OSMANLI TARİHİNİ YENİDEN YAZMAK Gerileme Paradigmasının Sonu Hazırlayan: Mustafa Armağan TİMAŞ YAYINLARI | 2562 Osmanlı Tarihi Dizisi | 65 GENEL YAYIN YÖNETMENİ Emine Eroğlu EDİTÖR Adem Koçal KAPAK TASARIMI Ravza Kızıltuğ I ve 2. BASKI Osmanlı Geriledi mi? adıyla Etkileşim Yayınları 4. BASKI Eylül 2011, İstanbul ISBN 978-605-114-525-9 TİMAŞ YAYINLARI Cağaloğlu, Alemdar Mahallesi, Alayköşkü Caddesi, No: 5, Fatih/İstanbul Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00 P.K. 50 Sirkeci / İstanbul timas.com.tr [email protected] Kültür Bakanlığı Yayıncılık Sertifika No: 12364 BASKI VE CİLT Sistem Matbaacdık Yılanlı Ayazma Sok. No: 8 Davutpaşa-Topkapı/İstanbul Telefon: (0212) 482 11 01 YAYIN HAKLARI © Eserin her hakkı anlaşmalı olarak Timaş Basım Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi’ne aittir. İzinsiz yayınlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. OSMANLI TARİHİNİ YENİDEN YAZMAK Gerileme Paradigmasının Sonu Hazırlayan: Mustafa Armağan MUSTAFA ARMAĞAN Urfalı bir anne-babanın çocuğu olarak Cizre’de doğdu (24 Şubat 1961). İlk ve orta öğreni­ mini Bursa’da tamamladı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümünden mezun olduktan sonra çeşidi yayınevlerinde editör olarak çalıştı. 1995-1996 arasında İzlenim dergisinin, 2000-2002 arasında da Da (Diyalog Avrasya) dergisinin yayın yönetmenliklerini yürüttü. Halen serbest yazar olarak çalışmaktadır. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi (Risale Yayınları, 4 cilt, İstanbul 1988) ve Osmanlı Ansiklopedisi (Ağaç Yayıncılık, 7 cilt, İstanbul 1993) adlı çok ciltli çalışmaların yayın koordinatörlükle­ rinde bulundu. M. M. Şerif’in 4 çildik A History of Islamic Philosophy adlı edisyonunu, İslâm Düşüncesi Tarihi adıyla (İnsan Yayınları, İstanbul 1990-91) yayma hazırladı. Türkiye Yazarlar Birliği tarafından 3 defa ödüle layık görüldü: Batı Düşüncesinde Dönüm Noktası (Fritjof Capradan, Tercüme dalında, 1989); Şehir, ey Şehir (Deneme dalında, 1997); Osmanlı: İnsanlığın Son Adası (Fikir dalında, 2003). Yayınevimizdeki Diğer Eserleri Osmanlı Tarihinde Maskeler ve Yüzler (2005) Osmanlı’yı Kuran Şehir: Bursa’ya Şehrengiz (2006) Ufukların Sultanı: Fatih Sultan Mehmed (2006) Küller Altında Yakın Tarih (2006) İnsan Yüzlü Şehirler (2006) Yakın Tarihin Kara Delikleri / Küller Altında Yakın Tarih 2 (2006) Efsaneler ve Gerçekler / Küller Altında Yakın Tarih 3 (2007) Korku Duvarını Yıkmak / Küller Altında Yakın Tarih 4 (2009) Paşaların Hesaplaşması / Küller Altında Yakın Tarih 5 (2010) Osmanlı’yı İmparatorluk Yapan Şehir: İstanbul (2007) Büyük Osmanlı Projesi (2008) Osmanlı’nm Mahrem Tarihi (2008) Avrupa’nın 50 Büyük Yalanı (2009) Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı-1 (2009) Abdülhamid’in Kurdarla Dansı-2 (2009) Kır Zincirlerini Osmanlı (2010) Osmanlı: İnsanlığın Son Adası (2010) Fatih’in Rüyası (2010) Cemil Meriç’in Dünyası (2010) Türkçe Ezan ve Menderes (2010) Geri Gel Ey Osmanlı! (2010) Osmanlı’nın Kayıp Atlası (2010) Tek Parti Devri (2010) Kazım Karabekir’in Gözüyle Yakın Tarihimiz (2011) Bulutları Delen Kartal/Cemil Meriç ile Konuşmalar (2011) Osmanlı Tarihini Yeniden Yazmak (2011) 1 i ç i n d e k i l e r Yazarlar..............................................................................................7 Önsöz...............................................................................................11 Mustafa Armağan Giriş.................................................................................................19 Mustafa Armağan 1. ‘Osmanlı Gerilemesi’ Masalından Uyanmak!............................31 Mustafa Armağan 2. Osmanlı İmparatorluğu’nun İnhitatı Üzerine Bazı Düşünceler..............................................................................59 Bernard Lewis 3. Osmanlı Tarihinde Dönemler....................................................79 Halil İnalcık 4. Osmanlı Tarihinde Gerileme Meselesi.......................................97 Cemal Kafadar 5. Osmanlı Tarihinde Dönemlendirmeye Farklı Bir Bakış...........151 Linda T. Darling 6. Osmanlı Tarihinin Dönemlere Ayrılması Sorunu: 15. ve 18. Yüzyıllar........................................................................165 Jane Hathaway 7. Osmanlı “Gerilemesi”ni Yeniden Düşünmek: 15.-18. Yüzyıllardaki Askerî Teknoloji Yarışında Osmanlı İmparatorluğu’nun Konumu........................................................175 Jonathan Grant 8. Osmanlı Tarihinin Dönemleri: Yapısal Bir Karşılaştırmalı Yaklaşım 199 Kemal H. Karpat 9. Osmanlı Tarih Yazıcılığı ve 16.-17. Yüzyılların “Gerileme” Edebiyatı...................................................................223 DouglasA. Hoıvard 10. Mustafa Âli ve Kültürel Yozlaşma Görüşü..............................249 Rhoads Murphey 11. Yükseliş de, Gerileme de Askeri Kriterlere Göre Anlamlı Tasnifler..........................................................................267 Cornell H. Fleischer 12. II. Abdülhamid ve İmparatorluğun Sonu...............................283 îlber Ortaylı 13. Osmanlı Tarihyazımı ve “Gerileme” Kavramına Yönelik Değişen Tavırlar............................................................................291 Donald Quataert 14. Bir Historiyografik Model Olarak Gerileme-Çöküş ve Osmanlı Mimarlığı Tarihi.............................303 Uğur Tanyeli 15. Tarihimize Giydirilen Deli Gömleği: Osmanlı Tarihinde Dönemlendirme Meselesi............................319 Mehmet Genç İndeks............................................................................................327 Yazarlar MUSTAFA ARMAĞAN: Gelenek ve modern­ JONATHAN GRANT: Florida Devlet Üni­ lik, şehir tarihi ve Osmanlı kültürünün çe­ versitesi (ABD) öğretim üyesi. Wisconsin şitli yönleri üzerine araştırmalar yaptı. 2003 Üniversitesi’nde doktora yaptıktan sonra yılı Türkiye Yazarlar Birliği Fikir Ödülü’nü Rusya ve Orta Asya tarihi ile askerî tarih, alan çalışması Osmanlı: İnsanlığın Son özellikle de I. Dünya Savaşı’nı takip eden Adası'ndan sonra OsmanlI’nın Kayıp Atla­ silahlanma yanşı konusunda çalışmalar sı (2004), Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı yaptı. Yayınlanmış kitabı: Big Business in (2006) ve Avrupa’nın 50 Büyük Yalanı (2009) Russia: The Putilov Company in Late Im­ adlı kitapları yayınlandı. Halen Zaman ga­ perial Russia, 1868-1917 (Pittsburgh, 1999). zetesinde Osmanlı tarihi üzerine yazıyor, ta­ JANE HATHAWAY: Ohio State Üniversite­ rih üzerine tv ve radyo programlan yapıyor. si tarih bölümü öğretim üyesi. Princeton LINDA T. DARLING: Arizona Üniversite­ Üniversitesi Yakın Doğu Araştırmaları’nda si (ABD) tarih bölümünde öğretim üyesi. doktora tezini hazırladı (danışman: Cemal Osmanlı mali ve kültür tarihi üzerine ça­ Kafadar). 19. yüzyıl öncesi Osmanlı tari­ lışmalar yapıyor. Revenue-Raising and hi, özellikle de Mısır ve Yemen üzerinde Legitimacy: Tax Collection and Finance uzmanlaştı. The Politics of Households in Administration in the Ottoman Empire, Ottoman Egypt The Rise of the Qazdaglis 1560-1660 (E. J. Brill, 1996) adlı kitabında (Cambridge University Press, 1997) adlı Osmanlı Devleti’nin klasik dönem sonrası kitabı Türkçeye çevrildi. maliye kayıtlarını inceledi ve bu dönemi bir DOUGLAS A. HOWARD: Calvin College’da gerileme döneminden ziyade bir tahkim ve tarih bölümü başkanı ve profesör. The eski düzenle süreklilik temelinde yeniden History of Turkey adlı kitabın yazarı. ‘Ayn formüle etti. Ayrıca Osmanlı ve Rönesans Ali’nin Kavânin-iÂl-i ‘Osman adlı eserinin ilişkileri üzerine makaleleri bulunuyor. tercüme ve incelemesi üzerine çalışıyor. CORNELL H. FLEİSCHER: Chicago The Early Modem Ottomans/Remapping the Üniversitesi’nde Osmanlı tarihi profesörü. Ottoman Empire (Ed. Virginia H. Aksan ve Tarih Vakfı Yurt Yayınlan arasında Türkçe Daniel Goffman, Erken Modern OsmanlI­ çevirisi çıkan Tarihçi Mustafa Âli: Bir Os- lar, 2011, Timaş) adlı derleme esere katkıda manlı Aydın ve Bürokratı (1997) adlı kita­ bulundu. bıyla tanınan Fleischer, şimdilerde Kanunî HALİL İNALCIK: Ankara DU ve Tarih Coğ­ dönemindeki mesiyanik hareketler üzerin­ rafya Fakültesi’nden mezun oldu ve bir süre de çalışmakta. araştırmalarına orada devam etti. 1972’de MEHMET GENÇ: AÜ Siyasal Bilgiler emekli olunca Chicago Üniversitesi tarih Fakültesi’ni bitirdi (1958). İÜ İktisat Fa­ bölümünden davet aldı ve 1993’de Bilkent kültesi bünyesindeki Türk İktisat Tarihi Üniversitesi’ne dönüşüne kadar Amerika’da Enstitüsü’ne, Ömer Lütfi Barkan’m yanı­ Osmanlı tarihçiliğinin mayalanmasına hiz­ na asistan olarak girdi. 1983-1999 yılların­ met etti. Kendisi ‘Osmanlı tarihçiliğinin ya­ da Marmara Üniversitesi’nde ders verdi. şayan en büyük otoritesi’ kabul edilmek­ 1999’daki emekliliğinden sonra da çeşitli tedir. İngilizcede birçok baskı yapan The kurumlarda Osmanlı iktisat tarihi dersleri Ottoman Empire: ClassicalAge, 1300-1600, vermeye devam etti. Her biri Osmanlı tarih­ uzun yıllardan sonra Türkçeye çevrildi. çiliği alanında çığır açan makalelerini 2000 Cambridge Üniversitesi Yaymlan’ndan yılında Osmanlı împaratorluğu’ndaDevlet Donald Quataert’le birlikte edite ettikleri ve Ekonomi adıyla kitaplaştırdı. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi”, sahasında çığır açan bir manlı kara ve deniz kuvvetleri, lojistik yapılar, etki yaptı. Halen Osmanlı Devleti’nin kuruluş yönetim, askerî teknoloji, modem dönemde devri üzerinde çalışmaktadır. Osmanlılarve Osmanlı-Bati ilişkileri, Osmanlıca ve Osmanlı Kuruluş ve İmparatorluk Sürecinde Osmanlı edebiyatı vs. 1978’de Halil İnalcık ile beraber (2011, Timaş) adlı iki eseri yakın zamanda Tursun Beğ’in tarihini İngilizceye çevirdi ve neşredilmiştir. yayınladı. Önemli bir kitabı Türkçeye çevrildi: Osmanlı’da Ordu ve Savaş 1500-1700 (Otto­ CEMAL KAFADAR: Harvard Üniversitesi’nde man Warfare, 1500-1700). Vehbi Koç Türkiye Araştırmaları profesörü. Between Two Worlds: The Construction ofthe İLBER ORTAYLI: AÜ Siyasal Bilgiler Fakül­ Ottoman State (Berkeley, 1995) adlı kitabıyla tesi ile Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi tarih Osmanlı Devleti’nin kuruluşu hakkmdaki tar­ bölümlerini bitirdi. Chicago Üniversitesi’nde tışmalara yeni boyutlar kazandırdı. Osman- master tezini Halil İnalcık’m yanında yaptı. lı-Avrupa ilişkileri, yeniçeriliğin dönüşümü, “Tanzimat Sonrası Mahalli İdareler” başlıklı Osmanlı kültür tarihi üzerine araştırmalarıyla teziyle doktor oldu (1978). Osmanlı tarihine öne çıkan Kafadar, Kim Var İmiş Biz Burada getirdiği renkli yorumları ve karşılaştırmalı Yoğlken adlı kitabında Osmanlı dünyasından tarihe dayalı izahlarıyla hem akademik sevi­ 4 kişiyi ele aldı. yede, hem de genel okuyucu arasında makbul bir isim haline geldi. Halen Topkapı Sarayı KEMAL H. KARPAT: Kuzey Dobruca’da (Ro­ Müzesi Başkanlığı’nı yürütmektedir. Baş­ manya) doğdu. İstanbul Üniversitesi Hukuk lıca kitapları: Osmanlı imparatorluğunda Fakültesi’ni bitirdikten sonra ABD’ye gidip Alman Nüfuzu (1981), İmparatorluğun En Washington Üniversitesi’nde tarih dersleri Uzun Yüzyılı (1983) ve Osmanlı Toplumunda aldı. 1967’den bu yana görevyaptığı Wiscon­ Aile(2000). sin Üniversitesi’nden emekli oldu. Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Türk Demokrasi Tarihi DONALD QUATAERT: (1942-2011) State (1967), Ottoman State and its Place in World University of New York (Binghamton) tarih History (editör, 1974) ve Politicization of Islam bölümünde profesör olarak görev yapmak­ (Oxford University Press, 2001) başlıca eser­ taydı. Osmanlı ve Ortadoğu tarihi üzerine leridir. Hayatım anlattığı nehir söyleşi kitabı pek çok çalışması vardır. Social Disintegra­ Dağı Delen Irmak (2010, Timaş) tarihçiler için tion and Popular Resistance in the Ottoman ilginç detaylarla doludur. Empire, 1881-1908: Reactions to European Economic Penetration (New York University BERNARD LEWIS: Londra’da orta sınıf bir Press, 1983). Bu çalışması Türkçeye Osmanlı Yahudi ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Dire­ Londra Üniversitesi Şarkiyat ve Afrika İncele­ niş adıyla çevrilmiştir. (Yurt Yayınları, 1987) meleri Okulu’ndan mezun oldu ve Princeton Ayrıca Osmanlı tarihinin son üç yüzyılım fark­ Üniversitesi’nden 1986’da emekli oluncaya lı bir okumaya tabi tuttuğu Ottoman Empire, kadar çeşitli üniversitelerde ders verdi, araş­ 1700-1922 önemli eserlerindendir. tırmalar yaptı. Özellikle The Emergence of Modem Turkey, bir dönem Türk modernleş­ UĞUR TANYELİ: Yıldız Teknik Üniversitesi mesi tarihinin klasiği oldu. 1990’da yazdığı Mimarlık Tarihi bölümünde öğretim üyesi. “Müslüman öfkesinin kökleri” adlı makalesiy­ Osmanlı mimarlık tarihiyle ilgili spesifik ça­ le Huntington’ın tezlerine giden yolu döşedi. lışmalar yanında, postmodernizmden herme- Kitaplarından What Went Wrong? (Yanlış Gi­ nötiğe uzanan zengin bir çerçevede edindiği den Ne?), 11 Eylül sonrasında Batı açısından birikimi görüşleri için teorik temellendirmede İslam aleminin nereye gittiğini ele alır. kullandı. Uzun yıllardır mimarlık alanında yayın yapan Arredamento Mimarlık adlı der­ RHOADS MURPHEY: İngiltere’de Birming­ ginin yayın koordinatörlüğünü yürütüyor. ham Üniversitesi öğretim üyesi. Ana ilgi saha­ Mimar Sinan’ın eserleri ve kişiliği üzerinde ları Osmanlı devlet yapısı, malî durumu, Os­ çalışmalar yapıyor. Osmanlı Tarihini Yeniden Yazmak: Gerileme Paradigmasının Sonu başlığı altında bir araya getirdiğim makaleler, Osmanlı tarihini dilsizleştirdiğine inandığım gerileme paradigmasının ne olduğunu, ama daha çok da, neden işlemeyen ve kusurlu bir paradigma ol­ duğunu göstermek; bir adım daha atarak, tarihimizin neden böyle pasifize edici bir şekilde kurgulandığım sorgulamak, hatta Osmanlı tarihini yeniden dönemlere ayırma çabasmda alternatif yolların neler olabileceğini ortaya koymak amacıyla buradalar. Yazılar, bir yandan mevcut tarihçiliğimizin çıkmazlarından bi­ risi olduğu giderek daha aşikâr bir şekilde ortaya çıkan mevcut dö- nemlendirme (periodization) şemasını eleştirirken, öbür yandan da, özellikle gerileme (decline) kavramının eleştirilmesi, Osmanlı tarihinin çok-katlı ve çok boyutlu gerçekliğini anlamanın yeni yol­ larının aranması gibi hususlar üzerinde duruyor. Nihayet Osmanlı gerçeğine karşı bizi körleştiren, hem de bir toplumun tarihi kendi yüzü olduğuna göre, yüzümüzü tarihin aynasında çarpık çurpuk hale getiren bu şemanın Türkçedeki ilk derli toplu eleştirisini sunuyor. Elinizdeki kitapta, Osmanlı tarihini “dönemlendirme” (periodi­ zation) meselesini tartışan metinler ile bazı yerli ve yabancı Osmanlı tarihçilerinin ‘gerileme’ iddiasım ele alan yazılarından epeyce sınırlı bir seçme yapıldı. Sınırlı diyorum, zira bu kitapta gündeme getir­ diğimiz tartışmanın burada sunulan yazılardan ibaret olmadığını o mustafa armağan vurgulamak önemli. Yani hem makale birikimi olarak oldukça hacimli bir yekûn karşısındayız -ki bu yekûn giderek de artıyor-, hem de Osmanlı tarihini konu alan kitaplarda bu mesele çeşitli bölümlere dağılmış olarak tartışılmaktadır. Mesela kitaba alamadığımız sıkı bir 'gerileme eleştirisi’, Roger Owen’in ekonomi alanına değerli bir katkı sağlayan “Dünya Ekonomisinde Orta Doğu, 1800-1914” adlı çalışmasının Girişi’nde bulunmaktadır.1 Aynı şekilde Suraiya Faroqhi “Bunalım ve değişim” başlıklı makalesinde2, Linda Darling de 1560-1660 döneminde Osmanlı Devleti’nde vergi tahsili ve mali idare üzerine yazdığı kitapta3 “gerilemeci” bakışa kendi alanlarından çeşitli eleştiriler yöneltmişlerdir. Ancak kitaplarındaki bu parçalar­ dan, ait oldukları kitap içinde işgal ettikleri bütünlüğü elinizdeki derlemede sürdüremeyecekleri gerekçesiyle sarf-ı nazar edilmiştir. Yine bazı yerli araştırmacı ve tarihçilerin konuyla ilgili metinleri de, tekrara yol açmamak için kitaba alınmadı.4 Sonuç olarak, Os­ manlI Tarihini Yeniden Yazmak: Gerileme Paradigmasının Sonu, bu alandaki bütün birikimi bünyesinde barındıran bir antoloji olarak değil, tarihçilik alanındaki yeni bir açılımı belli örnekler üzerinden sergileyen ve kendi içinde tartıştıran bir ana metin olarak tasarlandı. Bu bütüne uymayan veya tekrar mahiyetindeki bazı yazıların der­ 1 Roger Owen, The Middle East in the World Economy, 1800-1914, Londra ve New York: I. B. Tauris 1993, s. 23. Introduction’ın alt başlığı Owen’rn, ele aldığı dö­ nemde bir gerileme görmediği tezini özetler mahiyettedir: “Sözde ‘gerileme’ dö­ neminde Orta Doğu ekonomisi”, 1500-1800 (“The Middle East economy in the period of so-called ‘decline’, 1500-1800"). 2 “Suraiya Faroqhi, “Crisis and change, 1590-1699”, Halil İnalcık with Donald Qu- ataert, An Economic and Social History of Ottoman Empire, 1300-1914, Cambrid­ ge University Press, 1994, s. 413 vd. 3 Linda T. Darling, Revenue-Raising and Legitimacy: Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, E. J. Brill, 1996, Introduc­ tion. Mesela şu sözlerini okuyunuz: “Osmanlı gerilemesi kavramı, Osmanlı İmparatorluğu’nun fiilî şartlarından çok Batı Avrupa’nın kendisi hakkmdaki imajlarını yansıtır” (s. 1). 4 Mesela Mehmet Öz’ün “Onyedinci yüzyılda Osmanlı Devleti”, Türkiye Günlüğü, sayı: 58, Kasım-Aralık 1999, s. 48-53, Erol Özvar’m, “Osmanlı tarihini dönemlen- dirme meselesi ve Osmanlı nasihat literatürü”, Dîvân, sayı: 7,1999/2, s. 135-151 ve M. Fatih Çalışır’ın “Decline of a “myth”: Perspectives on the Ottoman ‘decli­ ne’”, Tarih Okulu, Sayı: IX, Ocak-Nisan 2011, s. 37-60 başlıklı makaleleri bu me- yanda zikrolunabilir. önsöz #11 lememizde yer almayışının sebebi, bu yazıların değersiz olmaları değil, tamamen editoryal kaygılardır. Kitabımıza seçilen makalelere gelince, onları aşağıda kısaca tak­ dim etmek istiyorum. Meseleyi çeşitli boyutlarıyla ortaya koyan ve tartışmaya açan “‘Osmanlı gerilemesi’ masalından uyanmak” başlıklı yazım, hem farklı alanlardan verdiği örneklerle, hem de konuyu tartışan tarihçi­ lere yapılan yoğun atıflarla, aynı zamanda da daha basit bir anlatım sergilediği için bir tür toparlayıcı giriş metni olarak düşünüldü. Onu takip eden iki yazı ise ileride sıkça eleştirilecek ‘gerileme’ paradigmasının ne olduğunu ve nasıl geliştiğini görmek bakımından temel metinler. Özellikle kitapta sık sık eleştirilerine rastlayacağınız Bernard Lewis’in klasikleşmiş makalesi “Osmanlı İmparatorluğunun inhitatı üzerine bazı düşünceler” (aslına sadık bir çevirisi, “Osmanlı gerilemesinin Osmanlı gözlemcileri” dir), yazann temel tezini olduğu kadar Oryantalizmin bir döneminin Osmanlı tarihine yanlı bakış açısını da ele vermesi bakımından bir prototip metin (bir başka deyişle ‘nişan tahtası’) olarak seçildi. Günümüz Osmanlı tarihçilerinin piri Halil İnalcık’m “Osmanlı tarihinde devirler” başlıklı önemli makalesi ise Osmanlı tarihçiliğinde revizyonist tavrı sembolize ediyor. Lewis’in adeta kaderci bir bakışla mahkûm ettiği Osmanlı realitesinin devirden devire değişen yüzle­ rini usta bir tarihçinin yaklaşımıyla canlandıran İnalcık’m makalesi, kitabın ileriki sayfalarında başlayacak sert tartışmalara da bir nevi zemin hazırlamaktadır. Harvard Üniversitesi’nden Cemal Kafadar’ın “Osmanlı tarihinde gerileme meselesi” adlı hacimli metni, birçok açıdan yeni Osmanlı tarihinin müjdelerini veren hakikaten dopdolu bir çalışma. Hem interdisipliner yaklaşımı, hem de felsefeden edebiyata uzanan bir çizgide tarihin içinde yaptığı ufuk açıcı yolculuğu için (tabii zengin literatür bilgisi açısından da) son derece önemli bir yerde duruyor Kafadar’m metni. En vurucu cümlelerinden birisi ise, “OsmanlI’nın gerileyip gerilemediğinden emin değilim”. Yukarıda kitabından bahsettiğimiz Arizona Üniversitesi’nden Linda Darling, yeni sayılabilecek bir makalesiyle (“Osmanlı tari­