbawieni środków do życia mieszkańcy mieli do wyboru śmierć głodową albo masowy exodus. Exodus nastąpił w 1964 roku. Dziś na blisko pięć tysięcy mieszkańców, głównie Kurdów, Asyryjczycy stanowią mniej niż 0,5% (Abdalla 2008: 59-77). 1 Obie miejscowości leżą w południowo-wschodniej Turcji. Autorami zbiorów przysłów byli, kolejno: Isḥāq L. (1994) (ur. w Āzaẖ, 1938 - jego zbiór zawiera 1370 ponumerowa- nych przysłów) i Bār Armaltō I. (1927) (ur. w Mārdīnie, 1879 - jego zbiór obejmuje około 1100 przysłów bez numeracji). Holocaust zmusił obu do wychodźstwa; L. Isḥāq zakończył swój żywot w Syrii (2011), a I. Bār Armaltō w Libanie (1954) i w tych krajach wydawali oni swoje dzieła w językach arabskim i asyryjskim. Dla przejrzystości mārdińskie zwroty ujęto w przypisach. Mārdīn (Mardin, Mērdīn, Mərde) leży w odległości około 100 km na za- chód od Āzaẖ. Do I wojny światowej chrześcijanie (Asyryjczycy i Ormianie) stanowili co najmniej połowę mieszkańców blisko dwudziestotysięcznego wówczas miasta. Obecnie miejscowość liczy około 100 tysięcy mieszkań- ców, w tym nie więcej niż 100 rodzin asyryjskich i ormiańskich razem. W roku 2007 powstał w mieście aktywnie działający Mardin Artuklu Ünive- rsitesi i uruchomiono lotnisko krajowe. Nieopodal miasta znajduje się znany asyryjski klasztor Za‘farān (Szafranowy), będący przez wiele stuleci (do roku 1933) siedzibą patriarchy Syryjskiego Kościoła Ortodoksyjnego Antiochii (Abdalla 2013: 131-142). Nie jest wiadomo od kiedy mieszkańcy obu miejscowości posługują się specyficzną odmianą dialektu arabskiego. Prawdopodobnie ten proces za- czął się od podboju arabskiego w VII wieku. Rodzimy język asyryjski (sy- riacki) zachował się jedynie w liturgii. O ile w Āzaẖ słyszy się obecnie pra- wie wyłącznie kurdyjski dialekt kurmanǧī, mardiński dialekt arabski jest nadal żywy. Obu dialektom poświęcono wiele opracowań, także książko- wych (Socin 1904, Jastrow 1969: 29-59, Wittrich 2001, Maqsi 2011)2. I jak w przypadku każdego języka używanego w mowie na co dzień, także w dia- lektach Āzaẖ i Mārdīn występuje bogactwo przysłów ludowych o różnora- kiej tematyce. 2 Przysłowie – próba definicji Kultura kształtuje się w obrębie ściśle określonego obszaru geograficznego nie bez wpływu uwarunkowań historycznych. Związane z nią przysłowia zawierają specyficzne metafory, zwroty semantyczne, charakterystyczne symbole, obrazy i przestrogi mające odniesienia do zmieniającej się sytu- acji społecznej wspólnoty. Przesłaniem ich autorów jest zacieśnienie relacji międzyludzkich, a poprzez wyciąganie wniosków z przeszłości wytyczają sposób postępowania z sąsiadami w różnych okolicznościach, zgodnie z odziedziczonym modelem. Przysłowia są skarbnicą ludowej literatury narodowej, kwintesencją zmagań i doświadczeń wielu pokoleń. Utrwalone w pamięci odzwierciedla- ją zbiorową mądrość i myśli, postawy i poglądy, swoistą wizję, obyczaje i wierzenia. Są wierną ilustracją zalet i przywar członków wspólnoty, wy- znacznikiem osobowości, tożsamości i kultury, echem i znakiem związku z czasem. Dzięki zwięzłemu i ekonomicznemu sformułowaniu oraz lekkości i głębi treści, przysłowia uchodzą za najpopularniejszy środek wyrazu; w nich odbija się czysta retoryka. Ich znaczenie nie jest zależne od poziomu rozwoju cywilizacyjnego; bowiem każda grupa etniczna posiada swoje cha- rakterystyczne przysłowia organicznie związane z jej historią, geografią i warunkami bytowania. 3 Wyrazy nawiązujące do rolnictwa, hodowli, żyw- ności i żywienia 2 17-19 maja 2013 roku w Mardin Artuklu Üniversitesi odbyła się pierwsza konferencja poświęcona mówionym w Turcji dialektom arabskim. Honorowym gościem był znany prof. Otto Jastrow. Swój wykład inauguracyjny wygłosił w czystym dialekcie mārdińskim. 2 W zbiorze przysłów z Āzaẖ spotykamy nazwy następujących surowców i środków spożywczych (w ujęciu alfabetycznym)3: ‘adas (soczewica), ‘aǧīn (ciasto), ‘asal (miód), ‘asīde4, ‘ənəb (winogrona), baṣal (cebula), baṭṭīẖ (melony), bāṭōye5, ḅayẓ (jajka), dəhən (tłuszcz), zabaš (arbuzy), ǧawze (orzech), ǧəbne (ser), ǧēǧ (kury), ḥalīb (mleko), ḥəmməṣ (ciecierzyca), ḥənṭa6 (pszenica), ẖamīre (drożdże, zakwas), ẖbayz (chleb), ẖənzīr (wieprz), ẖəẓra (warzywa, zielenina), laban (jogurt), laḥəm (mięso), pərpāre (portulaka), rġīf (bochenek), rəzz (ryż), samake (ryba), səkkar (cukier), sūm (czosnek), š‘īr (jęczmień), ṣfēro7, zafar (tłuszcz), zəbde (ma- sło), zbīb (rodzynki); ze zwierząt hodowlanych: baqara (krowa), dīk (ko- gut), ġaname (owca), ḥṣān (koń), ṣannōra (kot); z innych zwierząt: də- bbās8, ǧamal (wielbłąd), sa‘āləb (lisy), ṭēr (ptak), zəbbēne (mucha); z czę- ści ciała ludzkiego: ‘aẓm (kość), ‘ēn (oko), ǧawf (brzuch, żołądek), ʼīd (rę- ka), qalb (serce), rās (głowa), rəkbe (kolano), səmm (usta), wəčč (twarz) ẓərs (ząb); ze smaków: ḥāməẓ (kwaśny), ḥulū (słodki), mərr (gorzki); ze sprzętu domowego i kuchennego: bardūše (garnek), dann (beczka, kocioł), dawq9, maġrafe (nabierka), maẖmara (dzieża do fermentacji), ma‘laqa (łyżka, łyżeczka), ma‘ṣara (zestaw z kamieni do wyciskania soku), mənšār (piła), qadaḥ (kubek, szklanka), səfre (duża taca), səkkīn (nóż), ṣēniyye (mała taca), tannōr (piec); z części roślin: bəzər (nasiona), bōq (łodyga), smār (owoce); z czasowników związanych z gastronomią: akal (jeść), bala‘ (połykać), barrad (chłodzić), ḥalab (doić), ḥaraq (spalić, przypalić), ḥaṣad (żąć), ẖammar (poddać ciasto fermentacji), ẖassar (poddać mleko fermen- tacji), kabb (wylać, wyrzucić), salaq (gotować, smażyć), šabba‘ (nasycić), šamm (wąchać), qaššar (obrać), qammar (zrumienić), maẓaġ (żuć), nafaẖ (dmuchać); z wyrazów związanych: akəl (jedzenie), ‘ašā (kolacja), ‘azā (stypa), bāẓār (targowisko, targowanie się), ǧū‘ān (głodny), ġadā (obiad), ḥašīš (trawa), ẖəbbāz (piekarz), karm (winnica), ləqme (kęs), nār (ogień), šārəb (pijący), šəb‘ān (najedzony), šəqfe (kawałek), šərbe (picie, łyk), šəv- 3 W arabskim dialekcie Āzaẖ prawie całkowicie zniknęły głoski: „ṯ”, „ḏ” i „ḍ” - wszędzie, gdzie występują w klasycznym arabskim, wymawia się je kolejno: „s”, „z” i „ẓ” bądź „z”, natomiast głoska „ẓ” w klasycznym arabskim wszędzie zamienia się w „z”. 4 Rodzaj deseru podobnego do budyniu. 5 Bāṭōye – ciasto w postaci placka, który odrywa się od ściany pieca chlebowego i spada do popiołu, zanim zostaje upieczony. Gospodyni podnosi je, czyści i ponownie przylepia do ściany pieca. Po upieczeniu dzielą się nim dzieci. Prawdopodobnie nazwa wzięła się od asyryjskiego wyrazu bēṭo, co oznacza iskrę ognia, która tworzy się w momencie zderzenia spadającego ciasta z żarem. 6 To określenie spotyka się jedynie w dialektach w arabskich krajach azjatyckich. Wywodzi się z asyryjskiego wyrazu ḥēṭe. W arabskim klasycznym i w krajach Maghrebu nazwa pszenicy brzmi qamḥ. Podobny wyraz, qamḥō, oznacza w asyryjskim mąkę, proszek, miał. 7 Jajecznica. Nazwa pochodzi z asyryjskiego wyrazu esfīro [kula, piłka] (Tezel 2003: 14, 148, 256). 8 Pszczoły – z asyryjskiego dābōšē. 9 Asyryjskie dawqō [blacha – wypukła lub wklęsła]. Używa się jej najczęściej do wypieku naleśników. U Beduinów nosi nazwę ṣāǧ, podobnie jak nazwa wypieczonego na niej chle- ba plackowego z ciasta niepoddanego fermentacji (przaśnik). 3 ān10, škavā11, ṣāyəm (poszczący), ṭabẖa, ṭabīẖ (potrawa), zara‘ (sadzić, siać), zāq (spróbować); z nazw ludów: ‘arab (Arabowie), ‘oṣmaḷḷī (Osman). 4 Wskazówki, rady, pouczenia Zebrane przysłowia dostarczają informacje, które odzwierciedlają stopień świadomości i wiedzy o środkach spożywczych. Jedne zawierają konkretne wskazówki i pouczenia o wpływie żywności na organizm i jego funkcjono- wanie: Tġaddā w tmaddā, t‘aššā w tmaššā (‘Po obiedzie – leż, a po kolacji – pospaceruj’)12. Inne potwierdzają sprawdzone teorie naukowe: Ġsəl əl- fākha mən sammā w ẖallī l-laḥme fī dammā (‘Umyj owoce z trucizn, a mięso zostaw z krwią’)13, Yākəl rās rās l-ḥašīš (‘Jada wierzchnie części tra- wy’)14, Smār əd-dār t-ṭawwəl əll-ə-‘mār (‘Owoce własnego ogródka wydłu- żają życie’), Məsqāl laḥəm y-ẓayyə‘ alf ‘aybe (‘Naważka mięsa gubi tysiąc skaz’)15, Əl-Ḥašš yrīd lo rašš (‘Kto jada żarłocznie, potrzebuje dużo pić’)16. W każdym przypadku sposób odżywiania się zależy od trybu życia i warun- ków klimatycznych: Kamā ‘arab əl mā rā ẖəẓra (‘Niczym Arab, który nie widział warzyw’)17. Przysłowia przedstawiają galerię pouczeń o charakterze moralizator- skim, w konkretnym kręgu kulturowym nieograniczonych w miejscu i cza- sie. W jednym zwartym zdaniu podsumowuje się stuletnie praktyki wy- chowawcze. Ich przesłaniem jest m.in.: uregulowanie stosunków społecz- nych, wzmocnienie więzi solidarności, lojalności i zdrowych relacji miedzy członkami rodziny: Nēs mō yqūl: labanī ẖāməẓ-we (‘Nie wypada mówić: 10 Wyraz kurdyjski, pasterz. 11 Kurdyjski – chleb przaśny, podobny do beduińskiego ṣāǧ i asyryjskiego fāṭīrō. 12 Mardińska wersja wydaje się bardziej konkretna: Tġaddā w tmaddā walaw ġafwətēn, t‘aššā w tmaššā walaw ẖəṭwətēn (‘Po obiedzie zdrzemnij, choć dwie chwile, a po kolacji zrób choć dwa kroki’). 13 Tak samo brzmiące przysłowie znajdujemy u mieszkańców Mārdīnu. Niektóre gatunki dojrzałych owoców wydzielają substancje woskowe, do których mogą przylepić się owady. Owady zostawiają na wierzchu swoje wydzieliny i szkodliwe bakterie. Na owocach osiada także kurz z drobnoustrojami. Mięso zaś jest źródłem żelaza, pierwiastka występującego w krwi. Przysłowie ma chrześcijańską proweniencję; u muzułmanów potrawy zawierające krew są zakazane. 14 Przysłowie odnosi się do niektórych osób żyjących w dobrobycie i ma naukowe uzasad- nienie: górne części rośliny jadalnej zawierają więcej składników lekkostrawnych od części dolnych, często zbutwiałych. Np. liście winorośli z końców pędów jada się w stanie suro- wym (mają kwaskowaty smak) i używa się powszechnie do przygotowania gołąbków, za- miast kapusty. 15 Zmniejsza chudość ciała, może też świadczyć o preferencji mięsa tłustego; tłuszcze sprzyjają tyciu. Choć dziś wiemy, że tycie nie jest zalecane, jednak w oczach mieszkańców regionu, gdzie zdecydowana większość była zajęta pracą fizyczną na roli, jest wyznaczni- kiem dobrobytu. Przede wszystkim tyje ten, kto mało pracuje fizycznie; gromadzone w organizmie kalorie nie spalają się. 16 Czasownik ḥaššā oznacza ‘jeść dużo’ – tak określa się osoby, które obżerają się (Bašīr 1953: 97). 17 Odnosi się do osób, które jedzą łapczywie. Wzięto Beduinów za przykład, gdyż oni nie mają tradycji rolniczych i raczej nie uprawiają warzyw. Asyryjczycy i inne ludy osiadłe wy- korzystują warzywa w kuchni na szeroką skalę, w postaci surowej, gotowanej, smażonej, suszonej, kiszonej. 4 mój jogurt jest kwaśny’)18, Əẓrəb w waǧǧə‘, ṭa‘‘əm w šabbə‘ (‘Bij, aby zabo- lało, nakarm, aby się najadło’)19, Ẓarb əl-ḥabīb – zbīb (‘Bicie ukochanej osoby – rodzynki’)20. Jednak Āzāẖowie przyznają się do istnienia zachowań niepoprawnych, godnych ubolewania: Ṭələ‘ mən əl-ḅayẓa w bazaq fiyā (‘Ledwie co opuścił jajko, a zaczął na nie pluć’)21. A tego, kto nie docenia trudu i poświęcenia swoich bliskich, nie budzi zaufania i nie można na nim polegać, określa się: Kamā əl-‘adas: mālū wəčč walā qafā (‘Jest podobny do soczewicy, bez twarzy i potylicy’). Natomiast, kto odznacza się szlachet- nością, honorem, godnością, męstwem, inteligencją i zdolnością do roz- wiązywania problemów, jest godzien pochwały i zasługuje, aby być wzorem dla innych: Əd-Dīk əl-faṣīḥ mən əl-ḅayẓa yṣīḥ (‘Prawdziwy kogut od chwili opuszczenia jajka pieje’)22. Obiektem potępienia są szczególnie egoiści, chytrzy, skąpi; w oczach wspólnoty są oni więźniami swojego jestestwa i sługami pieniądza. Śmieje się z nich, gdyż te cechy nie są z powodu biedy, lecz stanowią skazę psychiczną, która staje się nawykiem: Yəḥləb əz- zəbbēne (‘On doi muchę’), Ǧāb ṣfērtu la-ḅayẓa (‘Do przygotowania jajecz- nicy ograniczył się do jednego jajka’), Ləqmət əl-ġarīb fī səmmu ḥəlwe (‘Kęs od obcych jest słodki w jego ustach’), Ləqmətū b-mənniye (‘Kęs od niego jest z łaski’), Aklū ‘al-ǧīrān w zarṭātū ‘al-ḥīṭān (‘Je kosztem sąsia- dów, a purta na ściany’), Mən zbībāye yə‘mal ma‘ṣara (‘Dla jednego ro- dzynka uruchamia zestaw do wyciskania soku’)23. Słowem, w tych osobach spełnia się powiedzenie: Nəqṭət samm fī dann ‘asal (‘Kropla trucizny w beczce miodu’), czyli są odstępstwem od szlachetnego rodu. Takie naganne określenia nie obejmują tych, którzy żyją w trudnej sytuacji i nie ze swojej winy nie są w stanie zapewnić członkom rodziny wystarczającego pożywie- nia – o nich mówi się: Əl-Maraqa mā ṭāfət ‘alayən (‘Wywar nie wezbrał na nich’). Natomiast powiedzenie: Ǧawfo wəṣlət əl-ḥəṣḥāṣ (‘Jego brzuch zrównał się z dnem’) odnosi się do osób, które żyją w skrajnej biedzie. Na- wet okoliczność związana z dorocznym cyklem pracy w winnicach, gdzie każdy mógł zerwać resztki winogron, określona Kamā yawm tašmīr əl- 18 Występuje w zbiorze przysłów Mārdīnu: Maḥḥad yqūl: labanī ẖāməḍ we, z zastąpie- niem wyrazu nēs wyrazem maḥḥad, który oznacza to samo. 19 Spotykamy je u mieszkańców Mārdīnu: Izā qatalt – waǧǧə‘, w izā ṭa‘‘amt – šabbə‘ (‘Je- śli uderzysz – niech zaboli; jeśli karmisz – do sytości’). Czasownik ḍaraba (‘uderzyć’, ‘bić’) w dialekcie Mārdīnu jest zastąpiony czasownikiem qatala (w arabskim klasycznym: ‘za- bić’). 20 W przysłowiach Mārdīnu występuje w formie rozbudowanej: Ḍarb əl-ḥabīb ǧōz w zbīb, sā‘ā yəǧa‘ w sā‘a yṭīb (‘Bicie ukochanego – orzechy i rodzynki: godzinę zaboli, a potem przestanie’). Na pamięć autora przywołuje powiedzenie powtarzane w latach dzieciństwa: „Konająca matka prosi swojego męża: «Jeśli po mojej śmierci poślubisz inną, proszę od- ciąć jedno z moich ramion, aby nim nowa matka uderzyła moje dzieci – będzie mniej bo- lało»”. 21 Takie same przysłowie usłyszymy od mieszkańców Mārdīnu. 22 W przysłowiach Mārdīnu występuje w identycznym brzmieniu. 23 Mārdīńska wersja: Mən zbībāye yə‘mal mayẖāne (‘Z jednego rodzynka robi mayẖāne’). Mayẖāne – tak określano w języku tureckim miejsce, gdzie podawano napoje, potem zna- czenie poszerzono na miejsca, gdzie podawano także jedzenie. Wyraz ma perskie pocho- dzenie. Wraz z podbojami osmańskimi upowszechnił się w krajach bałkańskich. 5 kurūm (Jak w dniu pospolitego winobrania’), nie zapewni im wystarczają- cych zapasów na zimę24. Osoby źle mówiące o tych, którzy wyłącznie dzięki uczciwej pracy do- brze im się powodzi, fałszywie oskarżają, bo zazdroszczą im tego, co osią- gnęli, wspólnota potępia: Ǧawfən təǧa‘ mənnū (‘Mówiących o nim brzuch boli’25). Natomiast będący obiektem zazdrości i niesłusznych pomówień bywa określany: Əl-‘Ālam təmẓaġ fī laḥmo (‘Ludzie żują jego mięso’). Po- stawa zrzędliwego, rozkapryszonego, marudnego i upartego, który dopóki nie otrzyma tego, co chce, nie przestanie domagać się natarczywie i nalegać – nieważne, czy jemu to się należy czy nie – zrodziła przysłowie: Hakā tṣ- aḷḷaṭ ‘a-d-dīk, tayṭaylə‘ ḅayẓa mənnū (‘Jeśli się oprze, nawet z koguta wy- ciągnie jajko’), Əllī ykafzək rūḥū, tayākəl ‘asīde (‘Kto tarza się w ziemi, zje ‘asīde’), Maẖẖaẓū, ila ṭayla‘ zəbdətū (‘Tak długo wytrząsał go, aż masło z niego wyciągnął’)26. W przypadku symptomów obojętności, apatii i znie- czulicy wobec bólu skazanych na bezradność i pokrzywdzonych przez los, braku oznak solidarności z nimi, niedzielenia się z potrzebującymi nadmia- rem tego, co się posiada i nieudzielania schronienia, słyszy się powiedze- nie: Əl-Ǧawf əš-šəb‘āne māla hāy mən əl-ǧū‘āne (‘Syty nie zaprząta sobie głowy głodnym’). Jednak nie każdy żyjący we względnym dobrobycie, okre- ślany jako: Kəl ẓərs mən ẓrāsū yākəl šəkəl (‘Na każdy jego ząb przypada in- ny smak’)27 albo Təṭləb ḥalīb eṭ-ṭiyūr – tayǧīb lək (‘Nawet jeśli zapragniesz ptasiego mleka – przyniesie ci’), musi tak postępować. Natomiast o czło- wieku podstępnym, niewdzięcznym, zdradliwym, mówi się: Akkalnī laḥəm w ḥallaqnī ‘azəm (‘Nakarmił mnie mięsem, wrzucił we mnie kością’)28. 24 Taka akcja odbywała się pod koniec jesieni, po zbiorze winogron. Na krzewach winoro- śli wisiały niezauważone grona, niektóre z mało dojrzałymi owocami. Po ogłoszeniu dnia tašmīr chłopcy i dziewczęta kierowali się na teren winnic i zrywali znajdywane owoce. Miękkie zjadano na miejscu, a resztę, nazywaną ‘ərməš, dosuszano na rodzynki. Oba wy- razy tašmīr i ‘ərməš wywodzą się z asyryjskich czasowników: šmār i ‘armēš. 25 Metafora ‘brzuch boli’ oznacza, że jest się zazdrosnym. 26 Kafzak – położyć się na ziemi i obracać się w lewo i w prawo, aby wymusić ustępstwo. Czasownik ẖaẓẓ odnosi się do bukłaka, do którego wlewa się jogurt i wytrząsa aż tworzy się masło. Podobne sentencje znajdujemy w przysłowiach Mārdīnu: Yəšrab ṃay, w yqūl la nafsū haniyye (‘Pije wodę i mówi do siebie: smacznego’), Ṣām səne w fəṭər ‘alā baṣale (‘Po całorocznym poście wziął sobie cebulę do jedzenia’), Əllī yəfza‘ ‘al maraqa, yənfəẖ fə l- laḥme (‘Kto nie dzieli się sosem, będzie mu przykro, kiedy straci mięso’), Əl-Manṣūrātī kəll yōm yūzən əl-bayḍa (‘Mieszkaniec Manṣūriyye codziennie waży jajko’). Manṣūriyye – przed I wojną światową duża asyryjska wieś nieopodal Mārdīnu. 27 Członek społeczności, który zdaje sobie sprawę, iż każdy żyje według swoich możliwości i nie narzeka na to, że obok mniej sytuowanych są też lepiej sytuowani, spełnia mardiń- skie przysłowia: Əl-Faqīr b-dəbsū wəl-ġanī b-‘asalū (‘Biedny zadowoli się syropem, a bo- gaty – miodem’), A‘da mən el-ġazāle mākū w ġēr naṣībā mō tākəl (‘Szybszego [zwierzę- cia] od gazeli nie ma, a ona zjada to, co jest jej przeznaczone’). 28 Podobne sytuacje mieszkańcy Mārdīnu wyrażają przysłowiami: Ḥabbūnī ahlī lammā kān fī ḓarfī dəbəs w baġḍūnī lammā ḓarfī yəbəs (‘Dopóki mój bukłak był pełen syropu, moi krewni lubili mnie. Kiedy się opróżnił, odwrócili się ode mnie’), Kuntu laḥme – aka- lūnī, ṣərtu ‘aḓme – farrunī (‘Byłem mięsem – zjedli mnie, stałem się kością – wyrzucili mnie’), Əl-Ġanī iḏā akal ḥayye, yqūlūn: dərmān ye; w iḏā akalā əl-faqīr, yqūlūn: mən ǧū‘o (‘Jeśli bogaty zje węża, powiedzą: jest lekarstwem, a jeśli zje go biedny, powiedzą: z biedy’). Ostatni aforyzm pochodzi z apokryfu mędrcy Ahikara, doradcy i strażnika pieczęci asyryjskiego króla Sennaheriba i jego syna Asarhaddona (VIII-VII w. przed Chr.) (Dōla- 6 Grupa przysłów stanowi przysłanie zachęcające do poczuwania się do odpowiedzialności wobec członków rodziny i mobilizuje do wytężonej pra- cy dla zapewnienia im środków do normalnego funkcjonowania, godnego i niekrępującego standardu życia, bez rozrzutności: Əl-Dabbar mā ǧā‘ wəl- raqqa‘ mā ‘ərī (‘Kto dobrze gospodaruje – nie głoduje, a kto łata – nie cho- dzi nago’), Ḫbayz əl-gəddiye29 mō yšabbə‘ (‘Chleb pochodzący z żebraniny nie daje uczucia pełnej sytości’), Ḫallī aklək w lā tẖallī šəġlək (‘Odłóż swoje jedzenie, ale nie odkładaj swojej pracy’), Lā ǧəll ən-nās yġaṭṭī w lā ləq- mətən tšabbə‘ (‘Odzież obcych nie okrywa, ani ich kęs nie nasyci’), Ḅayẓ mā yənsələq fī ẓarṭāt (‘Purtaniem jajek nie ugotuje’), Baybūne mā təsī rabī‘30 (‘[Jeden] kwiat wiosny nie zrobi’), Mən dəhnū ḥaṭṭ ‘alayū (‘Ugotował [po- trawę] w tłuszczu własnym [surowca]’). Z tymi przysłowiami koresponduje powiedzenie: Əll yrīd yākəl ‘asal, mā yṭaḷḷə‘ ‘alā ladġāt əd-dəbbās (‘Kto chce zjeść miód, nie przyjmuje się ukąszeniami pszczół’). Odwrotny sens do wyżej cytowanych mają dwa następujące przysłowia: Aḷḷa yə‘ṭī əl- ḥəmməṣ ša l-mālū ẓrās (‘Bóg daje ciecierzycę tym, którzy nie mają zębów’) i Mā ḥaṭṭ šī ‘an-nār (‘Nic na ogień nie postawił’) – słyszy się je w przypad- ku, kiedy komuś poszczęści się bez wysiłku i nie wie, jak te dobra wykorzy- stać i konsumować. Na Bliskim Wschodzie sezon letni jest okresem wytężonej pracy zwłasz- cza na obszarach wiejskich: m.in. zbiera się kolejne plony i przygotowuje się z nich zapasy na zimę. Zajęcie jest dla każdego, nawet dzieci biorą w tym udział. Odchylający się, który Bēn tammūz w ṭəbbaẖ mā ysawīlū pāra (‘Przez lipiec i sierpień nawet ułamka grosza nie zarobi’)31, jest godny poża- łowania i traci szacunek. Jednak każdy powinien wykonać to, co umie, aby nie mówiono: Mən əl-ẖəẓra ǧāb əṭ-ṭəvər32 (‘Ze wszystkich warzyw przyniósł jedynie rzodkiewki’) i nie może on zapominać, że Ǧabastēn b-ʼīd wəḥde mā yənməskūn (‘Dwóch arbuzów nie da się trzymać jedną ręką’). A przy wykonywaniu jakiejś czynności powinien zachować umiar i wyczucie i nie być nadgorliwym – wtedy nie usłyszy: Qəlna qammərū, mā qəlna ḥrəqū (‘Prosiliśmy o zrumienienie, nie o przypalenie’). Natomiast, kto nie zapew- ni sobie potrzebnych zapasów na zimę, wtedy może nawet Ḫasrətū ‘alā būq bānī 1962). Asyryjski tekst o Ahikarze przetłumaczył na arabski Ġ.B. Behnām i wydało w Bagdadzie w 1976 roku Stowarzyszenie Języka Syriackiego. Arabską wersję przedrukowa- ło czasopismo Ishtar, nr 1, s. 114-131, 1999 (Kanada). Polskie wydanie krytyczne wszyst- kich wersji językowych o Ahikarze, zob. Tronina (2011: 11-83). 29 O pochodzeniu wyrazu, prawdopodobnie z perskiego, pisze Tezel (2003: 83). Zarówno w dialektach arabskich, jak i w ṭūr‘abdīnskim, bardziej powszechna jest teraźniejsza forma czasownika, odpowiednio: mgādē, ygaddī (żebrzeć). 30 Odpowiedniki w przysłowiach Mārdīnu: Lēš abūk māt mən ǧū‘o? Qāl: ḥaṣl lū šī w mā akal (‘Dlaczego twój ojciec zmarł z głodu? Trafiło mu się coś [do jedzenia], ale nie skorzy- stał’), Əṣ-Ṣan‘a iḏā mā ġaddət – t‘aššī, w iḏā mā ‘aššət – tġaddī (‘Jeśli zawód nie zapewni obiadu – zapewni kolację; jeśli nie zapewni kolacji – zapewni obiad’), nawet jeśli Mən əl- ‘āzē w əl-lāzē ṣār ḥawwāš ẖəbbāzē (‘Potrzeba zmusza, aby być zbieraczem malwy’). Wię- cej o tej i innych roślinach dziko rosnących w kuchni, zob. Abdalla (2004: 50-58). 31 Podobne sentencje przekazują powiedzenia mardińskie: Əllī yġabbər – ydabbər (‘Kto wcześniej orze, niczego mu nie zabraknie’), Bēḍat əl-yōm aḥsan mən daǧāǧət ġad (‘Jajko dzisiaj lepsze niż kura jutro’). 32 Ṭəvər, kurdyjska nazwa rzodkiewki, warzywa popularnego i taniego w regionie. 7 baṣal (‘Łodyga cebuli będzie dla niego nieosiągalna’) i będzie musiał cho- dzić po domach i uprawiać żebraninę: Mən mgaddī la-mgaddī, lā y‘aššī wla yġaddī (‘Od jednej żebraniny do drugiej; jego nie stać ani na obiad, ani na kolację’). Pomimo że do roku 1964 prawie wszyscy mieszkańcy Āzaẖ byli chrze- ścijanami, zastanawia się stosunkowo skromna liczba przysłów odnoszą- cych się do obyczajów chrześcijańskich – na ponad sto przysłów dotyczą- cych tradycji żywieniowych znalazły się tylko cztery o tematyce chrześci- jańskiej: Ṭūl mā əl-ẖanzīr ṣāyəm – əš-šəte dāyəm (‘Dopóki świnia pości, trwa zima’)33; Mā yəzḥak la-ḅayẓat əl-‘īd (‘Nie uśmiecha się nawet do jajka wielkanocnego’), czyli jest ponury i prawie z niczego się nie cieszy; Əllī yəskar – mā y‘ədd əl-lə-qdāḥ (‘Kto się upija, nie liczy, ile wypił’), czyli na- leży być wytrwałym, pokornym, zdecydowanym, stawiać czoło przeszko- dom, cierpliwie i konsekwentnie dążyć do celu; Ṣām w ṣām w fəṭər ‘a-ṣ- ṣənṣərāye (‘Po długim poście musiał się zadowolić zjedzeniem jaszczur- ki’)34. Treść szeregu przysłów stanowi apel o zachowanie tajemnicy, aby nie doszło do sytuacji, gdzie żal nie pomoże: Ǧawfo təsa‘ bardūšət ṭabīẖ w kə- lme mā yṭīq yẖallī fiyā (‘Jego brzuch pomieści garnek jadła, ale jednego słowa nie może w nim [brzuchu] zachować’)35. W każdym przypadku nie- potrzebne ujawnienie informacji, której biesiadnicy nie spodziewają się, nie należy do dobrych manier. O takich, którzy nie mogą się nie wypaplać, rozplotkować, mówi się: Bāẓ ḅēẓətū (‘Zniósł swoje jajko’), Sūmū mā yəbqa fiyū (‘Nawet czosnek [który zjadł] wypluwa’), Qaššar əl-ḅēẓa (‘Obrał jaj- ko’). Jednak do chwalebnych zwyczajów należy to, że kiedy ze sobą rozma- 33 Takie powiedzenie słyszy się od muzułmanów, którzy nazywają chrześcijan „świniami”. Koniec Wielkiego Postu zazębia się z początkiem wiosny. Chrześcijanie zaś, komentując wielożeństwo u muzułmanów i co za tym idzie dużą liczbę dzieci, używając określenia: Wlād flān kamā bəzər əl-pərpāre (‘Tyle rodzi dzieci, ile portulaka nasion’). 34 Chodzi o Post Wielki. Przenośnia: z biedy nie było go stać na zjedzenie mięsa zwierząt hodowlanych. U mieszkańców Mārdīnu, gdzie – przypomnijmy – chrześcijanie stanowili połowę mieszkańców, spotyka się dziewięć przysłów odnoszących się do obyczajów chrze- ścijańskich: 1- Mā dām əl-ẖanzīr ṣāyəm – əš-šəte dāyəm (‘Dopóki świnia się pości, zima trwa’), 2- Ǧum‘at əl-arb‘īn: nəksər əl-‘aḑm, yəṭla‘ barīr (‘Wielki Piątek*: łamiemy kość, a okazuje się, że jest pusta’), 3- Aḥad əš-ša‘ānīn: nəṣbəġ əl-bēḍ w nəṭla‘ ‘al-basātīn (‘W Nie- dzielę Hosanny [Palmową] malujemy jajka i wychodzimy na ogrody’), 4- Štəġəl ‘īd w aḥad w lā təḥtāǧ la aḥad (‘Pracuj i w święto, i w niedzielę, byś niczyjej pomocy nie potrzebo- wał’), 5- Iḏā barraẖət** – farraẖət (‘Z nadejściem Chrztu Pańskiego, owce się cielą’), 6- Ṣōm ən-naṣāra ṭwīl w ‘arīḍ wəl-‘əryān mā ylaḥḥəq yəktəsī (‘[Wielki] Post chrześcijan jest długi i szeroki, a nagi nie zdąży się okryć’), 7- Yākəl ballo‘ w yəqra fəl-lāhūt (‘Je ballo‘*** i czyta Biblię’), 8- Šarrāb əl-‘araq – bētū ḥtaraq (‘Alkoholik zrujnował swoją rodzinę’), 9- Qālū la šarrāb əl-‘araq: Bētək ḥtaraq! Qāl: Ətlū əl-fənǧān (‘Mówili do alkoholika: Twój dom się rozsypał. Odpowiedział: Napełnijcie szklankę’). *Wielki Post trwa siedem ciągłych tygodni. Polega na niespożywaniu jakichkolwiek produktów pochodzenia zwierzęcego; **Od asyryjskiego czasownika bārēẖ (błogosławić) często powtarzanego w liturgii Święta Chrztu Pańskiego; ***Ballo‘ – potrawa popularna u chrześcijan w okresie postu: do ugo- towanej kaszy pszennej dodaje się smażoną do zrumienienia cebulę i koncentrat pomido- rowy. 35 U mieszkańców Mārdīnu podobnie: Ywassə‘ fī ǧōfū ṭanǧara, w mā yṭīq ywassə‘ kalām (‘Jego brzuch pomieści garnek, ale nie pomieści słowa’). 8 wiają osoby poważne i poważane, a nagle słuchacz chce coś wyjaśnić lub dodać, przerywa rozmówcę w nader grzeczny, delikatny i kulturalny spo- sób: Ksər kalāmək bəs-səkkar (‘„Łam” swoje opowiadanie cukrem’)36. W stosunku do osób, które w sytuacjach wahania się i braku stanowczo- ści do podjęcia trafnej i logicznej decyzji, są w usterce, nie mogą dokonać wyboru, słyszy się powiedzenie: Wəqə‘ fī bāzār əl-baṭṭīẖ (‘Wpadł w targowi- sko melonów’). Wobec tego, którego szczęście opuszcza, reprezentuje po- stawę pasywną, nie zaszkodzi ani pożytku z niego nie ma, nie potrafi pole- gać na siebie, szuka oparcia u innych, i choć może on z kimś współdziałać, ale niebawem psuje to, co zrobił – stosuje się zwroty: Aḷḷa mā yẖammər w ykamməl fī ʼīdēnū (‘Bóg sprawia, że na jego ręce nawet fermentacja nie za- chodzi’), Yəšbah baqarət əz-zare – təḥləb w t-kəbb əl-ḥalīb (‘Jest podobny do krowy – daje mleko, ale je rozlewa’). A jeśli z byle jakiego powodu de- nerwuje się i traci opanowanie, wtedy spełnia on powiedzenie: Yəẖtənəq mən šərbət ṃay (‘Nawet łyku wody nie może połknąć’). O osobach żyjących w dysharmonii i niezgodzie, jeden drugiego nie to- leruje i za błahą rzecz wszczynają kłótnię i nie zależy im na porozumieniu i pojednaniu, mówi się: Flān w flān kamā-s-səkkīn w l-ǧəbne (‘Oni są wo- bec siebie niczym nóż i ser’). A w sytuacji zaistnienia rzeczywistych niesna- sek i wzrostu napięcia między nimi, gdzie może dochodzić do trwałej nie- chęci i gniewu, słyszy się powiedzenia w ostrzejszym tonie, przyjmowane niczym wyzwanie na pojedynek: Səfrətək mā bərdət qəddāmī (‘Twój poczę- stunek dla mnie stracił ciepło’), Tayrūḥ yəqṭa‘ karmī? (‘Czyżby zniszczy on moją winnicę?’). Tak czy owak Kəl wāḥəd yə‘mal b-aṣlū w ḥalībū (‘Każdy postępuje według swojej natury i [matczynego] mleka37’). Do niedawna w większości krajów Bliskiego Wschodu osoby potrzebu- jące pomocy były zmuszone zdać się jedynie na siebie, przy czym narzeka- nie było zjawiskiem nieznanym: Əllī mā yākəl əs-sūm, mā yə‘rəf ṭa‘mū (‘Kto nie jada czosnku, nie zna jego smaku’). Taka fraza odnosi się też do osób, które doznają krzywdy nie zawsze ze swojej winy. Z drugiej strony zdarza się, że ktoś nie wyciąga wniosku z błędu, który popełnił, a nawet powtarza go: Yənqəhər mən ən-nār – yənfəẖ fəl-ṃay (‘Obraził się na ogień – dmucha w wodę’)38, Yḥəṭṭ əl-laḥəm qəddām əṣ-ṣannōra (‘Kładzie mięso przed kotem’). Jednak zawsze on sam ponosi odpowiedzialność za swoje czyny: Ēš təzra‘ – hāk təḥṣəd (‘Zbierasz to, co siejesz’), Šī əl-ṭabaẖtū – rūḥ kəll mənnū (‘Jedz to, co sam ugotowałeś’)39, Əll mā yākəl əs-sūm, mā yəǧī rīḥa mənnū (‘Kto nie zjada czosnku, nie wyczuwa się z niego zapachu’). Ważne jest, aby umieć sobie dobierać odpowiedniego partnera, aby nie mówiono: Aklət əš-šərke ənṭabaẖət w mā əntakalət (‘Udało się ugotować 36 Zwrot występuje także w dialekcie Mārdīnu. 37 O roli matczynego mleka jako symbolu i wzorca w kulturze ludowej, zob., Abdalla (1994: 28-40). 38 Podobną myśl wyraża mardińskie powiedzenie: Yəḥtərəq təmmū mən nafẖ əl-ḥadīd – yənfəẖ fər-rāyəb (‘Jego usta sparzyły się od dmuchania w [rozżarzone] żelazo – dmucha w jogurt’). 39 Odpowiadają im w przysłowiach Mārdīnu: Əll təṭbəẖ mənnū – tākəl məmmū (‘Zjesz to, co ugotujesz’), Ēš mā ḥaṭṭēt fəṭ-ṭanǧara – tākəl (‘Zjesz to, co do garnka włożysz’). 9 wspólną potrawę, ale nie udało się jej zjeść’), Yləmm bəl-ma‘laqa w yəkəbb bəl-məġrafe (‘Zbiera łyżką, a wylewa nabierką’)40. Każdy podwładny pragnie, aby przełożony dbał o swoją trzodę, bronił jej interesów, podniósł na duchu, mądrze prowadził i opiekował się potrze- bującymi. Nie z winy społeczeństwa zaniedbanie tychże obowiązków może wywołać niezadowolenie i zaniepokojenie, a nawet destabilizację i chaos. Główną odpowiedzialnością za taki stan rzeczy obarcza się beztroskliwego i indyferentnego przywódcę, gdyż: Əs-Samake mō təẖrab əlla mən rāsā (‘Ryba psuje się od głowy’)41, Yəšbah əl-ǧōze: izā mā tqaššar, mā yəntəkəl (‘Jest podobny do orzecha: jeśli się nie rozłupie, nie da się go zjeść’)42. A po „obłupieniu” i być może „przekupieniu” albo zaprzyjaźnieniu się z nim, co wiąże się z poznawaniem jego tajemnic i punktów słabych, wtedy określa się go: ‘Aǧīn w ẖbayz ʼīdī huwwe (‘Jest jak ciasto i chleb w moich rękach’), czyli mogę go kształtować do woli i jest mi nieskończenie posłuszny. Jed- nakże dopóki tyrani i despoci rządza, Āzāẖowie radzą postępować asekura- cyjnie, by nie budzić ich gniewu i nie dać powodu do zemsty: Māt ḥṣān əl- amīr – ṣār lu ‘azā gbīr; māt əl-amīr – nēs mā ṭələ‘ ẖalfū (‘Koń emira zdechł – miał wielką stypę; emir zmarł – nikt nie poszedł na jego pogrzeb’). A niektórzy przypominaliby, że przecież Əl-Zəbbēne tḥalləq ‘al-dammūš (‘Mucha siada na to, co słodkie’). 5 Oblicza gościnności i złych nawyków Przysłaniem wielu przysłów jest przypominanie gospodarzy o niejako oczy- wistym u ludzi Wschodu poczuwaniu się do obowiązku okazywania ser- deczności gościom i podawania im najlepszych potraw, nawet jeśli człon- kowie rodziny gospodarza nie najedzą się tym, co zostaje lub będą musieli przygotować sobie inną potrawę, uważaną za gorszą. Gościnnego i hojnego gospodarza Āzāẖowie chwalą: Ləqmət səmmū mī luhū (‘Kęs w jego ustach nie jest dla niego’). A kiedy do mieszkania Āzāẖa zagląda ktoś w chwili po- dawania lub trwania posiłku, usłyszy on w zachęcającym tonie: Ḥamētək tḥəbbək (‘Twoja teściowa cię lubi’), co jest równoznaczne z zaproszeniem i częstowaniem się tym, co znajduje się na stole. Jednak zamiar wydania przyjęcia, zwłaszcza jeśli gość jest osobą wpływową, nie zawsze jest bezin- teresowny. Zakłada się bowiem, że skoro Əs-Səmm yākəl w l-‘ēn təstəḥī (‘Usta jedzą, a oko [ugoszczonego] się wstydzi’), gość, który przyjął zapro- szenie, tym samym przyjął na siebie zobowiązania i nie wypada mu odmó- wić prośby ze strony gospodarzy. Nie jest wykluczone w takiej sytuacji, że gość, który, być może, niezgodnie z oczekiwaniami i mało entuzjastycznie 40 Do pewnego stopnia korespondują z nimi przysłowia mardińskie: Əl-Ləqme wəṣlət ləs- səmm (‘Kęs dotarł do ust’) [czyli nie zdążył skorzystać z tego, co wypracował], Kətrū l-ǧāǧ w qallū l-bēḍ (‘Kur coraz więcej, jajek coraz mniej’), Kətrət əl-ʼīdēn təḥrəq əṭ-ṭabẖa (‘Więcej rąk – potrawa przypalona’). 41 Identyczne pojawia się w przysłowiach Mārdīnu. 42 U mieszkańców Mārdīnu: Əl-Ǧōz əllī mā yənkəsər – mā yəntəkəl (‘Nieobłupanego orze- cha nie da się zjeść’). O beznadziejnym, nieudolnym i nieporadnym: Lā ǧāǧū yḅīḍ w lā dīkū yṣīḥ (‘Ani jego kury jaj nie znoszą, ani jego kogut nie pieje’). O kłótliwym, szorstkim i nieokrzesanym: Mən dəhnū mā yəntəkəl (‘Tłuszcz jego [potraw] nie jest jadalny’). 10