Αναστασία Κωστάκη Ph.D. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Anastasia Kostakis, Ph.D. Redagogics Institute, Greece Πληροφορητικός Γραμματισμός : Δημιουργώντας Αυτόνομους και Κριτικούς Διαχειριστές της Πληροφόρησης για τον 21° Αιώνια Information Literacy: Creating Autonomoous and Critical Information Managers for the 21st Century ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αποτελεί κοινό τόπο ότι ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από έντονες κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές και όλο και αυξανόμενους ρυθμούς τεχνολογικών και επιστημονικών εξελίξεων. Και αποτελεί κοινή λογική ότι τα άτομα που έχουν αναπτύξει αποτελεσματικές στρατηγικές για την αυτομόρφωσή τους μπορούν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις που συνεπάγονται οι ραγδαίες αυτές αλλαγές. Με την έκρηξη του όγκου των πληροφοριών που έχουν επιφέρει οι νέες τεχνολογίες πληροφόρησης και επικοινωνίας, ο «πληροφορητικός γραμματισμός» (information literacy) - έννοια άγνωστη μέχρι χτες - αποτελεί σήμερα ίσως τον κρισιμότερο άξονα των δεξιοτήτων που χρειάζεται να αναπτύξει το άτομο ως εφόδιο για τη δια βίου εκπαίδευση του και για τη συμμετοχή του στην κοινωνία. Ο πληροφορητικός γραμματισμός αναφέρεται σε μία διαδικασία διαχείρισης του πολυσύνθετου σημερινού πληροφοριακού περιβάλλοντος - εξ ου «πληροφορητικός» από το πληροφορώ και την πληροφόρηση. Περιλαμβάνει γνώσεις, στρατηγικές, δεξιότητες, και στάσεις που είναι απαραίτητες ώστε το άτομο να μπορεί να εντοπίζει, να αξιολογεί, να οργανώνει και να αξιοποιεί την πληροφορία. Αποσκοπεί στην αξιοποίηση της πληροφόρησης για τη μάθηση, την επίλυση προβλημάτων και τη λήψη αποφάσεων στους πολλαπλούς τομείς δραστηριότητας του σύγχρονου ανθρώπου, οι οποίοι συνεχώς εξελίσσονται: εκπαίδευση, εργασία, δημόσια και ιδιωτική ζωή. Το πολυσύνθετο σημερινό πληροφοριακό περιβάλλον, με κύριο σημείο αναφοράς το Διαδίκτυο, απαιτεί αποτελεσματικούς, κριτικούς και αυτόνομους «διαχειριστές της πληροφόρησης» για να μπορούν να αντεπεξέλθουν στις συνθήκες που διαμορφώνονται στο πλαίσιο αυτών των εξελίξεων. Βασικός συντελεστής της προσπάθειας καλλιέργειας αυτόνομων και κριτικών διαχειριστών της πληροφόρησης είναι η εφαρμογή νέων προτύπων εκπαίδευσης που βασίζονται στην ενεργητική μάθηση και στη χρήση πολλαπλών πηγών. Οι ακαδημαϊκές και άλλες βιβλιοθήκες βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της προσπάθειας. Στόχος είναι να καταστεί η βιβλιοθήκη ένα δημιουργικό περιβάλλον στο οποίο καλλιεργείται ο πληφοροφορητικός γραμματισμός ως κριτική αναζήτηση και παρέχονται οι υπηρεσίες που υποστηρίζουν τους νέους στο να βιώνουν τη μετατροπή της πληροφορίας σε προσωπική γνώση και να γίνουν ικανοί "διαχειριστές" της δια βίου μάθησης τους. Για την επίτευξη αυτού του στόχου προαπαιτείται γόνιμη συνεργασία των βιβλιοθηκονόμων και των μελών του διδακτικού- εκπαιδευτικού προσωπικού ABSTRACT It's common ground that economic and social change and increasing rates of scientific and technological growth characterize today's societies. It's common sense that individuals who have developed effective strategies of lifelong learning are better able to adapt to these changes. In view of the exponential growth of information and the spread of new information technologies, "information literacy" comprises a crucial, and perhaps the most critical, dimension of the skills essential for lifelong learning and for an individual's full participation in society. 186 Information literacy refers to the process whereby individuals, manage this complex information environment and includes relevant knowledge, strategies, skills and attitudes. It refers to the process of locating, evaluating, organizing and utilizing information in order to learn, to solve problems and to make decisions within the multiple domains and roles of today's information users, that is, for education, at work, in civic and in private life. Today's complex information environment, particularly with regard to the Internet, demands effective, critical and self-directed "managers of information" for decision making within these multiple domains. In order to cultivate such autonomous and critical information managers, new educational models are needed that emphasize active learning, use of multiple resources and construction of personal meaning. Academic and other libraries can be the locus of the effort to forge these new models whose success depends, in large part, on close cooperation between library and teaching staff. With cooperation and coordination of the efforts of librarians and teachers, libraries provide the productive environment necessary for developing information literate students who know how to use information critically. The aim is to provide the services and experiences that support students in making the transition between collecting information to constructing personal meaning so that they can become effective "managers" of their lifelong learning. Όλοι, φαντάζομαι, θα συμφωνούμε με τη διαπίστωση ότι κατά το δεύτερο ήμισυ του αιώνα που διανύουμε ο κόσμος έχει αλλάξει άρδην και χαρακτηρίζεται σήμερα από έντονες κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές, καθώς και από ολοένα αυξανόμενορς ρυθμούς τεχνολογικών και επιστημονικών εξελίξεων. Αυτό σημαίνει ότι τα άτομα που έχουν αναπτύξει στρατηγικές για τη διά βίου αυτομόρφωσή τους μπορούν να ανταποκριθούν πιο άμεσα και πιο αποτελεσματικά στις προκλήσεις που δημιουργούν οι ραγδαίες αυτές αλλαγές. Σε μία κοινωνία που μεταβάλλεται συνεχώς, νέες γνώσεις, νέες δεξιότητες και νέες ικανότητες απαιτούνται για να εκπληρώσουμε τους πολλαπλούς δημόσιους και ιδιωτικούς ρόλους μας ως εργαζόμενοι, ως πολίτες, ως γονείς, ως καταναλωτές κτλ. Στο πλαίσιο αυτό της συνεχούς αλλαγές, είναι δεδομένο ότι οι γνώσεις που παρέχονται από το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα δεν επαρκούν και δεν αντιστοιχούν στις γνώσεις εκείνες που θα είναι απαραίτητες στο μέλλον, ώστε να μπορεί κανείς να εκπληρώσει τους σύνθετους και πολλαπλούς αυτούς ρόλους. Εκείνο που χρειάζεται είναι οι νέοι να έχουν μάθει πώς να μαθαίνουν, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να αναπτύσσουν διά βίου τις γνώσεις τους και τις ικανότητες τους ανάλογα με τις συνθήκες και απαιτήσεις που θα δημιουργούνται στο μέλλον. Εκείνο που χρειάζεται είναι οι νέοι να έχουν αναπτύξει την ικανότητα τους για διαχείριση των νέων πληροφοριών που θα παράγονται διαρκώς, ώστε να μπορούν να τις εντοπίζουν, να τις κρίνουν και να τις αξιοποιούν, στη συνέχεια, ως γνώση. Με την έκρηξη του όγκου των πληροφοριών που έχουν επιφέρει οι νέες τεχνολογίες πληροφόρησης και επικοινωνίας, ο «πληροφορητικός γραμματισμός» (όπως αποδίδουμει τον αγγλικό όρο information literacy) προβάλλει σήμερα ως ένας σημαντικός και ίσως ως ο κρισιμότερος άξονας των δεξιοτήτων που χρειάζεται να αναπτύξει το άτομο ως εφόδιο για τη διά βίου εκπαίδευση του και για την ενεργό 187 συμμετοχή του στην κοινωνία. Και βέβαια εάν η έννοια του information literacy είναι ακόμα νωπή, αφού συνδέεται με τις εξελίξεις στον χώρο των νέων τεχνολογιών πληροφόρησης και άρχισε να διαδίδεται ευρέως μόλις τη δεκαετία του 80 (Behrens 1994), ο όρος «πληροφορητικός γραμματισμός» είναι παντελώς άγνωστος στη χώρα μας. Είναι αναγκαίος, όμως, ο νεολογισμός αυτός, για να αποδώσει τη νέα και εξελισσόμενη πραγματικότητα της σημερινής Εποχής της Πληροφορίας. Ο όρος «πληροφορητικός», όπως μας ενημερώνει το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας παράγεται από το ρήμα πληροφορώ, κατά το ερευνώ - ερευνητικός, τιμώ - τιμητικός κ.ο.κ (Μπαμπινιώτης, 1988, 1443), και χρησιμοποιώ τον όρο για να κάνω τη διάκριση και τον διαχωρισμό από την πληροφορική ή πληροφοριακή, την επιστήμη των Η/Υ. Η πληροφορική προβάλλει την πληροφορία ως προϊόν και ως δεδομένο - μάλιστα με μονάδα μέτρησης δυαδικού ψηφίου - και όχι ως μια ενέργεια παροχής και πρόσληψης πληροφοριών, η οποία αποδίδεται με τη λέξη «πληροφόρηση». Και το σημαντικότερο, βέβαια, δεν είναι η τεχνολογία αλλά η διαδικασία της πληροφόρησης (Mutch 1997). Μια διαδικασία στην οποία η πληροφορία ορίζεται όχι ως αντικείμενο - δηλαδή ως κάτι που αποθηκεύεται και μεταφέρεται - αλλά από το νόημα που της προσδίδει το άτομο και κυρίως από τα ερωτήματα που θέτει. Ο όρος «γραμματιομός» σε αντίθεση με τον πιο γνωστό σε εμάς αλφαβητισμό, χρησιμοποιείται από τους ειδικούς1 ως απόδοση του αγγλικού όρου literacy, διότι δεν αφορά μόνο την τεχνική της ανάγνωσης και της γραφής, αλλά κυρίως γνώσεις και δεξιότητες σχετικές με το πώς παράγεται και πώς διαπραγματεύεται το νόημα των μηνυμάτων στο εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο. Στον σημερινό κόσμο υπάρχουν αρκετοί νέοι γραμματισμοί - για παράδειγμα ο οπτικός γραμματισμός, που αφορά την κατανόηση και παραγωγή οπτικών μηνυμάτων, ή ο τεχνολογικός γραμματισμός - και έπονται και άλλοι. Συχνά βλέπουμε να αναφέρονται στην Κοινωνία της Γνώσης, στην Κοινωνία της Πληροφορίας, στην Κοινωνία της Μάθησης. Όλες αυτές οι θεωρήσεις θέτουν τη γνώση στο επίκεντρο της οικονομικής ανάπτυξης (OECD 2000,1996; Stehr 1994). Τις τελευταίες δεκαετίες οι ρυθμοί τόσο της δημιουργία νέας γνώσης όσο και της απαξίωσης ή καταστροφής της έχουν ενταθεί. «Αυτό που είναι πραγματικά πρωτοφανές είναι η ταχύτητα των aλλαγώv. Για να επιτύχει κανείς οικονομικά σήμερα, έχει λιγότερη σημασία το να κατέχει μια συγκεκριμένη και ειδικευμένη βάση γνώσεων, απ' ό,τι η ικανότητα που έχει αναπτύξει να μαθαίνει, καθώς και να ξεχνάει. Στις σημερινές οικονομίες της αγοράς, η επιτυχία για άτομα, επιχειρήσεις, περιφέρειες, καθώς και για εθνικές οικονομίες, απαιτεί γρήγορα να μαθαίνεις και γρήγορα να ξεχνάς, αφού οι παλαιοί τρόποι ενέργειας συχνά εμποδίζουν από το να μάθεις νέους τρόπους (Lundvall 2000, 126). Οι aλλαγές, αυτές ασφαλώς επηρεάζουν την οικονομική και την επαγγελματική διάρθρωση της αγοράς εργασίας (OECD 1996, 32-35, Hunt 1995, Ρίφκιν 1996). Σήμερα αρχίζουν να εμφανίζονται λιγότερο ιεραρχικές, καθώς και πιο ευέλικτες μορφές 1 Για παράδειγμα, στο περιοδικό Γλωσσικός Υπολογιστής, τχ. 1 (<http:www.komvos.edu.gr/ periodiko/ default.htm>) 188 οργάνωσης της επιχείρησης, οι οποίες δίνουν το βάρος στην αυτοδιαχείριση και συνεπώς απαιτούν νέες ικανότητες και γνώσεις από τους εργαζομένους (Kalantzis and Cope 2001,19-21, OECD1996,35-38). Επομένως, το να μάθεις να μαθαίνεις εκφράζει μια σχετικά πρόσφατη κοινωνική ανάγκη, η οποία βασίζεται στην παραδοχή ότι πολλά από αυτά που μαθαίνουν οι νέοι σήμερα θα ξεπεραστούν, και οι γνώσεις τους θα αχρηστευτούν εν όψει των εξελίξεων στις επιστήμες, στην τεχνολογία και στην κοινωνία γενικότερα. Μαθαίνω να μαθαίνω σημαίνει ότι μαθαίνω για το πώς μαθαίνω εγώ, ως άτομο, ώστε να είμαι σε θέση να συνεχίσω να μαθαίνω αυτόνομα, ευέλικτα και αποτελεσματικά. Η έννοια αυτή περιλαμβάνει στάσεις, γνώσεις και δεξιότητες, μερικές εκ των οποίων μπορούν να διδαχτούν κατά μείζονα όμως λόγο μαθαίνω να μαθαίνω με βάση τη βιωματική μου εμπειρία από τη σχολική και τη πανεπιστημιακή τάξη. Για 9, 12 ή και για 16 χρόνια οι τάξεις αυτές αποτελούν το βιωματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι στρατηγικές για νέα μάθηση. Το πλαίσιο όμως αυτό προσφέρει ελάχιστες ευκαιρίες για να αναπτύξουν οι μαθητές και οι οπουδαστές τις απαραίτητες στρατηγικές και να αποκτήσουν εμπειρίες ενισχυτικές της ανεξάρτητης και αυτό- κατευθυνόμενης μάθησης. Το να θέτει κάποιος άλλος το πρόβλημα - που ως επί το πλείστον είναι συνήθως ένα θεωρητικό πρόβλημα - να δομεί αυτός τις παραμέτρους του, και να δίνει όλα τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για την επίλυση του προβλήματος, αποτελεί μια προσέγγιση εξαιρετικά τεχνητή και ασυνεπή ως προς τις συνθήκες και τις απαιτήσεις της πραγματικής ζωής. Και ασφαλώς δεν συμβάλλει στην καλλιέργεια της αυτοκατευθυνόμενης μάθησης. Έτσι δημιουργείται ένα κενό όσον αφορά τη «μεταφορά» γνώσεων και δεξιοτήτων για να αντεπεξέλθει κανείς στην πρόκληση νέων προβλημάτων και μαθήσεων, όταν αυτά διαφέρουν από τις συνήθειες εκείνες της μάθησης οι οποίες έχουν αποκτηθεί επί τόσα χρφνια στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής τάξης. Στο γεφύρωμα αυτού του χάσματος η ακαδημαϊκή βιβλιοθήκη πιστεύω ότι μπορεί να παίξει έναν ουσιαστικό ρόλο, με το να συμβάλει στην καλλιέργεια του πληροφορητικού γραμματισμού των σπουδαστών. Το σύνθετο και ρευστό σύγχρονο πληροφοριακό περιβάλλον Είναι προφανές ότι όσο εντείνονται οι ρυθμοί αλλαγών στην κοινωνία και στην οικονομία με αφορμή την τεχνολογική εξέλιξη θα προκύπτουν εν αφθονία οι περιπτώσεις αυτές όπου τόσο οι απαραίτητες γνώσεις όσο και οι παράμετροι λήψης αποφάσεων είναι απρόβλεπτες και ρευστές. Όπως έχει περιγράψει ο πρόσφατα αποβιώσας Μιχάλης Δερτούζος - στο πασίγνωστο έργο του Τι μέλλει γενέσθαι (1998)- η τεχνολογία και ειδικά οι τεχνολογίες πληροφόρησης και επικοινωνίας έχουν επιφέρει, και θα συνεχίσουν να επιφέρουν, ριζικές αλλαγές σε κάθε τομέα της ζωής μας: στην υγεία, στην εκπαίδευση, στην απασχόληση, στη διασκέδαση και στη δημόσια ζωή. Σε κάθε τομέα της ζωής μας κατακλυζόμαστε από ένα πλήθος πληροφοριών που συχνά αλληλοσυγκρούονται και μερικές φορές μπορεί ακόμα και να παραπλανούν. Για να βγάλουμε κάποιο νόημα από αυτό το συνεχώς διογκούμενο και αλληλοσυγκρουόμενο πληροφοριακό περιβάλλον, ο πληροφορητικός γραμματισμός πρέπει να 189 αποτελέσει βασικό άξονα της διά βίου κατάκτησης της γνώσης, όχι απλά ως μιας πρόσθετης δεξιότητας ενισχυτικής αυτής της διαδικασίας, αλλά ως ουσιαστικής συνιστώσας της, που την επαναπροσδιορίζει με βάση την ικανότητα του ατόμου για κριτικό έλεγχο και για δράση στο ρευστό και περίπλοκο πληροφοριακό περιβάλλον Ο πληροφορητικός γραμματισμός δίνει τα εφόδια για τη διά βίου κριτική διαχείριση της πληροφορίας, η ανάγκη για την οποία απορρέει από την αναγνώριση της κεντρικής σημασίας της πληροφορίας, και της συνεχούς αλλαγής στις μεταμοντέρνες κοινωνίες. Ζούμε λοιπόν στην εξαιρετικά ρευστή και περίπλοκη Εποχή της Πληροφορίας, η οποία χαρακτηρίζεται από τον πολλαπλασιασμό τόσο του όγκου όσο και των μορφών και των μέσων της πληροφόρησης. Το διαδίκτυο αποτελεί βασικό παράγοντα αυτής της εξέλιξης. Από τότε που άρχισε να εξαπλώνεται ευρέως - μόλις την τελευταία δεκαετία — έχει μεταμορφώσει το πληροφοριακό σκηνικό δίνοντας πρόσβαση σε νέες, σε περισσότερες και σε πολύμορφες πληροφοριακές πηγές. Οι συμβατικές έντυπες πηγές και τα συμβατικά μέσα ασφαλώς και απαρτίζουν το κύριο μέρος και τον κορμό του σύγχρονου πληροφοριακού περιβάλλοντος. Οι ηλεκτρονικοί κατάλογοι όμως και οι ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων, που διαδόθηκαν στη δεκαετία του 80 και που στη συνέχεια, στη δεκαετία του 90, ενσωματώθηκαν στο Διαδίκτυο (Babu and O'Brien 2000), έχουν φέρει μια επανάσταση στην πρόσβαση στις έντυπες πηγές όσον αφορά την ταχύτητα και την ευρύτητα της αναζήτησης. Τα νέα μέσα έχουν δώσει τη δυνατότητα πρόσβασης στο ευρύ κοινό σε οπτικές, γραφικές και ηχητικές πληροφορίες. Η πρόσβαση σε φορείς, καθώς και σε ειδήμονες, έχει επίσης διευρυνθεί κυρίως μέσω του Διαδικτύου. Οι προκλήσεις του διαδικτύου στο πλαίσιο του πληροφορητικού γραμματισμού Το διαδίκτυο λοιπόν αντιπροσωπεύει ένα μοναδικό και ριζοσπαστικά πρωτότυπο μέσο πληροφόρησης: δίνει πρόσβαση σε επίκαιρες και τρέχουσες πληροφορίες, μπορεί να ενσωματώνει διαδραστικά στοιχεία, καθώς και να συνδυάζει πολυμορφικά (οπτικά, ηχητικά κτλ.) στοιχεία, δεν περιορίζεται σε τόπο και χρόνο, διαθέτει ανοικτή δομή, όπου ο καθένας μπορεί να έχει πρόσβαση τόσο για τη λήψη όσο και για τη δημιουργία πληροφοριών με τη μορφή ιστοσελίδων. Η ανοικτή αυτή δομή όμως, κάνει το διαδίκτυο και ένα εξαιρετικά χαώδες μέσον. Τόσο οι δημιουργοί όσο και η χρήστες πληροφόρησης μπορούν να είναι ανώνυμοι, δεν υπάρχει έλεγχος ποιότητας, υπάρχουν πολλαπλά και διαφορετικά πρότυπα για αναζήτηση και δεν υπάρχει σταθερότητα, εφόσον τα δεδομένα επικαιροποιούνται και εξαφανίζονται συνεχώς - για να μην αναφερθούμε στην πονεμένη ιστορία των ηλεκτρονικών διευθύνσεων. Μολονότι το Διαδίκτυο έχει κατά καιρούς θεωρηθεί σαν μια τεράστια εικονική βιβλιοθήκη, διαφέρει από μια συμβατική βιβλιοθήκη σε πολύ ουσιαστικά σημεία, τα οποία δημιουργούν έντονη την ανάγκη για καλλιέργεια ατόμων που είναι «πληροφορητικά εγγράμματοι», ώστε να έχουν συνειδητοποιήσει τόσο τα πλεονεκτήματα όσο και τους κινδύνους της χρήσης του Διαδικτύου για πληροφόρηση. Στις συμβατικές βιβλιοθήκες οι πληροφοριακές πηγές έχουν υποστεί ουσιαστικό ποιοτικό έλεγχο, εφόσον έχουν κριθεί από ειδικούς: κατ' αρχάς μέσω των 190 διαδικασιών έκδοσης και δημοσίευσης ενός εντύπου και στη συνέχεια από τους βιβλιοθηκονόμους και επιστήμονες που συμβάλλουν στην επιλογή υλικού για την ανάπτυξη της συλλογής μιας βιβλιοθήκης. Αυτή η πολυ-επίπεδη και πολυφασική διαδικασία επιβεβαιώνει την ταυτότητα του συντάκτη και πιστοποιεί την επιστημονική εγκυρότητα του υλικού. Στο Διαδίκτυο η κατάσταση είναι διαμετρικά αντίθετη: ο καθένας μπορεί να «δημοσιεύσει» στον παγκόσμιο ιστό. Οι πληροφορίες που κυκλοφορούν είναι συχνά ανώνυμες και δεν έχουν υποστεί κανένα ποιοτικό φιλτράρισμα. Μπορεί να βρεις οτιδήποτε: από έγκυρες και έγκαιρες επιστημονικές πηγές μέχρι τις ακραίες απόψεις περιφερειακών οργανώσεων που προβάλλονται σαν ενημέρωση ή, ακόμα, το οικογενειακό άλμπουμ ενός ατόμου από μια ξεχασμένη γωνιά της υφηλίου. Συμπερασματικά, το διαδίκτυο είναι μια εξαιρετική πηγή τόσο για να πληροφορηθείς, όσο και για παραπληροφορηθείς. Είναι ένας χώρος όπου ισχύει κατ' εξοχήν το «Caveat lector: Ας προσέχει ο αναγνώστης» Όπως φαίνεται όμως, είναι γεγονός ότι οι νέοι είναι γοητευμένοι - σε σημείο που ορισμένοι τους θεωρούν υπνωτισμένους - από το καταπληκτικό αυτό καινούργιο μέσο πληροφόρησης, καθώς και από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές γενικότερα. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αναφέρουν οι Anderson and Anderson (1998 46), όπως, π.χ. την περίπτωση κατά την οποία έχει δημιουργηθεί, ουρά από φοιτητές που περιμένουν να χρησιμοποιήσουν μια βάση δεδομένων online ενώ ακριβώς δίπλα τους βρίσκεται το ίδιο υλικό σε έντυπη μορφή και παρά το γεγονός ότι τους το είχαν υποδείξει οι βιβλιοθηκονόμοι, και ο Stamatopoulos (2000 33), που αφηγείται την εμφανή δυσανασχέτηση των φοιτητών σε σεμινάρια εκπαίδευσης χρηστών, όταν το θέμα είναι η κριτική σκέψη και η αξιοποίηση έντυπων πηγών και όχι η χρήση της τεχνολογίας. Έρευνες που έχουν γίνει στο εξωτερικό αναφέρουν ότι οι νέοι προτιμούν το διαδίκτυο ως μέσο πληροφόρησης για την ταχύτητα και την ευκολία με την οποία δίνει πρόσβαση σε πλήθος πληροφοριών για ποικίλα θέματα (O'Sullivan and Scott 2000). Στη χώρα μας μπορεί σήμερα να μην είναι τόσο διαδεδομένη η χρήση του διαδικτύου, αλλά η κατάσταση αλλάζει άρδην. Πρόσφατη έρευνα σε 800 μαθητές γυμνασίου και λυκείου από το λεκανοπέδιο αττικής, διαπιστώθηκε ότι το 60% είχε χρησιμοποιήσει το διαδίκτυο, και μάλιστα το 25% αρκετές φορές, επίσης οι μισοί περίπου είχαν κατεβάσει στοιχεία από το διαδίκτυο (Μπίντζιου 2001,13 και 17). Το ανησυχητικό στοιχείο όσον αφορά το διαδίκτυο είναι ότι οι νέοι φαίνεται να δυσκολεύονται να διακρίνουν τις διαφορές αξιοπιστίας ανάμεσα σε πηγές που «δημοσιεύονται» στο διαδίκτυο και στις παραδοσιακές δημοσιευμένες έντυπες πηγές (Mahoney 1999) Το κριτήριο επιτυχίας συχνά αφορά το πόσες πληροφορίες βρίσκεις και όχι αν αυτές είναι κατάλληλες ή αξιόπιστες. Μελέτες που έχουν γίνει με αναφορά σε φοιτητές έχουν αναδείξει μια τάση χαρακτηριστική της πρώιμης κριτικής σκέψης, κατά την οποία οι νέοι αποδέχονται παθητικά και αβίαστα τα στοιχεία εκείνα που εκφράζονται είτε από ειδικούς είτε σε έντυπα και δέχονται άκριτα το κύρος του κειμένου και του γραπτού λόγου, επειδή είναι «έντυπο» (Leshowitz, DiCerbo and Symington 1999) . Αυτή η έλλειψη κριτικής στάσης δυστυχώς περιλαμβάνει και το σημερινό διαδίκτυο. Αρκετοί παρατηρητές (Roth, 1999, 43; Ronau, Ryan 191 and Stroble 1999, 262; Arnold and Anderson 1998,40) αναφέρουν ότι οι φοιτητές δεν αντιλαμβάνονται ή δεν ασχολούνται με τις διαφορές αξιοπιστίας μεταξύ πηγών που είναι «δημοσιευμένες» στο διαδίκτυο - εφόσον αποτελούν και αυτές κείμενο - και των έντυπων πηγών που δημοσιεύονται με όλες τις προϋποθέσεις τις οποίες ανέφερα παραπάνω. Όπως στα έντυπα μέσα μια προσεγμένη έκδοση μαρτυράει και την ποιότητα του περιεχομένου, έτσι και οι σπουδαστές συγχέουν συχνά το πόσο καλοσχεδιασμένη και ωραία είναι μια ιστοσελίδα με την αξιοπιστία της (Ronau, Ryan and Stroble 1999, 259). Προσωπικά εντυπωσιάστηκα από το γεγονός ότι σε άσκηση για αξιολόγηση μία ιστοσελίδας με βάση κριτήρια που είχαμε ήδη συζητήσει, αρκετοί σπουδαστές ανέφεραν ως συντάκτη όχι τον συντάκτη/ δημιουργό της ιστοσελίδας - ο οποίος μάλιστα ήταν εκπαιδευτικός φορέας - αλλά τον συντάκτη ενός άρθρου που αναφερόταν στην ιστοσελίδα, δηλαδή αναζήτησαν και επικεντρώθηκαν στο θέμα με αναφορά στα δεδομένα ενός γνώριμου μέσου, ενώ το πλαίσιο ήταν τελείως άλλο. Οι νέες τεχνολογίες επικοινωνίας και πληροφορίας έχουν δημιουργήσει μια παράδοξη κατάσταση όσον αφορά τον πληροφορητικό γραμματισμό. Δίνουν αφενός την πρόσβαση σε ένα απείρως πιο πλούσιο «πληροφοριοστάσιο», και αφετέρου την ευκαιρία, ή ακόμα και την πρόκληση, να χρησιμοποιηθεί το υλικό αυτό επιφανειακά και επιπόλαια. Οι σημερινές τεχνολογίες δίνουν τη δυνατότητα στους νέους να εντοπίσουν εύκολα και γρήγορα ένα πλήθος πληροφοριών που αναζητούν, αλλά και να περάσουν εξίσου εύκολα και γρήγορα από την εύρεση στοιχείων στη δημιουργία ενός τελικού προϊόντος με μερικές κινήσεις αντιγραφής και επικόλλησης. Η Roth (1999) αναφέρεται χαρακτηριστικά στη «γενιά του κόψε επικόλλησε» (the cut and paste generation). Κατά συνέπεια, ενώ διευκολύνεται η πρόσβαση στην πληροφορία, δυσχεραίνεται ταυτόχρονα το πέρασμα από την επιφανειακή γνώση στη βαθύτερη μάθηση. Πιστεύω ότι, η καλλιέργεια του πληροφορητικού γραμματισμού στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων μιας σύγχρονης βιβλιοθήκης μπορεί να αποτελέσει βασικό εφόδιο για το πέρασμα από την επιφανειακή στη βαθύτερη εξέταση των πραγμάτων και στη διά βίου καλλιέργεια του ατόμου. Στο τελευταίο μέρος της εισήγησης αυτής θα εστιάσω στον ρόλο της ακαδημαϊκής βιβλιοθήκης στην προώθηση της κριτικής και αυτόνομης διαχείρισης της πληροφορίας και σε ορισμένες πολύ πρακτικές όψεις καλλιέργειας του πληροφορητικού γραμματισμού. Ο πληροφορητικός γραμματισμός και η συμβολή της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης Ο πληροφορητικός γραμματισμός δεν ταυτίζεται με την εκπαίδευση στη χρήση της βιβλιοθήκης (Breivek, 1999, Behrens 1994) ούτε με τη χρήση των Η/Υ (Ercegovac 1998). Είναι μια έννοια ευρύτερη, που αποσκοπεί στη δημιουργία αυτόνομων διαχειριστών της πληροφορίας. Όπως διαπιστώνεται καθημερινά, οι νέοι φοιτητές διαθέτουν λίγη μόνο εμπειρία στη σύνθεση ερευνητικών εργασιών - καθώς τέτοιες εμπειρίες είναι σπάνιες έως και ανύπαρκτες στο πλαίσιο της ελληνικής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης - και ακόμα λιγότερη επαφή με τη συστηματική βιβλιογραφική έρευνα. Η όποια εξοικείωση των νεότερων - που όλο και θα αυξάνεται - με τις νέες τεχνολογίες συνδυάζεται με μια 192 τυπική μόνο γνωριμία με το διαδύκτιο. Οι ελλείψεις αυτές καθιστούν ουσιαστικό τόσο τον θεσμό των βιβλιοθηκών όσο και τον ρόλο των βιβλιοθηκάριων, όχι απλώς για να εξασφαλίζεται η πρόσβαση στις νέες πηγές πληροφόρησης αλλά κυρίως για την καλλιέργεια των ικανοτήτων των νέων να διαχειρίζονται την πληροφόρηση με υπεύθυνο, αυτόνομο και κριτικό τρόπο. Θέμα που ασφαλώς δεν περιορίζεται στην εκπόνηση εργασιών στο πλαίσιο της εκπαίδευσης αλλά στην ανάπτυξη διά βίου στρατηγικών. Οι στρατηγικές αυτές συμβάλλουν στην ανάπτυξη του αποτελεσματικού, κριτικού και αυτόνομου χρήστη της πληροφορίας για τη μάθηση, για την επίλυση προβλημάτων και για τη λήψη αποφάσεων σε ποικίλα πλαίσια: στο σχολείο, στην εργασία στη δημόσια και ιδιωτική ζωή. Οι βιβλιοθηκονόμοι, ως επαγγελματίες της οργάνωσης και της διαχείρισης της πληροφορίας, οφείλουν να διαθέσουν μέρος της τεχνογνωσίας τους στην υποστήριξη και εκπαίδευση των χρηστών, ώστε οι νέοι να είναι σε θέση να μεταφέρουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες που αποκτήθηκαν στο πλαίσιο της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης στα ποικίλα πλαίσια που αναφέρθηκαν παραπάνω. Οι νέες συνθήκες που έχουν τοποθετήσει την πληροφορία στο κέντρο τόσο της ζωής μας όσο και της κοινωνίας έχουν επίσης ανατρέψει τη θεώρηση του βιβλιοθηκάριου ως προστάτη και φύλακα του υλικού με αποκλειστική ευθύνη να εξασφαλίζει την πρόσβαση στο υλικό και με σοβαρά περιορισμένο παιδευτικό ρόλο. Οι σημερινοί φοιτητές με το να εξοικειώνονται και να βιώνουν πώς θα αναζητήσουν την πληροφορία σε μια σύγχρονη βιβλιοθήκη με τα OPAC της, τις ψηφιακές βάσεις της και τα ηλεκτρονικά περιοδικά της, αποκτούν εφόδια για όλη τους τη ζωή. Συγκεκριμένοι ορισμοί του «πληροφορητικού γραμματισμού» ποικίλλουν (Loertscher and Woolls 1997, Behrens 1994), αλλά όλοι συγκλίνουν στις εξής τρεις βασικές ενότητες: α) την αναζήτηση β) την αξιολόγηση και γ) την οργάνωση και χρήση της πληροφορίας. Όπως έχουν παρατηρήσει μελετητές, ο πληροφορητικός γραμματισμός έχει αρκετά κοινά σημεία με τη κριτική σκέψη (Roth 1999, 44, Loertscher and Woolls 1997), τόοο σε σχέση με την αναζήτηση πληροφοριών (Brem and Boyes 2000) όσο, και κυρίως, με αναφορά στην αξιολόγηση πληροφοριών. Στο πλαίσιο αυτό η αναζήτηση στοιχείων δεν μπορεί να ορίζεται ως μια απλή ενέργεια εντοπισμού υλικού ή εξοικείωσης με τα σχετικά εργαλεία της αναζήτησης. Η αποτελεσματική αναζήτηση - θέμα που φαίνεται να δυσκολεύει ιδιαίτερα τους χρήστες (Hertzberg and Rudner 1999) - έχει σε μεγάλο βαθμό να κάνει με την ακρίβεια της διατύπωσης του αρχικού ερωτήματος προς διερεύνηση (Stamatopoulos 2000, 34). Σ' αυτό το σημείο οι βιβλιοθηκονόμοι μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά όταν οι φοιτητές - και όχι μόνο - καταφθάνουν στη βιβλιοθήκη μόνο με μια γενική ιδέα ή ένα γενικό θέμα. Για παράδειγμα, η λογική των θεματικών επικεφαλίδων μπορεί να βοηθήσει στη διεργασία εστίασης και αποσαφήνισης ενός γενικού θέματος, δηλαδή να βοηθήσει να εξειδικεύσουν και να συγκεκριμενοποιήσουν το θέμα με αναφορά στο επιστημονικό πεδίο και στα γεωγραφικά, χρονολογικά και πληθυσμιακά όρια του (http://libraryweb.umd.urrdch.edu/tutorial/start/focusing_technique. html). Λόγου χάρη, το γενικό θέμα «εκπαίδευση χρηστών σε 193 βιβλιοθήκες» μπορεί να προσεγγιστεί από την οικονομική του άποψη (πώς διαμορφώνεται το κόστος), την εκπαιδευτική του άποψη (ποια παιδαγωγικά μοντέλα εφαρμόζονται), την κοινωνική του άποψη (ποιες ομάδες συμμετέχουν) κ.ο.κ. Άρα, σε πρώτη φάση πρέπει να διευκρινίζεται το επιστημονικό πεδίο από το οποίο το θέμα θα εξεταστεί. Στη συνέχεια, διευκρινίζονται τα γεωγραφικά όρια, αν υπάρχουν, τα χρονολογικά όρια, για παράδειγμα «κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες», και τα πληθυσμιακά όρια, δηλαδή η ομάδα αναφοράς, π.χ. εκπαίδευση χρηστών σε ακαδημαϊκές, σχολικές ή λαϊκές βιβλιοθήκες. Επίσης, πρέπει να διευκρινιστούν και τυχόν ειδικότερα ερωτήματα που εξειδικεύουν το θέμα, όπως «πώς έχει αλλάξει η εκπαίδευση χρηστών;». Αυτή η ρουμπρίκα ερωτημάτων, επειδή είναι απλή, μπορεί να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο και βάση για το διάλογο μεταξύ βιβλιοθηκονόμου και χρήστη. Για να συνδεθούν αυτοί οι παράμετροι τελικά σε μια έκφραση αναζήτησης, θα χρειαστεί και η εξοικείωση με τη λογική της χρήσης τελεστών BOOLE - θέμα φαινομενικά μόνο ξεκάθαρο εφόσον απαιτεί αρκετή σκέψη και εξάσκηση στην εφαρμογή τους. Επίσης, η ικανότητα διατύπωσης εναλλακτικών προτάσεων αναζήτησης ενισχύει την αποτελεσματικότητα της αναζήτησης με την πληρέστερη κάλυψη του θέματος. Συγκεκριμένα, αναφέρομαι στην παραγωγή συνώνυμων, είτε από θησαυρούς είτε εμπειρικά από τις λέξεις κλειδιά που προκύπτουν από τα πρώτα σχετικά αποτελέσματα της αναζήτησης - τη λεγόμενη "pearl-building technique" (Hertzberg and Rudner 1999). Η εξειδίκευση της αναζήτησης αποτελεί επίσης χρήσιμη στρατηγική, δηλαδή ο πιο στενός ορισμός του πεδίου αναζήτησης όσο το θέμα υφίσταται επεξεργασία και ωριμάζει στο μυαλό του ερευνητή. Όλες αυτές οι φάσεις αναδεικνύουν την αναζήτηση ως μια σύνθετη πνευματική διεργασία συλλογισμού και κριτικής σκέψης που απαιτεί υπομονή και επιμονή. Η κριτική αξιολόγηση των πηγών ίσως είναι η πιο απαιτητική διάσταση όσον αφορά τις γνώσεις και την εμπλοκή του επίδοξου «διαχειριστή» πληροφοριών. Η αξιολόγηση πηγών συνδέεται άμεσα με νοητικές δεξιότητες κριτικής σκέψης, όπως αυτές που έχουν διατυπωθεί από τον Beyer (1987) και οι οποίες περιλαμβάνουν: την αντίληψη της διαφοράς μεταξύ στοιχείων και αξιών, την εξακρίβωση της ακρίβειας των δεδομένων, την εκτίμηση της εγκυρότητας της πηγής, τον εντοπισμό μεροληψιών και τη διάκριση του σχετικού από το άσχετο. Η κριτική αξιολόγηση των πληροφοριών αφορά σε πρώτο επίπεδο την καταλληλότητα και τη χρησιμότητα των πληροφοριών για το συγκεκριμένο θέμα και σε δεύτερο επίπεδο την ποιότητα και την επιστημονική αξιοπιστία τους. Στο παραδοσιακό πληροφοριακό περιβάλλον μιας συμβατικής βιβλιοθήκης ο σπουδαστής θα μπορούσε να επικεντρωθεί μόνο στο θέμα της χρησιμότητας των έντυπων πηγών που θα έβρισκε εκεί. Στο πληροφοριακό περιβάλλον όμως; του διαδικτύου τα ζητήματα ποιότητας και αξιοπιστίας πληροφοριών αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα, εφόσον οι διαδικτυακές πηγές είναι συχνά ανώνυμες και αφιλτράριστες. Η εκτίμηση τους απαιτεί αρκετές γνώσεις σχετικά με το θέμα, καθώς και με τα κριτήρια αξιολόγησης διαδικτυακών πηγών. Το ζήτημα αυτό όμως είναι περίπλοκο και δεν μπορεί να προσεγγιστεί με επάρκεια στα περιθώρια αυτής της 194 εισήγησης. Ωστόσο, μία αναζήτηση μέσω του ΚΕΑΒ θα επιφέρει άφθονο υλικό, το οποίο έχει δημιουργηθεί κυρίως από πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες, και αξίζει εδώ να σημειωθεί το σχετικό υλικό «Πυθία» της βιβλιοθήκης του ΑΠΘ (<http ://www.lib.auth.gr/ tutorials /Pythis / ww6.htm>). Η τελευταία ενότητα δεξιοτήτων που χρειάζονται για τον αυτόνομο και κριτικό διαχειριστή της πληροφόρησης αφορά την αποτελεσματική οργάνωση και την υπεύθυνη αξιοποίηση των πληροφοριών. Υπάρχει ένας τεράστιος όγκος πληροφοριών στο οποίο μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση σήμερα, ίσως περισσότερες απ' όσες μπορεί ένα άτομο λογικά να επεξεργαστεί. Έτσι χρειάζεται να γνωρίζει κανείς πότε να σταματάει να ανακτά πληροφορίες - ειδικά σε σχέση με τις ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων και το διαδίκτυο - πώς να οργανώνει τις πληροφορίες, ώστε να τις βρίσκει αργότερα, πώς και πότε να τις χρησιμοποιεί σύμφωνα με τις αρχές της επιστημονικής δεοντολογίας και πώς να τις παρουσιάζει. Οι Η/Υ αποτελούν βασικό εργαλείο για τη διαδικασία της οργάνωσης της πληροφορίας, καθώς και διατίθενται ειδικά λογισμικά. Σε καμία περίπτωση όμως τα εργαλεία αυτά δεν αντικαθιστούν την απαίτηση για ενεργό εμπλοκή του ατόμου στη σαφή προσέγγιση του θέματος και για τη σε βάθος επεξεργασία του. Για παράδειγμα, ένα απλό όσο και βασικό βήμα για την οργάνωση του πλήθους πληροφοριών που παράγονται από το διαδίκτυο είναι να ξεκινήσει ο ερευνητής την αναζήτηση με βάση το αναλυτικό περίγραμμα του θέματος του. Δημιουργεί φακέλους για κάθε ενότητα του περιγράμματος και στη συνέχεια εισάγει της πληροφορίες και τις σελίδες που βρίσκει στον αντίστοιχο φάκελο (Bull, Bull and Dawson 1998). Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφέρω την πρόταση της Breivik ότι «Ο πληροφορητικός γραμματισμός δεν μπορεί να διδαχτεί από βιβλιοθηκονόμους και καθηγητές, μπορεί μόνο να κατακτηθεί από τους σπουδαστές μέσω εμπειριών, των οποίων το πλαίσιο διαμορφώνουν βιβλιοθηκονόμοι και καθηγητές. (1999, 272)." Στόχος είναι η ακαδημαϊκή βιβλιοθήκη να καταστεί ένα δημιουργικό περιβάλλον, στο οποίο καλλιεργείται ο πληροφορητικός γραμματισμός ως κριτική αναζήτηση και αξιοποίηση της πληροφορίας. Στο περιβάλλον αυτό οι νέοι υποστηρίζονται, ώστε να βιώνουν τη μετατροπή της πληροφορίας σε προσωπική γνώση και με αυτό τον τρόπο να γίνουν ικανοί «διαχειριστές» της διά βίου μάθησης τους ως συνιστώσας της συμμετοχής τους στη σύνθετη και συνεχώς μεταβαλλόμενη Κοινωνία της Γνώσης. 195