nr 3 (55) Rok XIV Spis rzeczy JULIA HARTWIG Zona / 3 Grób Keatsa / 4 Bagatelka / 4 Uścisk / 5 ARTUR MIÊDZYRZECKI Czuwanie / 6 JULIA HARTWIG Bieg bez tchu / 7 ARTUR MIÊDZYRZECKI Wizyta / 22 ARTUR MIÊDZYRZECKI (6.XI.1922–2.XI.1996) Biografia / 23 Nota do wymiany listów między ARTUREM MIĘDZYRZECKIM i CZESŁAWEM MIŁOSZEM / 27 List CZESŁAWA MIŁOSZA do ARTURA MIĘDZYRZECKIEGO / 28 Listy ARTURA MIĘDZYRZECKIEGO do CZESŁAWA MIŁOSZA / 30 List ARTURA MIĘDZYRZECKIEGO do ANDRZEJA i KAZIMIERY KIJOWSKICH i dołączony list JULII HARTWIG / 41 Notatka wstępna do fragmentów Dziennika Artura Międzyrzeckiego / 53 Fragmenty Dziennika Artura Międzyrzeckiego / 54 ARTUR MIÊDZYRZECKI Antares / 66 Słowo wstępne do listów Artura Międzyrzeckiego do żony, Julii Hartwig, z Paryża, październik, listopad 1969 / 67 Listy Artura Międzyrzeckiego do Julii Hartwig z Paryża z 1969 roku / 68 27 Listy Julii Hartwig do Artura Międzyrzeckiego podczas jego pobytu w Paryżu w październiku i listopadzie 1969 roku / 82 ARTUR MIÊDZYRZECKI Adelajda / 90 ARTUR MIÊDZYRZECKI Fotografie z albumu rodzinnego / 91 JULIAN KORNHAUSER Gra z jêzykiem w poezji Artura Miêdzyrzeckiego / 99 G³osy i glosy o Arturze Międzyrzeckim / 111 ALEKSANDER JUREWICZ Ktoś dystyngowany / 111 WOJCIECH LIGĘZA Dykcjonarze i aforyzmy. Fragment o Arturze Międzyrzeckim / 111 PIOTR MATYWIECKI Litania do ziemi / 116 ARKADIUSZ MORAWIEC Orfeusz Międzyrzeckiego (w piekle XX wieku) / 117 kwartalnik 3-07.indd 1 2007-10-09, 15:06 2 SPIS RZECZY KRZYSZTOF MYSZKOWSKI Pan Artur / 121 ANNA NASIŁOWSKA O Arturze Międzyrzeckim / 122 LESZEK SZARUGA „Ogrodnik wojennych sezonów” / 125 PIOTR SZEWC Klucze nad łąką / 129 Varia MICHAŁ G³OWIÑSKI Małe szkice / 131 JULIAN KORNHAUSER Moje lektury poetyckie (2) / 134 KRZYSZTOF MYSZKOWSKI Addenda (6) / 140 TADEUSZ RÓŻEWICZ Wypowiedź o literaturze małych narodów / 149 LESZEK SZARUGA Jazda (3) / 151 PIOTR SZEWC Z powodu i bez powodu (8) / 158 ZBIGNIEW ¯AKIEWICZ Ujrzane, w czasie zatrzymane (30) / 164 Recenzje KRZYSZTOF MYSZKOWSKI Popioły / 171 KRYSTYNA RODOWSKA Kochałam Francję / 176 ADAM POMORSKI Rosja, ale jaka? / 180 Noty o ksi¹¿kach / 186 TYLKO PRENUMERATA ZAPEWNIA STA£E OTRZYMYWANIE „KWARTALNIKA ARTYSTYCZNEGO” Warunki prenumeraty: Prenumerata roczna: – krajowa 35 z³ – zagraniczna 30 USD Cena za egzemplarz archiwalny (wraz z wysy³k¹) – krajowa 9 z³ – zagraniczna 8 USD Prenumeratê prosimy wp³acaæ na konto: Wojewódzki Oœrodek Kultury PKO SA II Oddzia³ Bydgoszcz 68 1240 3493 1111 0000 4305 7874 „Kwartalnik Artystyczny” kwartalnik 3-07.indd 2 2007-10-09, 15:06 3 p p m e L a et bi ż El ot. F Julia Hartwig Zona Oddech wszechświata był ciężki Jeżeli coś jeszcze szło za dyktandem sztuki to sen Ale i on był zbłąkany Zimne stopnie wędrówki Coraz mniej zrozumiałej Wszyscy pragnęliśmy wyzwolenia z założonych sobie pęt i paragrafy były już gotowe ale żadnej ulgi Wyczerpywały się resztki dawnych słów Czegoś szukaliśmy zawstydzeni i upokorzeni kwartalnik 3-07.indd 3 2007-10-09, 15:06 4 JULIA HARTWIG Grób Keatsa Melancholia młodego Keatsa która jak słoneczny mglisty opar unosi się nad jego grobem na rzymskim wzgórzu Porzucisz go zaraz żeby w ślad za Iwaszkiewiczem spojrzeć na grób rosyjskiej niani którą pochowały tu wdzięczne emigranckie dzieci Ten Iwaszkiewicz! On nie wahał się przyznać że lubi odwiedzać stare cmentarze Wielkość nie ma skrupułów by rozprawiać o tym co w nas nadpsute Nie kryje swoich nienawiści ani przyjaźni Respekt! To hasło Goethego które podjął Miłosz Umiał cenić u innych to czego jemu zabrakło Ale gdyby to posiadł czy byłby sobą Bagatelka Dziecinny tupot nóżek sonatiny Ravela O czymś zapomniała i wraca czegoś zapomniała i wraca zamyśla się ale nie staje biegnie wciąż biegnie Zaczarowane trzewiczki nie przestają wciąż tańczyć Aż wreszcie zrzuca je bez żalu I staje boso kwartalnik 3-07.indd 4 2007-10-09, 15:06 WIERSZE 5 Uścisk W objęciach świata niewygodnych okrutnych z których chciałbyś uwolnić się pragnąc zarazem trwać w nich wiecznie To objęcia miłosne Życie, twój uścisk zbyt mocny. Julia Hartwig kwartalnik 3-07.indd 5 2007-10-09, 15:06 6 kwartalnik 3-07.indd 6 2007-10-09, 15:06 BOGUSŁAW KIERC 7 Julia Hartwig Bieg bez tchu Jakkolwiek nieoczekiwany wydać się może ten tytuł, tak właśnie widzę jego życie (j.h.) „Prawie całe moje dojrzałe życie pisarskie składa się z porzucania przyswo- jonych form i przechodzenia do innych zamysłów i rejestrów. To, co je łączy, wynika zapewne z tożsamości trwalszej niż okoliczność. Niemniej jednak, czytając własne publikacje sprzed lat, z reguły uzmysławiałem sobie dystans między pozostawionym za sobą okresem a nowym przebiegiem myśli.” Tak pisał Artur Międzyrzecki w 1979 roku we wstępie do Poezji wybra- nych. Lektura tomów poetyckich Artura Międzyrzeckiego, w porządku czasu w jakim się ukazywały, potwierdza tę autorefleksję. Kształt, jaki osiągnął poeta w tomach ostatnich, wskazuje na kierunek jego poszukiwań, który tak w tym samym wstępie formułuje: „Staram się być przejrzysty. Nie zawsze tak było. Zmącony i ponaglający świat zdawał się żądać od poezji tekstów na miarę swoich zawrotnych rów- kwartalnik 3-07.indd 7 2007-10-09, 15:06 8 JULIA HARTWIG noczesności, wieloznacznych i krzyżujących się z sobą strumieni słów i ob- razów. Ale oddalało to od przejrzystości, do której zapragnąłem powrócić”. Ostatni tom, jaki zdążył jeszcze sam zredagować w roku 1996, nosi właśnie tytuł Nieskończona przejrzystość. Od wydanych w Paryżu w roku 1949 Stron przydrożnych dzieli go niemal pół wieku. Była to meta, do której poeta dotarł po wielu doświadczeniach z życiem i poezją. To stopniowe przeobrażanie się i oczyszczanie własnej poetyki ze „strumienia słów i obrazów” sprawia, że mamy do czynienia jakby z nowym poetą. Drogę Artura Międzyrzeckiego znaczą nie tylko jego kolejne zbiory po- etyckie, ale także rozważania o poezji, zawarte w Poezji dzisiaj (PIW, 1964), Dialogach i sąsiedztwach (PIW, 1971) i licznych wypowiedziach późniejszych, które odegrały znaczną rolę w kształtowaniu się gustów i upodobań lite- rackich poetów pokolenia młodszego, których twórczość uważnie śledził. Redagował też wychodzący wówczas corocznie „Almanach młodych”, który stanowił wybór najciekawszych debiutów, opatrzony wstępem A.M. Stanisław Grochowiak tak pisał o Poezji dzisiaj: „Pomiędzy spontanicznym i pełnym uporu piśmiennictwem rzeczników awangardy i futuryzmu a zaskakującym milczeniem młodych poetów powstała książka Artura Międzyrzeckiego. Już samo usytuowanie określa graniczny, kompromisowy jej charakter. Bogiem a prawdą, trzeba jednak powiedzieć, że postawa Międzyrzeckiego wydaje się być bliższa realizmowi Audena, aniżeli entuzjazmowi Przybosia. Wskazuje na to już sama stylistyka Poezji dzisiaj, biegunowo różna od wysokiego tonu, do którego przyzwyczaili nas poeci dawnej formacji. (...) Międzyrzecki dysponuje erudycją, która nie ma sobie równej we wszystkich znanych mi publikacjach tego typu. Co waż- niejsze, jest to erudycja pełna swobody, lekkości, niewymuszenia. Zazwyczaj dziełka tak nasycone wiedzą, zmuszają nas do niegrzecznej podejrzliwości lub ironicznego grymasu wobec pedantycznych kolekcjonerów fiszek. U Międzyrzeckiego inaczej: różnorodne cytaty wskazujące na znajomość kilku języków i setek pozycji bibliograficznych, pojawiają się w zestawach tak logicznych, tak uzasadnionych, jakby to wszystko pochodziło «z głowy». I od razu uczucie ulgi: człowiek, który dysponuje aż taką wiedzą, na pewno nie chce nas ani zadziwić ani otumanić”. Jak widać z artykułu Stanisława Grochowiaka, który ukazał się w „Kultu- rze” w roku 1964, toczyła się wówczas batalia o kształt poezji, a uczestnikami jej byli poeci generacji działającej już przed wojną; wśród protagonistów znaleźli się Anatol Stern i Julian Przyboś, w sporze uczestniczył też Mie- kwartalnik 3-07.indd 8 2007-10-09, 15:06 BIEG BEZ TCHU 9 czysław Jastrun, jako advocatus diaboli występował chwalony przez jednych, a ganiony przez innych za brak poetyckiego słuchu Artur Sandauer. Spór toczył się wśród poetów o określonym programie i ustalonym już miejscu w pisarskiej społeczności. Międzyrzecki, poeta debiutujący w Polsce w latach pięćdziesiątych, pojawiał się w tym sporze jako człowiek nowy, ale dobrze przygotowany do dyskusji. W swojej książce Poezja dzisiaj, a także w zbiorze szkiców wydanych w kilka lat później, ukazuje wielość propozycji, jakie przedstawiała poezja europejska w osobach takich jak Eliot, Pound, Auden, Eluard, Aragon, Emmanuel, Bonnefoy, Mandelsztam, Montale, Saba, Unga- retti, Illyés, Machado. Utwory niemal wszystkich tych poetów, których tłu- maczył w późniejszych latach, znalazły się w wyborze przekładów Rimbaud, Apollinaire i inni (Czytelnik, 1988). Kilkuletni pobyt w Stanach Zjednoczonych, gdzie prowadził kolejno na dwóch uniwersytetach zajęcia ze współczesnej poezji europejskiej, skłonił go do przygotowania pierwszej u nas antologii poezji amerykańskiej, której przedsmak dały nam tuż po wojnie przekłady Czesława Miłosza. Najbliższa była Arturowi Międzyrzeckiemu idea „poematu otwartego”. Po- emat otwarty znaczyło też: otwarty na świat. Zamknięcie się w rejonach samej „literatury” było dla A.M. nie do przyjęcia. Pisze w Poezji dzisiaj: „Nasz czas, po tym wszystkim, co się stało, jest także czasem osobowości ludzkiej, któ- ra – niekiedy z rozpaczą, lecz także z niewygasającą nadzieją – szuka nowego scalenia. Człowiek cały na jawie i w śnie. Równie uniwersalny jak konkretny. Poezja nowa jest otwarta i nie do pogodzenia z zamkniętymi konwencjami stylu. (...) Sztuka bez ciągłości nie znaczy nic, kierunki awangardowe mają nie tylko poważne zasługi w burzeniu form zużytych, mają także swoje za- sługi pozytywne i konstruktorskie – i mają również swych antenatów. (...) Stosunek nowej poezji do wartości klasycznych jest zarówno nieustającym nawiązaniem, jak nieustającym pożegnaniem. I jest także historyczną lekcją wyboru między nawiązaniem i epigoństwem, pomiędzy nowością rozległą a zewnętrznym sposobem”. Przez całe życie zafascynowany był mitem or- fickim i swoją wiedzę o orfizmie wciąż poszerzał. Znalazło to wyraz w jego eseju o Rilkem i orfickich urzeczeniach Apollinaire’a. Tajemnicze wierzenia związane z tą postacią przyciągają wielu poetów, podobnie jak zagadkowe i mroczne teksty orfickie Heraklita z Efezu. Jego własna poezja coraz bardziej zbliża się do wyrażania nośnych treści, które właśnie owej przezroczystości i jasności wymagają. Pisze w szkicu Słowiarze i ślusarze: kwartalnik 3-07.indd 9 2007-10-09, 15:06