Beytulhikme An International Journal of Philosophy ISSN: 1303-8303Volume 4 Issue 2 December 2014 Araştırma Makalesi / Research Article ___________________________________________________________ Peter L. Berger’in Yabancılaşma Anlayışı: Diyalektik Bilincin Kaybı ___________________________________________________________ Peter L. Berger’s Understanding of Alienation: Loss of Dialectical y Consciousness h p o FERHAT TEKİN s o Necmettin Erbakan University l i h P f Received: 26.10.14Accepted: 19.12.14 o l a Abstract: This study is focused on the understanding of alienation n in Peter L. Berger. It should be noted that Berger’s view on aliena- r u o tion is highly connected with his phenomenological sociology. In J this respect, his ideas regarding alienation are generally different l a from the other sociologists, who deal with the same subject. Ac- n o cording to Berger, alienation is given in the socialization process of i t the individuals, so it is anthropologically obligatory. In other a n words, alienation is a process in which the dialectical relationship r e among ‘individual’ and ‘his world’ is lost in the minds. In a sense, t n people could forget that the world mentioned above are coopera- I tively produced and maintained. In this respect, an ‘alienated con- n A sciousness’ is a consciousness, which is not ‘dialectical’. Finally, e Berger emphasizes that the true relationship among ‘human’ and m k ‘world’ is disordered on the mind and while the ‘procreator’ is rec- i h ognized as only a product, actor becomes a subject that is just af- l u fected externally. For Berger, the only way to avoid from alienation t y is to recognize the socio-cultural world as a consequence of hu- e B man’s own activity and so providing the ‘cohesiveness’ instead of understanding socio-cultural world as natural facts. Keywords: Peter L. Berger, alienation, dialectical consciousness, phenomenological sociology, religion. ___________________________________________________________  Ferhat Tekin, Yrd. Doç. Dr. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi Sosyoloji Bölümü 42140, Meram, Konya, TR[email protected] 30 Ferhat Tekin Giriş Yabancılaşma (alienation) kavramı düşünce tarihinde uzun bir geçmi- şe sahip olmasına rağmen özellikle son birkaç yüzyıldır felsefeciler, sosyo- loglar, psikologlar ve ilahiyatçılar/teologlar tarafından yaygın bir şekilde ele alınmaktadır. Geçmişte bu kavramın (ve türevlerinin) din, düşünce ve sağlık alanındaki muhtelif kullanımları bir yana, kavram ilk defa G.W. y h Friedrich Hegel tarafından sistematik bir biçimde kullanılmış, daha sonra p o da Karl Marx farklı bir bakış açısıyla onu kuramsallaştırmıştır. Dolayısıyla s o yabancılaşma kavramı söz konusu olduğunda özellikle bu iki düşünürün l i adı hemen akla gelmektedir. Bununla birlikte Feuerbach, Durkheim, h P Simmel, Tönnies, Weber, Sartre, Heidegger ve daha birçok 19. ve 20. f yüzyılın etkili düşünürleri yabancılaşmayı din, modernleşme, endüstrileş- o l me, kentleşme, bireyselleşme, varoluşçuluk vs. bağlamında değişik açılar- a n dan ele almışlardır. r u Ancak aşağıda da görüleceği gibi bu konuyu ele alan (bilhassa sosyo- o J loglar) sosyal bilimciler, yabancılaşmayı toplumsal hayatın neredeyse tüm l a alanlarına sirayet eden bir olgu olmaktan çok, her biri onun belli alanlar- n o daki görünümüne odaklanmışlardır. Örneğin Hegel tinin dışsallaşmasının; i t Marx işçinin, emeğin ve ürünün; Durkheim işbölümünün, Simmel metro- a n pol hayatının, Weber rasyonelleşme ve bürokrasinin, Marcuse endüstri ve r e kitle iletişim aygıtlarının yabancılaştırıcı yönlerini ele almıştır. Bununla t n birlikte 20. yüzyılın son çeyreğindeki sosyolojik teorinin en etkili isimle- I rinden biri olan Peter L. Berger yabancılaşmayı söz konusu düşünürlerden n A çok daha geniş bir bakış açısıyla ele almıştır. Ona göre yabancılaşma ant- e ropolojik açıdan kaçınılmazdır. Bu nedenle Berger yabancılaşmayı insan m ürünü olan sosyo-kültürel dünyanın (veya kurum ve rollerin), üreticisi olan k i insan üzerinde nasıl bir tahakküm kurup insanın kendisine yabancılaştığı- h l na odaklanır. Dolayısıyla bu çalışmada Berger’in yabancılaşma anlayışı, u t onun sosyolojik bakışını belirleyen fenomenolojik sosyoloji kuramı çerçe- y e vesinde ele alınacaktır. B 1. Sosyal Teoride Yabancılaşmaya Genel Bir Bakış Yabancılaşma kavramını sosyal teoriye armağan eden düşünür/filozof G.W. Friedrich Hegel’dir. Hegel’e göre yabancılaşma, varlığın diyalektik bir süreç içinde oluşmasıyla ilgilidir. Varlık, bir ilkenin, bir ilk-temelin B e y t u l h i k m e 4 ( 2 ) 2014 31 Peter L. Berger’in Yabancılaşma Anlayışı: Diyalektik Bilincin Kaybı kendisini açarak belli bir hedefe doğru gelişmesidir. Hegel bütün varlıkla- rın arkasında ve temelinde bulunan bu ilkenin “ruh”, ide ya da “Mutlak Tin” (Geist) olduğunu söyler. Diyalektik bir süreç içinde hedefine varma- ya çalışan ruh ya da tin, başlangıçta “kendi içinde”dir yani “kendi kendi- ne”dir. Bu evrede tin (ide), potansiyel gücünü henüz gerçekleştirmemiş, fakat kendi bilincine varması için kendisine bir “gerçeklik” kazandırmak y zorundadır. Bu amaçla tin, kendini ilk olarak doğada gerçekleştirir. Ancak h p doğada artık “kendi kendisinde” değildir, kendisinden başka bir şey ol- o muştur, özüne aykırı düşmüş kendisine yabancılaşmıştır, kendi özü ile çeli- s o şen bir duruma girmiştir (Gökberk, 1999: 388-9). Dolayısıyla Hegel yaban- l i h cılaşmayı “kendi kendisinden uzaklaştırılmış ruh” olarak nitelendirir. Bu- P nunla birlikte uzaklaşmanın, diyalektik sürecin bir evresi olduğu, insanın f o bunu yaşayarak ve buna başkaldırarak kendi benliğini yarattığı, böylelikle l kendini insan olarak gerçekleştirdiğini ifade eder (Pappenheim, 2002: 74- a n 5). Dolayısıyla “tin” kendisine ancak tinsel dünyada döner. Böylece doğal r u dünyada düştüğü yabancılaşma durumundan, insan ve kültürün meydana o J getirdiği tinsel dünyada kurtulur (Cevizci, 2010: 501). Kuşkusuz Hegel’in l a bu görüşleri -her ne kadar ona sert eleştiriler yöneltmiş olsalar da- Genç n o Hegelci, Ludwig Feuerbach ve Karl Marx’ı derinden etkilemiştir. i t Feuerbach uzun bir dönem öğrencisi olduğu ve felsefesinin etkisinde a n kaldığı Hegel’e yönelik eleştirileriyle bilinir. Materyalist bir felsefi yakla- r e şımdan hareket eden Feuerbach’a göre Hegel’in felsefesi maddi dünyanın, t n insanın ve duyuların değersizleştirilip aşağılanması ancak gizli dini ruhla I açıklanabilir. Oysa dini duygular, insanın kendi kendisine yabancılaşması- n A na bağlıdır. İnsanın, Tanrısal bir varlığa fırlatılan nitelikleri, ona bir şekil- e de “yabancılaştırılmış” niteliklerdir. Yetkin ve gücü her şeye yeten bir m k Tanrıyla karşılaştırıldığında, insan kendisini, Tanrıya devretmiş olduğu i h niteliklerden yoksun olarak, olumsuz terimlerle tanımlar. Bu bakımdan l u Feuerbach’a göre din insanı kendisine ve yetilerine yabancılaştıran bir t y fenomendir (Cevizci, 2010: 512-515). e B Feuerbach’in birçok fikrinden etkilenen Marx da Hegel’in aksine ya- bancılaşmayı evrensel bir ilke olarak görmeyip, daha çok yabancılaşmanın çağdaş dönemdeki rolü üzerine odaklanmıştır. “Hegel’den farklı olarak, yaşadığı çağı, uzaklaşmanın yerini uzlaşmaya ve sükûnete bıraktığı, insa- noğlunun kendi kendisiyle bir iç barışa vardıktan sonra nihayet kendine B e y t u l h i k m e 4 ( 2 ) 2014 32 Ferhat Tekin geldiği bir dönem olarak görmüyordu” (Pappenheim, 2002: 75) Bunun yerine Marx “yaşamın, insanın yabancılaşmasına yol açtığına inandığı fiili ve somut koşullarıyla ilgileniyordu” (Pappenheim, 2002: 75). Bir başka deyişle O, yabancılaşmayı insanların emek güçlerini satmak zorunda ol- dukları üretim ilişkilerine bağlı olarak görüyordu. Çünkü ona göre emek “insanın kendi kendini gerçekleştiren özü”dür (Swingewood, 2010: 67). y h Bu nedenle sık sık iddia edildiği gibi Marx’ın asıl kaygısı ücret eşitsizliği ya p da işçilerin düşük gelire sahip olması değil, özgürce üretememeleriydi o s (Pappenheim, 2002: 80). Oysa kapitalist üretim ilişkileri içinde çalış- o l mak/üretmek isteğe bağlı olmaktan çıkarılarak dayatılmıştır. Dolayısıyla i h “yabancılaşmış emek, emeğin ürününü, türün bir faaliyeti olmaktan çıka- P rıp, salt biyolojik ihtiyaçlarının egemenliğinde olan bireyin bir faaliyetine f o dönüştürür. Kapitalizm fiilen işçiyi, satılabilir bir nesneye –emek- sahip l a durumda görmektedir. Bu nesne ‘bir başkası’ tarafından satın alınır ve n r işçinin faaliyeti artık kendisinin olmaktan çıkar” (Swingewood, 2010: 70). u o İnsan emeğinin özgür olması gerektiğini söyleyen Marx’a göre kapitalist J piyasa mal üretmek için işçileri çalıştırır ve bunun sonucunda da işçiler l a hem emeklerine hem emeklerinin ürünlerine hem de üretim sürecinin n o denetimine yabancılaşırlar. Emeğin yabancılaşması, “emeğin işçinin dışın- i t a da olması, yani onun özüne ilişkin olmaması … mutluluk değil mutsuzluk n duyması, özgür bir fizik ve entelektüel etkinlik göstermeyip bedenine ve r e tenine eziyet etmesi” olgusuna dayanır. “Öyleyse çalışması istemli değil, t n ama istemsizdir, zorla çalışmadır” (Marx, 2011: 156). I n Klasik sosyolojinin en önemli temsilcilerinden bir olan Emile Durk- A heim ise yabancılaşma kavramını kullanmamış olmakla birlikte Toplumda e m İşbölümü adlı eserinde özellikle modern dönemde mekanik dayanışmadan k organik dayanışmaya geçilmesiyle birlikte toplumda meydana gelen sosyal i h patolojilere dikkat çekmiştir. Bu bağlamda özellikle organik dayanışmanın l u hakim olduğu toplumlarda bireylerin etkinliklerinin kolektif değer ve t y e inanca bağlılıktan uzaklaşması sonucu vuku bulan anomik durumlara B odaklanmıştır (Turner vd., 2010: 362). Bu bağlamda Durkheim, psikolojik bir olgudan ziyade sosyolojik bir olgu olarak ele aldığı intiharı, bireylerin toplumsal ve sembolik yapılarla bütünleşme düzeylerindeki eksikliğe bağ- lar. Durkheim dört tip intihar varsayar: bencil, diğerkâm, anomik ve ka- derci intihar. Bu intihar tipleri Durkheim’in ahlak ve toplumsal dayanış- B e y t u l h i k m e 4 ( 2 ) 2014 33 Peter L. Berger’in Yabancılaşma Anlayışı: Diyalektik Bilincin Kaybı ma kuramıyla bire bir ilgilidir. Mesela bencil ve anomik intiharlara özel- likle modern sanayi ve ticarete dayalı toplumlarda rastlanır. Çünkü bu toplumlarda bireyleri toplumla bütünleştirecek ve toplumsal normlara uymalarını sağlayacak kolektif bilinç düzeyi düşüktür (Durkheim, 2013: 258-263). O halde Durkheim’e göre yabancılaşma (toplumsal sapma ya da anomi) toplumda dayanışmanın ve ortak değerlere bağlılığın zayıflığı, y dolayısıyla da kuralsızlıkla doğrudan ilgilidir. h p Modern hayatın yabancılaştırıcı yönlerine odaklanan bir diğer sosyo- o s log/filozof da Georg Simmel’dir. Özellikle metropol hayatı ve onun ya- o l bancılaştırıcı güçleri onun sosyolojik çözümlemelerinin merkezinde yer i h alır. Simmel’e (2012) göre kentteki iktisadi ve mesleki sosyal hayatın hızı P ve çeşitliliği ile taşranınki arasında derin bir karşıtlık söz konusudur. Bu- f o nun nedeni de metropol hayatının insandan, taşra hayatına göre daha l a farklı bir bilinçlilik miktarı talep etmesidir. “Taşra hayatına özgü ilişkiler, n r ruhun daha bilinçsiz katmanlarına kök salmıştır.” Oysa metropol insanı u o “yüreğiyle değil, zihniyle tepki gösterir” çünkü “metropol hayatı, metropol J insanındaki yüksek bilincin ve zihin hakimiyetinin temelini oluşturur” l a (Simmel, 2012: 84-85). Örneğin Simmel’e göre işbölümü, insanlardan git- n o tikçe tek boyutlu bir faaliyet bekler, böylece birey bu tek boyutlu “uğraşta i t ilerlediği ölçüde kişiselliğini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya kalır.” a n Sonuçta birey “nesnel kültürün genişlemesiyle başa çıkma gücünü giderek r e kaybeder”(Simmel, 2012: 98). t n Simmel, metropol hayatının neden olduğu yabancılaşmayı para eko- I n nomisi ile zihnin egemenliği arasındaki derin ilişki üzerinden de ifade A eder: para bütün nitelikleri ve tikellikleri şu soruya indirger: “Fiyatı ne?” e Kişiler arasındaki bütün duygusal ilişkiler, bireyselliklerine dayanır. Ussal m k ilişkilerdeyse insan bir sayı gibi, diğerlerinden farkı olmayan bir öğe gibi i h hesaba katılır ve yalnızca nesnel olarak ölçülebilen işleriyle ilgi görür. Bu l u nedenle metropol insanı, etrafındaki kimseleri satıcı ya da müşteri, hiz- t y metçi, hatta çoğu kez ilişki kurmak zorunda olduğu kişiler olarak görür e B (Simmel, 2012: 85-6). Ancak sonuçta Simmel, yabancılaşmanın kaçınılmaz- lığını kabul etmekle birlikte modern toplumlarda bir değişin aracı olan paranın egemenliğinin yabancılaşmayı azalttığını ileri sürer. Yani Marx’ın aksine, paranın yaygın kullanımı, mekânsal açıdan birbirinden uzak insan- lar arasında alışverişi mümkün kıldığı ve birçok farklı sosyal ağlar kurduğu B e y t u l h i k m e 4 ( 2 ) 2014 34 Ferhat Tekin için yabancılaşma düzeyini düşürür (Turner vd., 2010: 282). Max Weber ise yabancılaşma olgusunu rasyonelleşme ve bunun bir sonucu olan bürokratik yönetim üzerinden dolaylı olarak ifade eder. Özel- likle bürokratik yönetimin bir sonucu olan yabancılaşma, Weber’in akılcı- lık, otorite ve “demir kafes”e dair düşüncelerinde somutlaşır. Bürokrasi, Weber’e göre hem formel akılcılığın özeti hem akılcı-yasal otoriteyle y h özdeşleşmiş bir örgütsel yapı hem de onun içinde işlev görenler açısından p o bir “demir kafes”tir (Ritzer, 2000: 91). Dolayısıyla bürokratik yönetim, s o bireyi uzmanlaşmış işbölümüne ve toplumsal hayatın tüm alanlarına tabi l i kılar. Weber açısından bu süreç esasında “serfliğin yeni demir kafesi” ile h P insani özü boşaltılmış, “büyüsü bozulmuş” bir dünyadır (Swingewood, f 2010: 200). Diğer taraftan Weber, tıpkı Marx gibi kapitalizmin, önemli o bir dinamiği içinde barındırdığını düşünür, ancak ondan çok farklı bir l a kehanette bulunur: ekonomik ve siyasal alanlarda rasyonel hukuki ege- n r menliğin etkisiyle toplumsal “dünyanın büyüsü” bozulacaktır. Bu yüzden u o piyasalar ve kapitalizmin özgürleştirici potansiyeli konusunda Marx’tan J l çok farklı bir öngörüde bulunur. Ona göre insanlık, bürokrasinin ve ras- a n yonel hukuki otoritenin ‘demir kafesi’ içinde sıkışıp kalacaktır (Turner o i vd., 2010: 242). t a Weber aydınlanmanın ve dolayısıyla da rasyonelleşmenin bu gibi yan n r etkileri olabileceğine işaret etmişti. Ancak yine bir Alman ekolü olan e t Eleştirel Teori ya da diğer adıyla Frankfurt Okulu’nun bazı temsilcileri n I (Adorno, Horkheimer ve Marcuse) bu konuda çok daha keskin eleştirel n bir dil kullanırlar. “Efsanenin egemenliğinden kurtulma adına Aydınlan- A ma, kendi felsefesinin gözlerden sakladığı yeni bir egemenlik biçimi ya- e m ratmıştır: Araçsal rasyonalitenin egemenliği” (Gidens, 1997: 273). Bu ba- k i kımdan söz konusu düşünürler ileri kapitalist toplumlarda endüstrinin, h l kitle iletişim aygıtlarının ve bürokratik yönetimin toplumu manipüle etti- u t ğine dikkati çekerler. Örneğin, Herbert Marcuse, Tek Boyutlu İnsan adlı y e kitabında çağdaş kapitalist toplumun ayırt edici özelliğinin “özgürleşme B isteyen gereksinimleri etkili bir biçimde boğması, ama aynı zamanda refah toplumunun yok edici gücünü ve baskıcı işlevini sürdürmesi ve bağışlama- sı” (Marcuse, 1997: 19) olduğunu söyler. Bundan hareketle Marcuse’a göre yabancılaşma, bireylerin kendilerini onlara dayatılan varoluş ile özdeşleş- tirmeleri ve onda kendi gelişim ve doyumlarını bulmalarıdır. O halde “ya- B e y t u l h i k m e 4 ( 2 ) 2014 35 Peter L. Berger’in Yabancılaşma Anlayışı: Diyalektik Bilincin Kaybı bancılaşma bütünüyle nesnel olmuştur; yabancılaşmış özne yabancılaşmış varoluşu tarafından yutulur” (Marcuse, 1997: 22). Bir başka ifadeyle birey bir “yanlış bilinçlilik” içine girerek kendine yabancılaşmış olur. Toplumun artan rasyonalizasyonu ile insan aklı ve özgürlük arasında- ki çelişkiye dikkati çeken bir diğer sosyolog da C. W. Mills’tir. O, Top- lumbilimsel Düşün (2007) adlı eserinde toplumun rasyonelleşmesinin, ras- y yonelliğe sahip fakat kişisel akıl ve düşünce yeteneği olmayan, gittikçe h p daha çok kendi kendini rasyonalize eden, fakat aynı zamanda da daha çok o s huzursuzlaşan bir insan tipi oluşturduğunu vurgular. Bu nedenle “birey o l açısından ortaya çıkan sorunların çoğu manipülasyonun, yönetimin ve i h körü körüne itaate itilmişliğin sonucudur.” Birey “umutlarını, emellerini P ve çalışmalarını içinde bulunduğu ortama göre biçimlendirmekte, bu or- f o tamdan kurtulmakta kullanabileceği hiçbir çıkış yolu bulamamakta ve l a sonunda bu şartlara bağlanmaktadır.” Böylece üretimine ve emeğine ya- n r bancılaştığı gibi, tüketimine ve boş zaman kullanımına da yabancılaşmıştır u o (Mills, 2007: 277-79). Kısacası yabancılaşma bireyin bütün yaşam alanları- J na sirayet etmiştir. l a Bunun yanı sıra Mills, Beyaz Yakalılar adlı çalışmasında sosyal psiko- n o lojik bir yaklaşımdan hareketle yeni orta sınıf dediği beyaz yakalı işçilerin i t a içinde bulundukları yabancılaşmaya odaklanır. Mills “insanları hem iş n sürecine hem de ürününe karşı yabancılaştırdığı için modern bürokratik r e kapitalizmi mahkûm eder. Ona göre, bu durum özellikle kişilikleri satışa t n sunulan ürünler haline gelen, dostluk ve nezaketi “hayatlarını kazanmala- I n rının gayrişahsî araçları” olarak gören satış elemanları gibi beyaz yakalı A çalışanlar için söz konusudur” (Wallace & Wolf, 2004: 125-6). Dolayısıyla e Mills’e göre “kişilik pazarı ile ilgili bütün işlerde insanın kişiliği ve vasıfları m k üretim araçlarının parçası haline gelir… ki bu, kişinin kendisine ve toplu- i h ma karşı yabancılaşmasının uç safhası demektir” (Akt. Wallace & Wolf, l u 2004: 126). t y e Klasik ve çağdaş sosyolojik kuramların bir sentezinden yol alan Mel- B vin Seeman 1959’da kaleme aldığı “On the Meaning of Alienation” (Ya- bancılaşmanın Anlamına Dair) adlı makalesinde yabancılaşma olgusunu yeniden gündeme getirir. Sosyo-psikolojik bir yaklaşımdan ve klasik sos- yologların bu konudaki görüşlerinden hareketle yabancılaşmanın beş bo- yutlu bir olgu olduğunu vurgular (1959: 784). Bunlara kısaca değinilirse; 1) B e y t u l h i k m e 4 ( 2 ) 2014 36 Ferhat Tekin güçsüzlük (powerlessness), bireyin sahip olduğu imkân ve beklentilerin kendisi tarafından belirlenememesi, dolayısıyla da içinde bulunduğu du- rumu değiştiremeyeceğine hükmetmesi. 2) Anlamsızlık (meaninglessness), kişinin hayatına ve geleceğine dair umutsuz ve anlamsız bir duygu içinde olması. 3) Kuralsızlık/anomi (normlessness), bireyin toplumsal normlara uymayan yollardan amaçlarına ulaşması. 4) Soyutlanma (isolation), top- y h lumdaki ortak değerleri benimsememe, toplumdan soyutlanma hali. 5) p Kendine yabancılaşma (self-estrangement), bireyin içinde bulunduğu du- o s rumla beklentilerinin uyuşmaması yani kendini gerçekleştirememesi (Se- o l eman, 1959: 784-790). Görüldüğü gibi Seeman’ın yabancılaşmaya dair gö- i h rüşü Marx’tan Weber’e, Durkheim ve Merton’dan W. Mills (ve E. P Fromm)’a kadar birçok sosyologun görüşlerini kapsayan geniş tanımlı bir f o özelliğe sahiptir. l a n 2. Peter Berger’in Sosyolojik Fenomenoloji ve Yabancılaşma Anlayışı r u o 2.1. Berger ve Sosyolojik Fenomenoloji J Berger’in yabancılaşma anlayışı, onun temel sosyolojik yaklaşımı olan l a fenomenolojik sosyolojiyle yakından ilgilidir. Bu bakımdan Berger’in ya- n o bancılaşmaya dair düşüncelerine geçmeden önce fenomenolojik sosyolojik i t a anlayışa genel olarak bir göz atmak daha uygun olacaktır. n r Felsefi bir ekol olan fenomenolojinin kurucusu Edmund Husserl’dir. e t “Husserl fenomenolojiyi, insanın duyularıyla doğrudan kavranabilecek n I şeylere ilgi olarak tanımlamıştır” (Wallece ve Wolf, 2004: 297). Bu bağ- n lamda Husserl’in meşhur sloganlarından biri “yeniden şeylere dönelim” A çağrısıdır. Fenomenolojiyi sosyolojiye ilk uygulayan isim ise Husserl’in e m öğrencisi Alferd Schutz’dur. Schutz, fenomenolojiyi sosyolojiye uygulama k girişiminde Weber’in verstehen (anlamaya yönelik) kavramından yararlan- i h mıştır. Zira “Weberci sosyolojinin anlama talebi ile “yeniden şeylere l u dönmek” talebi arasındaki kuramsal ilişki anılan ikinci talebin fenomeno- t y e lojinin anlama talebini dile getirmesine dayanır” (Woff, 1997: 500). B Fenomenoloji “birey ve onun bilinçli deneyimleri ile başlayan ve daha önceden var olan kabuller, ön yargılar ve felsefi dogmalardan kaçınmaya çalışan bir yöntemdir. Fenomenoloji olayları (görünümleri) toplumsal aktörler tarafından ‘doğrudan doğruya’ algılandığı şekilde inceler” (Walle- ce ve Wolf, 2004: 297). Dolayısıyla alışılagelmiş kabullerimizi ayraç içine B e y t u l h i k m e 4 ( 2 ) 2014 37 Peter L. Berger’in Yabancılaşma Anlayışı: Diyalektik Bilincin Kaybı almamız gerekir. Fenomenolojik sosyolojik yaklaşıma göre insanlar ger- çekle ilgili alışılagelmiş kabullerine dayanarak eylemde bulunurlar bu ne- denle gerçeğin başka türlü olabileceğine dair şüphelerini askıya alırlar (Wallece ve Wolf, 2004: 302). Bu sosyolojik yaklaşım sosyal olayların dışa yansıyan görünümlerinden anlam dolu özlerine ve iç manalarına nüfuz etmeye çalışan bir perspektife sahiptir. y Fenomenolojik sosyoloji, sosyal dünyaya göreceli bir açıdan yaklaşır. h p Fizik dünyadaki nesneler (örneğin ağaçlar, dağlar vs.) insanların tanımla- o s malarına bağlı olmaksızın fiziksel olarak var olmalarına karşın, aynı şey o l sosyal dünyadaki olgular için geçerli değildir. Mesela suç ve aşk gibi kav- i h ramlar tamamen insan kaynaklıdır ve dolayısıyla varlıkları tamamen insan- P ların algılarına, yorumlarına ve onların yükledikleri anlam içeriklerine f o bağlıdır (Slattery, 2014: 232). Bu bağlamda toplum, pozitivistlerin tanımla- l a dıklarının aksine, “kendine ait bir varoluşa sahip orada bir şey değil, aksi- n r ne gündelik yaşantılarımız sırasında rutinlerimiz, etkileşimlerimiz ve di- u o ğerleriyle paylaştığımız ortak kabullerimiz aracılığıyla” (Slattery, 2014: 232) J inşa ettiğimiz ve yeniden inşa ettiğimiz bir gerçekliktir. l a Berger, hocası Schutz’un gerçekliğin toplumsal inşası hakkındaki fi- n o kirlerinden ilham alarak “gerçekliğin sosyal inşası” kuramını geliştirmiştir. i t a Berger’e göre “gerçeklik sosyal olarak inşa edilmiştir”. O, bu tezini, sosyo- n loji çevrelerinde büyük bir yankı uyandıran, “Gerçekliğin Sosyal İnşası: Bir r e Bilgi Sosyolojisi İncelemesi” (2008, T. Luckmann’la birlikte) adlı eserinde t n ayrıntılı olarak ele alır. Özetle, Berger ve Luckmann’a göre sosyal gerçek- I n lik üç diyalektik moment (dışsallaşma, nesnelleşme ve içselleşme) arasın- A daki ilişkiden oluşur. Dışsallaşma, insanların hem fiziki hem de zihni faa- e liyetleriyle dünyaya doğru sürekli taşmalarıdır. Nesnelleşme, kendi asli m k üreticilerini kendilerinden çok dışa dönük bir olgusallık olarak karşılayan i h bir gerçekliğin bu faaliyetinin sonucunda ulaşılan bir noktadır. İçselleşme l u ise söz konusu gerçekliğin kendisini bir kez daha nesnel dünyanın yapıla- t y rından öznel bilincin yapılarına aktarırken insanlar tarafından tekrar ken- e B di içlerine mal edilmesidir. Yani dışsallaşırken toplum, bir insan ürünü; nesnelleşirken sui generis (nevi şahsına münhasır); ve içselleşmede ise insan artık, toplumun bir ürünü olur (Berger, 2011: 53). Başka bir ifadeyle bu üç diyalektik moment toplumsal dünyanın şu üç niteliğine tekabül eder: Toplum, insani bir üründür. Toplum, nesnel bir gerçekliktir. İnsan, B e y t u l h i k m e 4 ( 2 ) 2014 38 Ferhat Tekin sosyal bir üründür. Yine pekâlâ açıktır ki, bu üç momentten herhangi birini ihmal eden bir sosyal dünya analizi, yanıltıcı bir analiz olacaktır (Berger & Luckmann, 2008: 92). Berger’e göre, özellikle işlevselci yaklaşımın önemle vurguladığı, bir nesnel toplumsal gerçeklik vardır, fakat onun anlamı bireylerin nesnel dünya ile girdikleri ilişkiden ve bu ilişkinin kendisinden çıkartılır. Bu y h yaklaşım toplumu, objektif verilerle sübjektif anlamlar arasındaki bir diya- p o lektik olarak görür. Bir başka ifadeyle, “özellikle bireylerin yüz yüze bu- s o lunduğu kurumlar dünyasının oluşturduğu kişinin dışındaki gerçek ile l i bireyin bilincinde denemekle, yaşamakla ve zaman içinde oluşan gerçek h P arasında karşılıklı etkileşim sonucu oluşan diyalektiktir” (Berger ve vd., f 2000: 23). Bu nedenle Berger’e göre sosyolog sadece toplumsal psikoloji o ile yapısalcı yönelimli bir sosyoloji arasında ip cambazı gibi yürümek zo- l a runda değil, aynı zamanda, değerden arınmış olmakla propaganda arasında n r da denge sağlamak zorundadır. Dolayısıyla Berger’in çalışmalarına makro u o ve mikro, değer yargılarından arındırılmış ve değer yargısı yüklü, yapısalcı J l ve etkileşimci, kuramsal ve ilintili sosyolojiler arasında bir köprü kurma a n çabası olarak bakılabilir (Polama, 1993: 262-63). Berger bir başka çalışma- o i sında bu hususu daha da derinleştirerek toplumsal formların altında yatan t a temel unsurun insan eylemi olduğuna dikkati çekmektedir: n r Sosyolojik bir bakış açısının en önemli kazançlarından biri, onun sokaktaki e t n insanın tasavvurundaki toplumu oluşturan temel varlıkları, bu varlıkları üre- I ten ve onlar olmadan realitede hiçbir statüleri olmayan insan aktivitesine n A tekrar tekrar indirgemesidir. Toplum ve onun tüm oluşumlarını kuran “asli madde”, insan aktivitesinde dışa vurulan beşeri manalardır. En büyük top- e m lumsal birimler (olan “aile”, “ekonomi”, “devlet” ve benzerleri), sosyolojik k i analiz tarafından bir kere daha insan aktivitesine, daha doğrusu onların altın- h l da yatan biricik töze indirgenir. Bu nedenle, şayet, sosyologun daha anlaşılır u t sebepler yoksa bu tür sosyal fenomenlerle, sanki gerçekte onlarla, onları üre- y e ten ve üretmeye devam eden insani girişimlerden bağımsız temel birimlermiş B gibi ilgilenmesi tamamen boş bir gayrettir (Berger, 2011: 60). Sosyal fenomenlere yönelik bu yaklaşım sosyologun kurumları, yapı- ları, işlevleri ve kalıpları görmezden gelmesi demek değildir; aksine sosyo- log, bunları insan eylemi ve “üretmesinden kopuk, kendi kendilerine ve kendi içlerinde var olan cevherler gibi” düşünmeyip, onları daima insani- B e y t u l h i k m e 4 ( 2 ) 2014