Katedra Europejskiego Prawa Konstytucyjnego Jean Monnet Chair of European Constitutional Law Swoboda orzekania sądów międzynarodowych pod redakcją Anny Wyrozumskiej Łódź 2014 Seria wydawnicza Katedry Europejskiego Prawa Konstytucyjnego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Anna Wyrozumska Monografia © Copyright by Adam Wiśniewski, Dorota Głowacka, Joanna Markiewicz-Stanny, Anna Głogowska-Balcerzak, Tomasz Lachowski, Karolina Wierczyńska, Oksana Cabaj, Marek Jeżewski Łódź 2014 ISBN 978-83-937101-1-9 Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów O aktywizmie sędziowskim Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Adam Wiśniewski 1 Dialog między Trybunałem Konstytucyjnym a Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w sprawach dotyczących swobody wypowiedzi Dorota Głowacka 21 Problem granic dynamicznej wykładni Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w sprawie Stummer v. Austria Joanna Markiewicz-Stanny 34 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Rantsev v. Cypr i Ro- sja – handel ludźmi a artykułu 4 EKPC Anna Głogowska-Balcerzak 51 Konceptualizacja prawa do prawdy w świetle orzecznictwa sądów międzynaro- dowych ze szczególnym uwzględnieniem sprawy Srebrenicy przed Izbą Praw Człowieka dla Bośni i Hercegowiny Tomasz Lachowski 64 Interpretacja postanowień artykułu 17 Statutu Rzymskiego ‒ zasada komple- mentarności w praktyce ‒ kazus Libii Karolina Wierczyńska 79 Między delimitacją a delineacją szelfu kontynentalnego – o kompetencji ITLOS w świetle wyroku w sprawie delimitacji obszarów morskich między Banglade- szem i Mjanmą Oksana Cabaj 96 Swoboda orzekania sądów międzynarodowych co do prawa krajowego ze szcze- gólnym uwzględnieniem arbitrażu inwestycyjnego Marek Jeżewski 112 Wykaz ważniejszych skrótów AKPC – Amerykańska Konwencja Praw Człowieka BIT – Bilateral Investment Treaty / umowa o popieraniu i ochronie inwestycji CLS – Commission on the Limits of the Continental Shelf / Komisja Granic Szelfu Kontynentalnego DSB – Dispute Settlement Body / organ rozwiązywania sporów WTO EKPC – Europejska Konwencja Praw Człowieka ETPC – Europejski Trybunał Praw Człowieka GATT – General Agreement on Tariffs and Trade / Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu ICC – International Criminal Court / Międzynarodowy Trybunał Karny ICJ – International Court of Justice / Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości ICSID – International Centre for Settlement of Investment Disputes / Międzynarodowe Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych IPC – Izba Praw Człowieka dla Bośni i Hercegowiny ITLOS – International Tribunal for the Law of the Sea / Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza k.c. – kodeks cywilny k.k. – kodeks karny KG – Konwencje genewskie prawa wojennego KPC – Komitet Praw Człowieka KWPT – Konwencja wiedeńska o prawie traktatów MKWZ – Międzynarodowa konwencja o ochronie wszystkich osób przed wymuszonymi zaginięciami mm – mile morskie MPPOiP – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych MTK – Międzynarodowy Trybunał Karny MTKJ – Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii MTPC – Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka MTS – Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości n. – następne OECD – Organisation for Economic Cooperation and Development / Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju PCIJ – Permanent Court of International Justice / Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej p.p. – prawo prasowe PD – protokół dodatkowy pkt – punkt rez. – rezolucja s. – strona SA – sąd apelacyjny SN – Sąd Najwyższy SR – sąd rejonowy STSM – Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej TK – Trybunał Konstytucyjny UNCLOS – United Nations Convention on the Law of the Sea / Konwencja o prawie morza ust. – ustęp w. – wiek WTO – World Trade Organisation / Światowa Organizacja Handlu O aktywizmie sędziowskim Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Adam Wiśniewski* 1. Uwagi wstępne Europejski Trybunał Praw Człowieka jest uznawany za instytucję wyjątkową, nie tylko w skali europejskiej, ale także międzynarodowej1. Określa się go mianem najbardziej efektywnego spośród wszystkich międzynarodowych trybunałów praw człowieka na świecie2. Jedną z cech wyróżniających ten międzynarodowy organ sądowy jest z pewnością progresywny charakter jego orzecznictwa. Od czasu powstania w 1959 r. Trybunał wydał już ponad 16.000 wyroków, co czyni go z pewnością najbardziej aktywnym orzeczniczo sądem międzynarodowym. Jedno- cześnie Trybunałowi przypisywany jest tzw. aktywizmu sędziowski (judicial activism). Pojęcie to łączy się w przypadku ETPC nie tyle z samą ilością wydanych wyroków, ale przede wszystkim z orzeczeniami, które poszerzają zakres praw chronionych na podstawie Europejskiej Konwen- cji Praw Człowieka. Co więcej, uważa się, iż bogate i różnorodne orzecznictwo strasburskie zmieniło prawny i polityczny krajobraz Europy3. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, iż zjawisko aktywizmu sędziowskiego w przypadku sądów międzynarodowych nie było dotychczas przedmiotem tak dużego zaintere- sowania ze strony nauki prawa, jak w przypadku aktywizmu sądów krajowych4. Tymczasem, jak się wydaje, aktywizm sądów międzynarodowych wiąże się, co pokazuje przykład ETPC, z wieloma istotnymi zagadnieniami. Nasuwa się bowiem chociażby pytanie, czy nadmierny ak- tywizm sędziowski w przypadku ETPC stanowi zagrożenie, zwłaszcza w kontekście całego sys- temu prawa międzynarodowego? Sprawa aktywizmu sędziowskiego ETPC łączy się także z ważnym zagadnieniem jego legitymizacji. Aktywizm sędziowski strasburskiego Trybunału stał się, z jednej strony, jedną z jego cech charakterystycznych, z drugiej jednak strony, stanowi przedmiot krytyki. ETPC jest przy tym krytykowany także za podejście niekiedy zbyt pasywi- styczne5. Paradoks ten wymaga z pewnością wyjaśnienia, chociaż przede wszystkim należałoby ustalić znaczenie pojęć „aktywizm” i „pasywizm” w odniesieniu do działalności orzeczniczej *Autor jest doktorem habilitowanym, profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Gdańskiego, kierownikiem Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. 1 Zob. J. Christoffersen, M.R. Madsen, Introduction: The European Court of Human Rights be- tween Law and Polics, (w:) J. Christoffersen, M. R. Madsen (red.), The European Court of Human Rights between Law and Politics, Oxford 2011, s. 2. 2 Jednak uznaje się, iż sukces skargi indywidualnej, na której opiera się system EKPC połączony z ekstensywnym charakterem orzecznictwa strasburskiego oraz poszerzeniem kręgu państw-stron tej Konwencji o państwa środkowo i wschodnioeuropejskie spowodowały, iż ETPC stał się „ofiarą własnego sukcesu”. Stały napływ ogromnej ilości skarg spowodował, iż system EKPC stanął przed groźbą zapaści. Zob. m.in. L.R. Helfer, Redesigning the European Court of Human Rights: Embed- dedness as a Deep Structural Principle of the European Human Rights Regime, The European Journal of International Law 2008, vol. 19, nr 1, s. 126. 3 Ibidem, s. 126. 4 Zob. F. Zarbiyev, Judicial Activism in International Law – A Conceptual Framework for Analysis, Journal of International Dispute Settlement 2012, vol. 3, s. 247. 5 Zob. P. Thielbörger, Judicial passivism at the European Court of Human Rights, Maastricht Jour- nal of European and Comparative Law 2012, vol. 19, nr 3, s. 342. 1 Adam Wiśniewski strasburskiego Trybunału. Zdefiniowanie tych pojęć nie jest jednak, jak o tym będzie mowa, rzeczą łatwą. Wspomniane tu w zagadnienia są jedynie niektórymi z aspektów zjawiska akty- wizmu sędziowskiego ETPC. Niniejsze opracowanie nie aspiruje w żadnej mierze do wszech- stronnego czy też całościowego przedstawienia tego złożonego zagadnienia, wymagałoby to bowiem pogłębionych i wieloaspektowych studiów wykraczających poza jego ramy. Stanowi ono raczej głos w debacie na temat istoty oraz oceny sędziowskiego aktywizmu strasburskiego Trybunału. 2. Oblicza strasburskiego aktywizmu W literaturze przedmiotu trafnie zwraca się uwagę na trudności w zdefiniowaniu, czym jest „aktywizm sędziowski”6. Trudności te niewątpliwie wiążą się z tym, iż określeniu temu, przy- pisywane są różne znaczenia. Podobnie rzecz się ma zresztą z pojęciem „sędziowskiego pa- sywizmu”. Co więcej, uważa się, iż w potocznym znaczeniu termin „sędziowski aktywizm” odnoszony do sądów krajowych ma wydźwięk pejoratywny sugerując, iż decyzje sądowe nie mają oparcia w wiernych interpretacjach postanowień konstytucji lub są wynikiem nadmier- nego wpływu osobistych preferencji poszczególnych sędziów7. W ten sposób określenie to jest niejednokrotnie używane przez polityków oraz media w celu wyrażenia dezaprobaty dla określonego orzeczenia lub linii orzeczniczej8. W przypadku ETPC w podobny, pejoratywny sposób, używane jest również określenie „sędziowski pasywizm”, zazwyczaj w celu wyrażenia krytycznej oceny orzeczenia niekorzystnego dla osoby skarżącej, a zatem niestwierdzającego naruszenia EKPC przez władze krajowe w konkretnej sprawie9. Na gruncie teorii prawa oba określenia nawiązują do dwóch podstawowych ideologii sto- sowania prawa: ideologii decyzji związanej oraz ideologii decyzji swobodnej. Pierwsza zakłada, iż decyzje wydawane w procesie stosowania prawa powinny być w całości zdeterminowane przez treść norm prawnych. Druga natomiast przyjmuje, że ze względu na niejednoznaczność, sprzeczność i niekompletność prawa jego stosowanie wiąże się nie z mechaniczną aplikacją, a z poszukiwaniem, a wręcz z tworzeniem prawa w procesie wydawania decyzji. Pierwszą z wymienionych ideologii, zwaną także we współczesnej filozofii prawa doktryną sędziowskiej wstrzemięźliwości (pasywizmu), cechuje zatem założenie, iż sędziemu nie wolno ani tworzyć, ani nawet korygować prawa. Jego decyzja powinna być bowiem oparta wyłącznie na przepi- sach prawnych oraz faktach, z którymi przepisy te wiążą konsekwencje prawne.10 Natomiast druga, zwana też doktryną aktywizmu sędziowskiego, zakłada, iż sędzia, podejmując decyzję, bierze pod uwagę zarówno argumenty prawne, jak i pozaprawne, a standard poprawnej decy- zji określany jest nie tylko przez jej zgodność z kryteriami prawnymi, ale także pozaprawnymi. Co więcej, gdy przepisy prawne w oczywisty sposób naruszają podstawowe wymogi sprawie- dliwości lub racjonalności, sędzia może skorygować w drodze wykładni istniejące normy praw- 6 Ibidem, s. 342. 7 Zob. B. Friedman, The Will of the People: How Public Opinion Has Influenced the Supreme Court and Shaped the Meaning of the Constitution, New York 2009, s. 344-345, S. Choudhry, C. E. Hunter, Measuring Judicial Activism on the Supreme Court of Canada: A Comment on Newfoundland (Treasury Board) v. NAPE, McGill Law Journal 2003, vol. 48, s. 531. 8 M. de Visser, A Cautionary Tale Some Insights Regarding Judicial Activism from the National Ex- perience, Maastricht 2012, s. 3. 9 Tak np. P. Thielbörger (przypis 5), s. 341-245. 10 L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2005, s. 288-289. 2 Adam Wiśniewski ne, odstąpić od nich, a nawet ustanowić nowe reguły11. Prawo dla sędziego aktywisty to zaw- sze ius, zakłada on bowiem związek prawa z innymi normami społecznymi, w tym przede wszystkim z moralnością. W teorii prawa rozróżnia się poszczególne formy aktywizmu. Mówi się zatem o aktywizmie reguł (i zasad) oraz aktywizmie działania, aktywizmie legalistycznym i nielegalistycznym, akty- wizmie sądów wyższych i sądów niższej instancji, aktywizmie argumentacyjnym i aktywizmie politycznym oraz o aktywizmie mocnym („twardym”) i słabym („miękkim”)12. Zwłaszcza te ostanie formy aktywizmu można uznać za przydatne do analizy zjawiska aktywizmu strasbur- skiego. Aktywizm twardy dotyczy sytuacji, w której sądy otwarcie tworzą nowe reguły nie po- siadając do tego kompetencji. Uważa się, iż jest to najbardziej radykalna postać aktywizmu, który można byłoby również określić mianem aktywizmu prawotwórczego. Morawski stwierdza, iż znacznie częściej sądy przejawiają tzw. aktywizm słaby (interpretacyjny), którego wyrazem jest twórcza wykładnia przepisów prawnych. Granica między tymi rodzajami aktywizmu jest bardzo trudna do wytyczenia. Zwraca się jednak uwagę, iż o ile w przypadku aktywizmu pra- wotwórczego sąd świadomie tworzy całkowicie nowe reguły, o tyle w przypadku aktywizmu interpretacyjnego stara się je wywieść z obowiązujących norm13. Oba rodzaje ideologii czy też doktryn, tj. aktywizmu i pasywizmu sędziowskiego, odnoszo- ne są w literaturze przedmiotu także do sądów międzynarodowych, w tym do działalności orzeczniczej Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zdaniem m.in. Merillsa, stopień, w ja- kim sąd międzynarodowy „rozwija” prawo, zależy głównie od tego, która z tych dwóch ideologii sądowych – sądowej wstrzemięźliwości (judicial restraint) czy sądowego aktywizmu (judicial activism) – przyjmowana jest przez sędziów tego sądu14. W przypadku ETPC obie ideologie w istocie ścierają się, przy czym, zdaniem Merrillsa, Trybunał w różnym stopniu nasilenia przy- jął generalnie podejście sądowego aktywizmu w stosowaniu EKPC. Z tego powodu jego wyroki są często krytykowane przez stojącą na gruncie ideologii sądowej wstrzemięźliwości mniej- szość, której opinie są najczęściej odzwierciedlane w opiniach odrębnych, zawartych w uza- sadnieniach orzeczeń15. Przykładem wspomnianych rozbieżności między sędziami Trybunału może być orzeczenie w sprawie König v. Niemcy, w której szło o to, czy art. 6 ust. 1 EKPC, w którym mowa jest o rozstrzyganiu o prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia wytoczonego w sprawie karnej, ma zastosowanie do postępowania administracyj- nego. Skarżący w tej sprawie zaskarżył do sądu administracyjnego decyzję cofającą upoważ- nienie do wykonywania praktyki medycznej oraz do prowadzenia prywatnej kliniki. Trybunał uznał, iż art. 6 ust. 1 EKPC, ma zastosowanie, prawa bowiem dotknięte zaskarżoną decyzją były prawami prywatnymi16. W opinii odrębnej sędzia Matscher krytykując stanowisko większo- ści stwierdził, iż „interpretacja teleologiczna, na której wyrok wydaje się zasadniczo oparty, jest ograniczona przez system Konwencji. Podstawową ideą leżącą u podstaw tej interpretacji jest to, że cel Konwencji stanowi głównie ochrona jednostek w relacji wobec władz. Jednakże, wy- prowadzając konkretne wnioski z tej zasady, trzeba wykazać, iż prawo, które Konwencja gwa- 11 Zob. szerzej, ibidem, s. 285–314. 12 Ibidem, s. 291. 13 Ibidem, s. 291-292. 14 J.G. Merrills, The Development of International Law by the European Court of Human Rights, Manchester 1995, s. 229. 15 Ibidem, s. 233–238. 16 Wyrok ETPC z dnia 28 czerwca 1978 r. w sprawie nr 6232/73, König v. Niemcy, pkt 95. 3 Adam Wiśniewski rantuje, ma zastosowanie w sprawie – w przeciwnym wypadku zachodzi niebezpieczeństwo wychodzenia poza teleologiczną interpretację i wkraczania w sferę polityki legislacyjnej”17. Z kolei w sprawie Airey v. Irlandia Trybunał uznał, iż chociaż artykuł 6 ust. 1 EKPC wyraź- nie tego nie przewiduje, to jednak „może on w pewnych sytuacjach zmusić państwo do za- pewnienia prawnika z urzędu, kiedy taka pomoc okazuje się niezbędna dla skutecznego dostę- pu do sądu albo ze względu na wprowadzenie przymusu adwokackiego, albo z uwagi na skomplikowany charakter procedury lub danej sprawy”18. W swojej opinii odrębnej sędzia Vilhjálmsson stwierdził, iż „wojna przeciwko biedzie nie może zostać wygrana przez stosowanie szerokiej interpretacji Konwencji (...)”. Stwierdził on dalej, iż „bez większych wahań, chociaż bezsprzecznie z żalem, doszedłem do wniosku, iż skarżąca nie posiada roszczenia na podstawie artykułu 6 ust. 1 EKPC. Nie znajduje w tym postanowieniu żadnego obowiązku po stronie umawiających się stron do zapewnienia bezpłatnego pełnomocnika z urzędu w sprawach cy- wilnych”19. Można zatem mówić, jak już wspomniano, o napięciach i ścieraniu się dwóch wyróżnionych ideologii w łonie Trybunału. Nie zawsze jednak wygrywają zwolennicy sądowego aktywizmu, o czym świadczą niejednokrotnie opinie odrębne sędziów. Przykładem może być sprawa Vo v. Francja, w której Trybunał miał okazję rozstrzygnąć, czy prawo do życia chronione w art. 2 EKPC obejmuje także życie sześciomiesięcznego płodu. Ostatecznie Trybunał uznał, iż art. 2 Konwencji nie ma zastosowania w sprawie, uzasadniając to odwołaniem się do koncepcji mar- ginesu oceny w związku z brakiem konsensusu wśród państw-stron Konwencji w sprawie prawnej ochrony życia poczętego20. Jednak w zdaniach odrębnych sędziowie sprzeciwili się zastosowaniu doktryny marginesu do art. 2 Konwencji. Sędzia Rees stwierdził, iż „nie może być żadnego marginesu oceny w sprawie zastosowania artykułu 2”. Natomiast sędziowie Mularoni oraz Strážnická uznali, iż art. 2 miał zastosowanie w sprawie i został naruszony, ponieważ pra- wo do życia nie było chronione przez pozwane państwo21. Wspomniany już Merrills podjął próbę opisania rozstrzygnięć strasburskiego Trybunału kla- syfikując sędziów jako zwolenników albo „życzliwego liberalizmu” albo „twardego konserwaty- zmu”. Ten ostatni charakteryzuje się m.in. dążeniem do zachowania istniejących instytucji oraz przywiązuje dużą wagę do historii, tradycji, ugruntowanych wartości społecznych. W sferze moralności konserwatyzm preferuje wartości takie jak rodzina oraz konwencjonalna moral- ność22. Z kolei „życzliwy liberalizm” cechuje m.in. przyznawanie pierwszeństwa wartości jed- nostki oraz postrzeganie istniejących instytucji jako ograniczenia możliwości realizacji przez jednostkę jej potencjału23. Zdaniem Merrillsa, decyzje Trybunału oraz indywidualnych sędziów mogą odzwierciedlać trzy podejścia: aktywizm wynikający z twardego konserwatyzmu, aktywizm wynikający z życzliwego liberalizmu oraz wstrzemięźliwość24. W toku swoich rozważań autor ten doszedł m.in. do wniosku, iż aktywizm sędziów może wynikać nie tylko z liberalizmu, ale także z konserwatyzmu. Zależy to w dużej mierze od stanu rozwoju orzecznictwa Trybunału. 17 Ibidem, opinia odrębna sędziego Matschera. 18 Wyrok ETPC z dnia 9 października 1979 r. w sprawie nr 6289/73, Airey v. Irlandia, pkt 26. 19 Wyrok ETPC (przypis 16), opinia odrębna sędziego Thóra Vilhjálmssona. 20 Wyrok ETPC z dnia 8 lipca 2004 r., w sprawie nr 53924/00, Vo v. Francja, pkt 82. 21 Ibidem, opinia odrębna sędziów Mularoni oraz Strážnická, pkt 17. 22 J.G. Merrills (przypis 14), s. 238-240. 23 Ibidem, s. 240-242. 24 Ibidem, s. 249. 4 Adam Wiśniewski W przypadku, gdy w jakimś okresie rozwija się orzecznictwo przesiąknięte wartościami liberal- nymi, może to podziałać aktywizująco na sędziów konserwatystów, którzy mogą chcieć prze- łamać liberalny trend. Z kolei sędziowie będący zwolennikami liberalizmu, zadowoleni z dotychczasowego rozwoju orzecznictwa pod wpływem ideologii liberalizmu, mogą stać się zwolennikami sędziowskiego pasywizmu uznając, iż dalszy aktywizm nie jest już konieczny25. Okazuje się przy tym, iż sędzia, który jest zwolennikiem wstrzemięźliwości sędziowskiej, może przyjąć postawę aktywistyczną, kiedy sprawa dotyka jakiegoś aspektu wyznawanej przez niego ideologii. Ponadto należy wziąć też pod uwagę, iż sędziowie po prostu zmieniają zdanie, nie poddając się łatwo takiej jednoznacznej klasyfikacji. W rezultacie, lepiej zatem, zamiast doko- nywać jednoznacznych klasyfikacji, patrzeć na sędziów w ten sposób, iż są oni uwikłani w konflikty ideologii i wartości – między aktywizmem a pasywizmem, między liberalizmem a konserwatyzmem26. Rozważania Merrillsa dotyczą składów sędziowskich ETPC z drugiej połowy lat 80. XX w. Podziały ideologiczne wśród sędziów zasiadających w Trybunale wyglądają dzisiaj zapewne inaczej. Tym niemniej podejście zaproponowane przez tego autora ma z pewnością jedną zale- tę – pozwala na głębsze spojrzenie na kwestię dylematu aktywizm czy pasywizm w strasbur- skim Trybunale, zwłaszcza w kontekście sporu, czy aktywizm dominuje w orzecznictwie stras- burskim, czy też nie. Charakterystyczne jest, iż w wypowiedziach osób związanych z Trybunałem (sędziów, czy też jego pracowników) wyrażany jest pogląd sugerujący, iż Trybunał nie jest w istocie ani aktywistyczny, ani pasywistyczny. Były przewodniczący ETPC, J.P. Costa, stwierdził np., iż ten organ sądowy „nieustannie dążył do uniknięcia zarówno sądowego aktywizmu, jak i nadmiernej wstrzemięźliwości”27. Z kolei były prawnik Trybunału, a od 2012 r. sędzia, Ma- honey, argumentował, iż zarówno aktywizm, jak i pasywizm strasburskiego Trybunału są „istotnymi i uzupełniającymi się składnikami ciągłego procesu stosowania podstawowych konwencyjnych praw poprzez sądową interpretację”28. Zdaniem tego autora oddziaływanie tych składników zapewnia swego rodzaju równowagę w systemie konwencyjnym29. Krytycy tego stanowiska podnoszą jednakże, iż teza o stanie równowagi między sądowym aktywi- zmem oraz pasywizmem w łonie EPTC jest nie do utrzymania, albowiem orzecznictwo stras- burskie dowodzi, iż przewagę uzyskał sędziowski aktywizm30. W sporze o to, czy aktywizm dominuje w orzecznictwie ETPC należałoby przede wszyst- kim wyjaśnić, w jakim znaczeniu używane jest to pojęcie. Jeżeli mianem aktywizmu nazwie- my linię orzecznictwa Trybunału polegającą na ferowaniu wyroków na korzyść praw człowie- ka i związanej z tym interpretacji Konwencji pro libertate, to z pewnością Trybunał można 25 Ibidem, s. 252. 26 Ibidem, s. 250. 27 “In sum, the jurisprudence is both progressive and nuanced and has constantly strived to avoid both judicial activism and excessive self-restraint”, J.P. Costa, Current Challenges for the European Court of Human Rights, A Raymond and Beverly Sackler Distinguished Lecture in Human Rights, Leiden Law School, Saturday 10 December 2011, http://media.leidenuniv.nl/legacy/current-challenges-for-the- european-court-of-human-rights--sackler-lecture-by-costa-doc.pdf, s. 7. 28 P. Mahoney, Judicial Activism and Judicial Self-restraint in the European Court of Human Rights: Two Sides of the Same Coin, Human Rights Law Journal 1990, nr 11, s. 78. 29 Ibidem. 30 D. Popovic, Prevailing of Judicial Activism over Self-Restraint in The Jurisprudence of the Euro- pean Court Of Human Rights, Creighton Law Review 2009, vol. 42, nr 3, s. 361. 5