.1111.F. ANKARA ÜNİVERSİTESİ İL.IIİİYAT FAKÜLTESI YAYINLARI NO 174 TÜRK DÜ Ş ÜNCE TAR İ N İ NBE FELSEFE HAREKETLERI Prof. Dr. Ibrahim Agâh ÇUBUKÇU Ankara 1 9 8 6 ANXARA 'ÜNIVERSITESI İLıtHIYAT FAKtTLTESI YAYINLARI NO 174 TÜRK DÜ Ş ÜNCE TARIHINDE FELSEFE HAREKETLERI Prof. Dr. İbrahim Agâh ÇUBUKÇU Ankara 1 9 8 6 İÇİNDEKİL1R VI Önsöz (cid:9) I. BÖLÜM TÜRK DÜŞÜNCE TARIHI Giriş 3 Türk Tasavvufunun Özellikleri (cid:9) 5 Hacı Bektaş Veli (cid:9) 6 Mevlana (cid:9) 8 Sadreddin Konevi (cid:9) 9 11 Yunus Emre (cid:9) Simavna Kadısı Oğlu Bedrettin (cid:9) 13 Katib Çelebi (cid:9) 15 Hezarfen Hüseyin Efendi (cid:9) 17 XVIII. Yüzyılda Osmanlılar ve Batı'ya yönelme (cid:9) 17 XVIII. Yüzyıl Avrupa Felsefesi (cid:9) 20 XIX. Yüzyılda Osmanlı Imparatorluğu'nda durum (cid:9) 22 Cevdet Paşa (cid:9) 25 XIX. Yüzyıl Düşüncesine Genel Bakış (cid:9) 27 İbrahim Şinasi (cid:9) 30 Yeni Osmanlılar (cid:9) 32 Ziya Paşa (cid:9) 34 Namık Kemal (cid:9) 36 Ali Suavi (cid:9) 40 Mithat Paşa ve Öteki Özgürlük Hareketi (cid:9) 42 Prens Sebahattin (cid:9) 46 Tanzimattan Sonra Felsefe Çalışmaları ve Eserler 49 Pozitivist Felsefe Hareketi (cid:9) 55 Meteryalist Felsefe (cid:9) 60 Mehmed İzzet ve Felsefi İdealizmi (cid:9) 66 Gökalpçilik (cid:9) 70 II. BÖLÜM BAZI TÜRK DI3 ŞU NÜRLERI VE FELSEF/ GÖRÜŞLERI (cid:9) FARABİ VE FELSEFESİ 85 zıi Farabi ve Hayatı (cid:9) 85 Farabi'nin Varlık Görüşü (cid:9) 86 Farabl'nin Ilimleri Sınıflaması (cid:9) 89 Farabi ve Ahlâk Felsefesi (cid:9) 90 Peygamberlik Felsefesi (cid:9) 91 Eğitim Felsefesi (cid:9) 92 Yönetme Sanatı (cid:9) 94 Ruh, Melekler ve Ahiret Sorunu (cid:9) 97 Meâd Sorunu (cid:9) 98 Farabi'nin Etkisi (cid:9) 98 Sonuç (cid:9) 99 İBN SINA VE FELSEFESİ (cid:9) 102 İbn Sina'nuı Eserleri (cid:9) 102 İbn Sina'mn Felsefesi (cid:9) 103 BİRUNI (cid:9) 108 HACI BEKTAŞ VELI (cid:9) 115 Görüşleri (cid:9) 115 MEVLANA VE FELSEFESİ (cid:9) 121 Hayatı (cid:9) 121 Eserleri (cid:9) 122 Mevlana ve Felsefe (cid:9) 123 Mevlana'nın Varlık Felsefesi (cid:9) 125 Mevlana'da Tanrı Aşkı (cid:9) 128 Mevlana'da Insan Felsefesi (cid:9) 130 Mevlana'da Akıl ve Bilgi Kuramı (cid:9) 133 Mevlana'da Özgürlük Felsefesi (cid:9) 135 Mevlana'da Ölüm Kavramı (cid:9) 136 Mevlana'da Ahlak Felsefesi (cid:9) 138 Sonuç (cid:9) 141 YUNUS EMRE'NİN FELSEFESİ (cid:9) 143 Yunus ve Varlık (cid:9) 143 Yunus Emre ve Tasa (cid:9) 147 Yunus ve Oluş (cid:9) 150 Yunus ve Kabahatli Olmak (cid:9) 152 Yunus ve Aşkın Ben (cid:9) 155 Yunus ve Yabancılaşma (cid:9) 157 Yunus ve Zaman (cid:9) 160 Yunus Emre ve Insanın Değeri (cid:9) 161 Yunus'un Felsefesinde Özgürlük Sorunu (cid:9) 164 IV NESİMİ VE FELSEFESİ (cid:9) 169 Nesimi ve Varlık Felsefesi (cid:9) 172 Nesimi ve İnsan Felsefesi (cid:9) 174 Nesimi'de Sevgi ve Umut (cid:9) 176 Nesimi ve Ahlak Anlayışı (cid:9) 178 Sonuç (cid:9) 178 SIMAVNA KADISIOĞLU ŞEYH BEDRETTIN (cid:9) 180 Felsefesi (cid:9) 181 Ruh Anlayışı (cid:9) 182 Oldükten Sonra Dirilme (cid:9) 182 Melek, Cennet, Cehennem ve Peygamberlik (cid:9) 183 ERZURUMLU İBRAHİM HAKKI (cid:9) 185 Hayatı ve Yapıtları (cid:9) 185 İbrahim Hakkı ve Yöntemi (cid:9) 188 İbrahim Hakkı ve Yaratma (cid:9) 188 Allah'ın Varlığı (cid:9) 190 Varlıklar ve Dereceleri (cid:9) 190 İbrahim Hakkı ve Evrim Anlayışı (cid:9) 192 İnsanın Değeri (cid:9) 193 İbrahim Hakkı ve Ruh (cid:9) 194 Sonuç (cid:9) 197 İSLAM FELSEFESİNİN GELİŞMESİ (cid:9) 198 Giriş 198 İSLAM FELSEFESİ (cid:9) 199 ŞEMSETTİN GİINALTAY'IN DIN/ DüştINCESİ (cid:9) 206 Giriş (cid:9) 206 Şemsettin Günaltay'm Hayatı ve Eserleri (cid:9) 208 Şemsettin Günaltay'm Dini Düşüncesi (cid:9) 208 İNSANIN DEĞERI VE BU KONUDA TÜRK FELSEFESİ (cid:9) 214 Sonuç (cid:9) 222 BIBLİY0 ĞRAFYA (cid:9) 225 İNDEX (cid:9) 231 ÜNSÜZ Türk düşünce tarihi dünya kamuoyunun sandığmdan daha zen- gindir. Nasıl bir sıralar Türk sanatı, ya Bizanshlara ya da İranlılara mal edilmişse, Türk düşüncesi de genellikle Araplarla İranlılar arasında eritil- mek istenmiştir. Türklere özgü felsefenin ve düşünürlerin bulunduğu ise tarihi bir gerçektir. Türk düşüncesi islamiyetten önce var olduğu gibi, islâmiyetten sonra zenginleşerek devam etmiştir. islamiyetten sonra Türk felsefesi hem akılcı, hem de tasavvufi çizgide devam etmiştir. Akılcı çizgide eserler veren iki Türk düşünürü Farabi ve İbn Sina'nm gücünü kimse inkâr edemez. Tasavvufi çizgide felsefesini kuran Mevlana ve Yunus Emre'nin Tiirklüğü tartışmasız kabul edilir. Kaldı ki bu eserimizde bir çok Türk diişünürünün felsefi konularda ne denli fikir yorduğu görülmektedir. Doğruyu, gerçeği, mutluluğu ara- yan bu düşünürlerin çoğu, felsefenin başlıca konuları olan varlıkbilime, insanın değerine, bilgi kuramma ve ahlaksal özgürlük sorununa önemle değinmişlerdir. Biz Türk düşüncesini tanıtmak amacıyla yazdığımız bu kitabımızda önde gelen bazı düşünürlerimizin görüşlerini sergiledik. . Bu eserimizle kültürümüze ve insanlığa küçük bir hizmet yapabil- diysek ne mutlu bize! I. Agah ÇUBUKÇU VII BİRİNCİ BÖLUM TÜRK DÜŞÜNCE TARIHINE GIRIŞ GiRiş Türklerin Islâmiyetle ilgilenmeleri M.S. VIII. yüzyıla rastlar. Hi lâfetin Emevilerden Abbasilere geçişinde. Türklerin de rolü olmuştur. Abbasi yönetiminde bir çok Türk yöneticisinin görev aldığını görmek- teyiz. Bu da Maveraünnehir'de oturan Türklerin daha çok islâmiyetle ilgilenmesini sağlamıştır. Bu arada Abbasi halifelerinden Mu'tasım'ın Türklerden meydana gelen bir hassa ordusu kurduğunu da zikretmek yerinde olur. (M.S. 835) Islâmiyetin Türkler arasında yayılmasında ticari ilişkilerin ve kül- tür alışverişinin önemli etkisi vardır. Ticaret kervanları ile beraber yol- culuk eden mutasavvıf kişiler yani dervişler, Türk toplumu arasında islâmiyetin yayılmasına öncülük etmişlerdir. M.S. X. yüzyılda Türkler büyük kitleler halinde müslüman olmuş bulunuyordu. Bu yeni dinsel akım etrafında toplanan Türkler, aynı zamanda siyasi güç olmağa baş- ladılar. Türk aristokrat ailelerinin kimi zaman kendi gönülleriyle Islamiyeti kabul ederek Arap Devleti hizmetine girmeleri, Türk toplumunda kültür yenileşmesinin de nedeni oldu. M.S. IX. Yüzyıldan itibaren Türkistan'- dan Batıya doğru bir kültür dönüşü başlamıştı. Türklerin önemli bir bölümü Batıya doğru göç ederek Sırderya ve Zerefşan havzalarına yer- leşiyorlar& Türklerin önemli bir bölümü de M.S. 920-960 yılları ara- sında Islâmiyeti kabul etmiştir. Böylece Türkler daha önce etkisinde kaldıkları Buddha, Mani, Hıristiyan ve Saman dinlerinin yarattığı kültürden islam kültürüne yönelmişlerdir. Islam mezheplerinden özel- likle Siilik, Türkler üzerinde daha kolay etki yapmıştır. Peygamberin amcasının oğlu Ali'nin çocuklarına Emevilerin zulmetmesi, daha sonra da hilâfete geçen Abbasilerin taht tasas ı yüzünden onları tedirgin et- mesi, devlet gücünün ulaşamadığı yerlerde Silliğe ilgiyi artırıyordu. Daha sonra Aleviliğin de doğmasma neden olan bu akım, Samanlık, Buddha ve Mani dinlerinin kalıntılarını töre halinde yaşatan Türklerin Psikolojisine uygun geliyordu. Böylece Türkler, Sünnet Ehli'nin sıkı kuralları yerine raksa, musikiye, şiire ve kadın özgürlüğüne olanak veren 3 tasavvufa ve özellikle Şii düşüncelere daha çok yaklaşıyorlardı. Derviş- lerin eski kamlarm yerini alarak bir takım ince sözlerden ve gizlerden söz etmeleri de Türk toplumunun dinsel ve diişünsel yapılarını geniş ölçüde etkiliyordu. Böylece halk kitleri arasında dervişlere karşı saygı son derece yaygın hale gelmişti. Demek oluyor ki Arabistan'da bir yandan Hint, Iran ve Yunan fel- sefesinin, öte yandan islam zühdünün etkisiyle IX. yüzy ılda başlayan tasavvuf akımları Türkler arasında kolayca yayılıyordu. Üstelik Türk toplumuna Mani, Buddha ve Saman dinlerinin de etkisiyle daha içli, daha derin bir biçimde giriyordu. Bir takım tanınmış dervişler toplumu etkiliyor ve öncülük yapıyordu. Bu dervişlerden en etkilisi ve Türk düşünce tarihinde büyük yeri olan zat Ahmet Yesevi'dir. Ahmet Yesevi'den önce Herat, Nişabur ve Merv dolaylarında IX. Yüzyılda, Buhara ve Fergana dolaylarında da X. Yüzyılda bir çok mis tik kişilerin isim yaptığına tanık olmaktayız. Bunlar arasında Muham- met Maşuk Tusi ile Emir Ali Ebu Hayr'ı zikredebiliriz 1. Fergana'da kendilerine Bab yahut Baba adı verilen şeyhler yeni bir bir anlayışla Islamiyeti halka anlatmışlardır. Hz. Muhammed'in söy- lenti halinde Ashabından olduğu ileri sürülen Arslan Bab, ozanların piri Korkut Ata, Çoban Ata, halk arasında Ahmet Yesevi'nin çıkışından önce tasavvufu yaymışlardı. Ahmet Yesevi Türkistanda, Sayram'da 1050 tarihi dolaylarmda doğmuştur. Onun görüşleri bir kaç yüzyıl sonra doğmuş olan Bektaşilik, Mevlevilik ve Nakşbendilik akımlarım etkile- miştir. Yesevi H. 53—M. 1140 da ölen Şeyh Yusuf Hemedanrnin öğ- rencisi olmuştur. Yesevi Arapça ve Farsça bildiği halde Doğuya ait bir Türkçeyle ahlaki ve tasavvufi manzumeleri içeren Divan-ı Hikmet'i yazdı2. Görüşlerinde ve tapınma kurallarında eski Türk dinlerinin kalın- tıları görülür. Hoca Ahmet Yesevi, H. 562—M. 1167 de ölmü ş ve fakat görüşleri yüzyıllarca Harezm, Kıpçak, Horasan, Maveraünnehir. Azer- baycan ve Anadolu'yu etkilemiştir. 1 Bak: Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında Ilk Mutasavvıflar, s. 13 Ankara 1966. Dr. Rami Ayas, Türkiye'de ilk Tarikat Zümreleşmeleri üzerine Din Sosyolojisi Açısından Bir Araştırma (Basılmamış doktora Tezi 1970). 2 Bak: Fuat Köprülü, Anılan yapıt, s. 101-124 4