MIECZYSLAW JACKIEWICZ ppls.kie zycie kulturalne w , , Repub ice Litews • t 1919-1940 Wyzsza Szkofa Pedagogiczna • Olsztyn 1997 Recenzent Bazyli Bialokozowicz Projekt okiadki Barbara Lis-Romañczukowa Redakcja wydawnicza Barbara Stolarczyk Korekta Magdalena Wyspianska Praca powstala vv ramach realizcicji projektu badawczego nr 1 H01 C 035 08 finansowanego przez Komitet Badañ Naukowych (Decyzja Przewodniczpcego KBN nr 539/HO1/95/08 z 20.04.1995) ISBN 83-87315-26-5 PL ISSN 0860-7273 WYDAWNICTWO WSP • OLSZTYN 1997 Ark. wyd. 24 Ark druk. 20,6 dodruk 150 egz. Druk: Zaklad Poligrafa WSP zam. nr 5/98 Polakom Kowienszczyzny rozsianym po swiecie Autor SPIS TRES'CI WSTßP........................................................................................................................................... 7 Przypisy............................................................................................................................... 16 ROZDZIAL I. PRASA POLSKA............................................................................................. 17 Prasa codzienna (20) Tygodniki dla wsi polskiej (45) Pisma dla rolnikow (52), Pra- sa katolicka (55) Pisma mlodziezowe (59), Pisemka szkolne (73), Pisma robot- nicze (75) Przypisy............................................................................................................................... 79 ROZDZIAL n. SRODOWISKO LITERACKIE............................................................. 85 Przypisy............................................................................................................................... 96 ROZDZIAL III. KSHjGARNIE, MUZEA, WYSTAWY................................................... 98 Ksiegamie polskie na Kowienszczyznie (98), Muzeum historyczne (102), Wysta- wy (104) Przypisy............................................................................................................................... Ill ROZDZIAL IV. BIBLIOTEKI, CZYTELNIE, SWEETLICE................................................ 113 Biblioteki domowe (113), Biblioteki i czytelnie spoleczne (119), Biblioteki „lataja- ce” (128), Swietlice (132) Przypisy............................................................................................................................... 137 ROZDZIAL Y. TEATR AMATORSKI............................................................... 140 Poczatki dzialalnosci teatrainej w Kownie (140), Amatorskie teatry kowienskie w okresie miedzywojennym (143), Amatorski ruch teatralny w Poniewiezu (187), Teatr amatorski w Witkomierzu (204) Przypisy............................................................................................................................... 209 ROZDZIAL VI. DZIALALNOSC POZATEATRALNA ORGANIZACJI POLSKICH_____ 218 Imprezy kulturalno-oSwiatowe w Kownie (218), Imprezy kulturalno-oSwiatowe w Poniewiezu (227), Imprezy kulturalno-oswiatowe w Wilkomierzu (229) Przypisy............................................................................................................................... 231 ROZDZIAL VII. TOWARZYSTWA KULTURALNO-OSWIATOWE I STUDENCKIE . . 233 Towarzystwo Szerzenia Oswiaty wSröd Polaköw w Kownie (233), Towarzystwo Popierania Kultury i Oswiaty wsröd Polaköw na Litwie „Pochodnia” (235), Polskie Towarzystwo „Oswiata” w Poniewiezu (251), Towarzystwo „OSwiata” w Wilkomie­ rzu (255), Towarzystwo „Oswiata” w Szawlach (258), Towarzystwo OSwiatowe „Jutrzenka” w Rosieniach (259), Zjednoczenie Polaköw Studentöw Uniwersytetu Litewskiego (262), Zwiqzek Polskiej Mlodziezy Akademickiej Litwy (269), Kor- poracja „Lauda” (274), Zwiqzek Studentek Polek Uniwersytetu Witolda Wielkiego „Znicz” (281) Przypisy............................................................................................................................... 283 ZAK0NCZENIE............................................................................................................................ 287 5 NOTY BIOGRAFICENE WYBRANYCH DZIALACZY POLSKICH NA LITWIE............ 289 BIBLIOGRAFIA............................................................................................................................ 296 ANEKSY........................................................................................................................................ 300 Polskie biblioteki na Litwie w latach 1919—1940 (300), Bibliotekarze i organizato- rzy czytelnictwa na Litwie w latach 1919—1940 (302), Repertuar i aktorzy teatrów amatorskich (304) INDERS NAZWISK................................................................................................................... 311 WSTĘP Polacy mieszkali na terytorium Litwy etnicznej od wiek6w. Na początku XX w. byli to glownie ziemianie i drobna szlachta, inteligencja i robotnicy w miastach i miasteczkach. Wiedli oni žycie odrębne, tworzyli wlasne zrzeszenia i organi- zacje spoleczno-kulturalne, zakladali sieč tajnego nauczania w języku polskim, a po 1905 r. legalną ošwiatę polską. Ich žycie kulturalne skupialo się glownie w rožnych stovvarzyszeniach i organizacjach. Przed pierwszą wqjną šwiatową ziemianie Polacy na Kovvieiiszczyžnie byli juž zrzeszeni w towarzystwach rolniczych, ktorych celem bylo podniesienie na wyžszy poziom rolnictwa przez organizowanie kooperatyw (spoldzielni) w celu zakupienia nawozow sztucznych i maszyn rolniczych, zakladanie i utrzymywanie stacji došvviadczalnych, urządzanie wystaw rolniczych i hodowlanych, organizowanie zjazd6w i odczytovv. Žycie polskie skupialo się wowczas w dworach ziemiariskich na vvsi i w domach inteligencji miejskiej w Kownie, Poniewiežu, Wilkomierzu oraz w innych większych miastach litevvskich. Jak podaje Piotr Lossowski, „w gubemi kowieriskiej wyražną enklawę polską tworzylo Kowno i terytorium na pdlnoc od tego miasta. Wedlug spisu rosyjskiego z 1897 r. rejon ten wykazal 23% Polakow” *. W zarządzie miasta Kowna od potowy XIX w. do wybuchu pienvszej wojny šwiatowej zasiadali radni Polacy. Jeszcze w sierpniu 1915 r. radnymi w Kownie byli: Tadeusz Dowgird, Jakub H. Ossowski, A. Dowtort, Dominik Węckowski, Jozef Mielasiewski, B. Bilmin, Jan Naruszevvicz, Adolf Kietpsz, A. Iliasiewicz2. Okupacja Litwy przez Niemcow, trwająca od 1915 do 1919 r., stala się faktem znaczącym dla dalszego rozwoju stosunkow polsko-litevvskich na Litwie. W okre- sie okupacji možna bylo zauwažyč bezpošredni wplyw polityki niemieckiej na narodowy ruch litewski. „Niemcy — pisal Wladystaw Wielhorski — wytonily ideę panstvva litewskiego, ktorego jedyną racją bytu mial byč przeciwpolski front. Gdy doktrynę tę podsuwano pierwszym tworcom Panstvva Litewskiego w roku 1918, ei ostatni nie potrafili jej przeciwstawič nic. Po piervvsze, nie mieli ku temų sil materialnych, po drugie nie posiadali žadnego programų w tym kierunku. Wypadki zaskoezyly inteligencję litewską, otwierając niespodzianie szerokie horyzonty. Koncepcja odrodzenia panstwowego Litwy nie byla uprzednio gruntownie prze- trawiona w umyslach litewskich przodownik6w ruchu narodowego. Po trzecie vvreszcie — i co najwažniejsze — aksjomat frontu antypolskiego odpovviadal jak nąįlepiej litewskim nastrojom myšlowym w materii zgola rožnej: wspolzawodnict- wa kulturalnego z polskošcią i posiadat z tej racji dane ku !atwemu przeszczepieniu się r6wniež i do rodzącej się myšli politycznej litewskiej. Tak się tež i stalo. 7 Inteligencja, kierująca poczynaniami panstwowymi Litwy, poszla po linii zamie- rzen niemieckich, a więc po linii najmniejszego oporu, nie tylko w stosunku do okupantow, lecz i do wlasnej psychiki”3. W 1919 r. powstala Republika Litewska oparta na zasadach narodowych — litewskich. Туш samym panstwo to zerwalo z historią i tradycją dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, ktore bylo panstwem wielonarodowym о wybit- nej przewadze elementu ruskiego (bialomskiego) wsrod ludu i polskiego wsröd szlachty. Chęč posiadania przez Litwinöw wlasnego panstwa narodowego byla rzeczą zrozumialą. Wskrzeszenie i utrzymanie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (nawet w węžszych granicach) byloby mozliwe tylko przy zachowaniu związku panstwowego z Polską, ale panstwo takie byloby litewskie tylko z nazwy. Litwini zdawali sobie z tego sprawę, dlatego pragnęli mieč wlasne panstwo narodowe. Bylo to ich oczywiste prawo, lecz panstwo takie moglo powstac jedynie w oparciu o zasadę etniczną. Pozomie godząc się z tą zasadą, Litwini nie chcieli brač za punkt wyjšcia stanu faktycznego, lecz, nawiązując do przeszlošci, zglaszali pretensje do częšci ziem polskich, ktore w ich mniemaniu byly zamieszkane przez Iudnošč „pochodzenia litewskiego”. Od pierwszych dni istnienia panstwa litewskiego rozpoczęla się walka z pol- skošcią na Litwie. Ludnošč polska, jako częšč narodu polskiego, byla uwazana za element wrogi, z ktorym Litwini byli w stanie permanentnej walki. Poza tym Polacy na Litwie — wedlug oficjalnie wöwczas przyjętej terminologii — byli tylko „wynarodowionymi Litwinami”, ktčrzy winni powrocič na lono swego narodu. Istnienie na Litwie Polaköw nie dających się wynarodowic i przyznających się do wspolnoty z narodem polskim nie moglo stanowič dla Litwy niebezpieczenstwa, tym bardziej, že Polska nie zglaszala pretensji terytorialnych w stosunku do Litwy i, szanując jej niepodleglošč w granicach z lat 1920—1939, pragnęla jedynie nawiązania normalnych stosunköw międzypanstwowych. Projekty „wznowienia unii” wobec stanowiska zajętego przez Litwinow zostaly pogrzebane jako niereal- ne. Kiedy Litwini na początku 1919 r. w największym pošpiechu organizowali swoje panstwo, aby w przededniu konferencji pokojowej w Wersalu w czerwcu 1919 r. stworzyc fakt dokonany istnienia niepodleglego panstwa litewskiego, w Kownie powstal Komitet Polski z prezesem Ignacym Sokolowskim. Komitet ten niewiele jednak zrobil dla spotecznošci polskiej i wkrotce się rozwiązal. Bohdan Paszkiewicz wspominal, že „wydawal jedynie materialy dla delegacji polskiej na konferencję pokojową w Wersalu. Opracowywali je dwaj mlodzi zdolni politycy Marian Swiechowski ze Žmudzi i Stanislaw Niekrasz z Kowna. Ich broszury i тару zawieraly szczegolowe dane o liczbie ludnošci polskiej i rozmieszczeniu na terytorium Litwy. Jednym z postulatöw, wysuwanych przez Komitet, bylo žąda- nie utworzenia w przyszlym panstwie litewskim enklawy polskiej w gminach i okolicach podkowienskich, gdzie liczba ludnošci polskiej sięgala 90-ciu kilku procent” 4. 8 Od początku 1919 r. Polacy na Litwie traktowani byli przez wtadze litewskie gorzej nawet niž ludnošč zydowska. Polacy odczuwali więc koniecznošč obrony wiasnych interesöw, wlasnej kultury i tožsamošci narodowej. Wiosną 1919 r. zrodzila się myšl osadzenia rządu propolskiego w Kownie. Zamiar ten miala zrealizowac Polska Organizacja Wojskowa, tajnie dzialająca na Litwie od korica 1918 r.5. W kwietniu 1919 r. przybyl do Kowna porucznik Rajmund Kawalec, ktöry do lata tego roku zdolal rozbudowac 13 obwodöw POW, obejmujących swym zasięgiem caly obszar Litwy. „W koncu lipca — pisal Piotr Lossowski — okręg liczyt 226 zaprzysięžonych czlonköw, z ktorych większošč skupiona byla w Kow­ nie. Po miesiącu, w chwili decydującej, liczba ta wzrosla do ok. 400 ludzi”6. Wybuch powstania na Suwalszczyžnie zaplanowano na noc z 22 na 23 sierpnia 1919 r. Akcja przebiegala początkowo pomyšlnie dla powstaöcöw, ktörzy po krötkiej walce zdobyli Sejny, następnie zajęli ležące po drugiej stronie linii frontu Kopciowo, Wiejsieje i Loždzieje. Litwini nie pogodzili się z tymi stratami i przystąpili do przeciwnatarcia. Sejny parokrotnie przechodzily z rąk do rąk. Wreszcie regulame oddzialy polskie wyparly Litwinöw i obsadzily linię Focha na Suwalszczyžnie. Powstanie w Kownie ciągle odkladano i dopiero w nocy z 31 sierpnia na 1 wrzesnia postanowiono wystąpič zbrojnie, obalič rząd i ustanowic nowy, propolski, na ežele ktorego miat stanąč Stanislaw Narutowicz, Polak ze Žmudzi, brat požniejszego prezydenta Gabriela Narutowicza7. Tymczasem zatrudniony w biurze kapitana Mariana Koscialkowskiego w Ekspozyturze II Oddzialu w Wil­ li ie, podoficer Piotr Wröblewski, zdradzil Litwince Aldonie Carneckaitė plany powstania na Kowienszczyžnie. Ta z kolei poinformowala o rnającym wybuchnąč powstaniu Mykolasa Biržiškę, ktöry wiadomosc tę niezwlocznie przekazal do Kowna8. W nocy z 28 na 29 sierpnia oficerowie litewscy dowodzeni przez Liudasa Girę, öwezesnego szefa wywiadu, przystąpili do rewizji i aresztowan wsröd Polaköw. W ogrodzie Niekraszöw przy ul. Podgörnej w Kownie odnaleziono Zakopane pojemniki z pelnymi spisami czlonköw i sympatyköw POW. Wtadze zyskaly niepodwazalne dowody pröby obalenia legalnego rządu. Aresztowano okolo 200 osöb, w tym Rajmunda Kawalca, Jana Niekrasza i wielu innych Polaköw. Częšč zaprzysięžonych zbiegla do Polski. Proces czlonköw POW odbyl się 14—24 grudnia 1920 r.9. Wykrycie i likwidaeja POW byl ogromnym ciosem dla spolecznošci polskiej. Polacy zrozumieli, že aby się bronič, powinni się zorganizowac w röznych organizacjach spotecznych i kulturalno-oswiatowych. I tak 18 lutego 1920 r. zostal založony Kowienski Związek Producentöw Rolnych — PRODROL. Byla to pierwsza polska organizacja rolnicza powolana do žycia po powstaniu Republiki Litewskiej. Jej celem byla obrona polskiego stanu posiadania ziemskiego, atakowa- nego przez stronę litewską przede wszystkim z pobudek polityczno-narodowych i fiskalnych. 9 W paždziemiku 1919 r. zostafy ogloszone wybory do litewskiego Sejmu Ustawodawczego, ktory miat się zebrač 15 maja 1920 r. (zebrai się 14 kwietnia tego roku). Polacy, choč z cięžkim sercem po rozprawieniu się Litwinôw z POW, postanowili jednak wziąč udzial w wyborach i wysunąč swoich kandydatôw. Zamierzano tež wybrač organ naczelny, ktôry by na Litwie reprezentowal spole- czenstwo polskie. 10 marca 1920 r. odbyl się w Kownie zjazd Polakôw obywateli Litwy. Wybrano wôwczas Komitet Wyborczy do Sejmu Litewskiego. W jego skiad weszli: Kazimierz Janczewski, August Dobrowolski, Konstanty Plater-Zyberk, Antoni Szatynski, Adam Lewandowski, Boleslaw Lutyk i Konstanty Okulicz. Siedziba Komitetu miešcila się w Kownie w lokalu przy al. Wolnosci 23 10. Komitet zarejestrowano dopiero 28 sierpnia 1922 r., a legalną dziatalnošč rozpocząi 31 sierpnia 1922 r. Z czasem w Komitecie zaszly zmiany i 17 marca 1923 r. ukonstytuowal się on w następującym sktadzie: Wladyslaw Wielhorski, Julian Sabutis, Kazimierz Wolkowycki, Zygmunt Wçclawowicz, Boleslaw Lutyk i Stani- slaw Salmonowicz11. Pôzniej komitet przeksztalcil się w Poselskie Biuro Infor- macyjne, ktôre skladato się z przedstawicieli rôznych polskich stronnictw politycz- nych. Prezesami Komitetu byli Kazimierz Janczewski i Eugeniusz Romer. Byl to wiçc swego rodzaju naczelny organ polski na Litwie. Listy kandydatôw na poslôw polskich byty ukladane tak, žeby wszystkie warstwy spoleczne mialy swoich przedstawicieli. Posîami polskimi w trzech sejmach byli: ks. Bronislaw Laus przedstawiciel katolikôw, Wiktor Budzynski, Jan Bucewicz, Adolf Grajewski i Boleslaw Lutyk — przedstawiciele ziemian, Wincen- ty Rumpel — drobnego mieszczanstwa, Jôzef Šmielewski i Kazimierz Wolkowycki — robotnikôw. W pierwszych dwôch latach istnienia pafistwa litewskiego Polacy pod wzglç- dem kulturalnym i gospodarczym zajmowali w kraju pierwsze miejsce, totež pozbycie się tego wspôlzawodnika stalo się naczelnym zadaniem wladz litewskich. Postanowiono wiçc zrujnowaô Polakôw ekonomicznie, usunąč z žycia politycznego i doprowadziô w najkrôtszym czasie do ich zaniku. Polakôw na Litwie na początku lat dwudziestych bylo jeszcze wielu. Spis powszechny odbyl się w Republice Litewskiej w 1923 r. Wladyslaw Wielhorski podaje, že „rubryka narodowosci byla wypetniana w sposôb dose biurokratyczny i z okrešloną tendeneją”. Wedtug danych spisu z 17 wrzesnia 1923 r. na Litwie bylo 64105 Polakôw, co stanowilo 3,2% ludnošei kraju 12. Po Litwinach (1 696 158) i Žydach (153 333) stanowili najliczniej- szą grupę narodowošciową. Na podstawie obliczeA list narodowych z wyborôw do sejmu litewskiego skiad narodowosciowy miasta Kowna przedstawial się na- stępująco: Zydôw — 31,8%, Polakôw — 31,5%, Litwinôw — 29,9%, Niemcôw — 4,5%, Rosjan — 2,2%. Niektôre gminy w powiecie kowienskim wykazaly jeszcze wyzszy odsetek Polakôw: Lopie — 90%, Wçdziagola — 72,5%, Bobty — 60% I3. Wspolczešni badaeze litewsey, Elena Vaitiekūnienė i Severinas Vaitiekus, podają, že w 1923 r. na Litwie bylo 65 599 Polakôw, co stanowilo 3,23% ludnošei 10 kraju. Wedlug Vaitiekusa Polacy mieszkali w następujących powiatach: Olita (Alytus) — 3974 (3,62%), Poswol (Pasvalys) — 936 (0,81%), Kowno powiat — 10092 (10,20%), Kowno miasto — 4193 (4,54%), Kiejdany (Kėdainiai) — 6390 (7,42%), Kretynga (Kretinga) — 121 (0,13%), Mariampol — 1296 (1,31%), Možejki (Mažeikiai) — 112 (0,16%), Poniewiez powiat — 4397 (3,67%), Ponie- wiež miasto — 976 (5,08%), Rosienie (Raseiniai) — 2372 (2,20%), Rakiszki (Rokiškis) — 502 (0,60%), Sejny (Loždzieje) — 1187 (4,42%), Szaki (Šakiai) — 155 (0,56%), Szawle powiat — 1187 (0,67%), Szawle miasto — 119 (0,56%), Taurogi (Tauragai) — 400 (0,36%), Telsze (Telšiai) — 294 (0,37%), Troki (Trakai) — 9712 (12,35%), Uciana (Utena) — 5605 (5,15%), Wylkowyszki — 638 (0,79%), Wilkomierz powiat — 8392 (7,26%), Wilkomierz miasto — 801 (7,55%), Jeziorosy (Zarasai) — 1246 (2,92%). Razem — 65 599 (3,23%). Autor ten podaje, že najwięcej Polaköw mieszkalo w Kownie i powiecie kowienskim — 14285, w powiecie trockim — 9712, w Wilkomierzu i powiecie wilkomierskim — 9193, w powiecie kiejdanskim — 6390, w Poniewiezu i powiecie poniewieskim — 5773. W Sejmie Ustawodawczym (1920—1922) bylo trzech poslöw Polaköw, w I sejmie (1922—1923) — 2 poslöw Polaköw, w II (1923—1926) — 4 poslöw Polaköw14. Wedlug obliczen Polskiego Komitetu Wyborczego z 1920 r., Polaköw na Litwie mieszkalo okolo 200 tys., czyli 10% ludnošci panstwa. Wiktor Budzynski w swoich wspomnieniach pisal, že liczba okolo 200 tys. odpowiadala liczbie glosöw oddanych na listy Polskiego Centrainego Komitetu Wyborczego w tajnych wolnych wyborach do sejmu ,5. Są oczywiscie rozbiežnošci w liczbach podawanych w poszczegölnych žrod- lach. Nie zmienia to faktu, že na Litwie na początku lat dwudziestych mieszkalo okolo 70 tys. Polaköw przyznających się do polskošci, z ktörych większošč to zamožni ziemianie, zamieszkali w Auksztocie, na Žmudzi, w Zaniemeniu i w Dzu- kii. 15 lutego 1922 r. sejm przyjąt ustawę o reformie rolnej, ktöra weszla w žyde w 1923 r. Reforma pozbawila ponad 2 tys. rodzin polskich 80% wartošci ich majątk0w, a kilkanašcie tysięcy rodzin polskich pracy najemnej w tych dobrach. Parcelowane obszary polskie przeszly niemal wylącznie w ręce chlopöw litewskich. Z ogromnych majątkow ziemian Polaköw pozostawiono im tylko po 80 ha gruntu. Ponadto wielu urzędnikow Polaköw stracilo pracę w urzędach pahstwowych i samorządach lokalnych. Pisal o tym po latach W. Wielhorski: „inteligencja i pölinteligencja polska pozbawiona zostala posad w službie panstwowej, samo- rządowej i spöldzielczosci ”16. Kapital znajdujący się w rękach Polaköw po przeprowadzeniu reformy rolnej znacznie stopnial, lecz pozostaly warsztaty rolne, chlopi, drobna szlachta, zrefor- mowane ziemianstwo. Ziemianom opröcz 80 ha ziemi, pozostawiono gorzelnie, browary, mlyny, droždžownie, cegielnie i inne warsztaty wytwörcze. W rękach polskich znajdowaly się takže nieruchomošci w miastach i miasteczkach. 11