T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2462 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1433 OSMANLI TÜRKÇES‹ GRAMER‹-I Yazar Prof.Dr. Hayati DEVEL‹ Editörler Prof.Dr. Musa DUMAN Yrd.Doç.Dr. Halit B‹LTEK‹N ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ İçindekiler Sunuş ……………...……………………………………………………. vi Arapçada Kelime Yapımı: Kelime Kalıpları ve Çokluk 1.ÜNİTE Kategorisi ……………..…..……………………………………………. 2 GİRİŞ …………………………………………………………….……… 3 ARAPÇA KELİMELERİN YAPISI ………………..………..….……… 3 ARAPÇA KELİME YAPIMI ………………..……..………..….……… 4 ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİ ………………..………..….……… 6 Arapça Kelimelerin Veznini Bulmak ….…..……………….…………… 6 HARFLERİNE GÖRE ARAPÇA KELİMELER ….……….…………… 8 ARAPÇADA İSİMLER VE ÇOKLUK ….………..……….…………… 13 Arapçada İsimler …………………..……………………….…………… 13 İsimlerin Vezinleri …………………..….………………….…………… 14 Arapçada İsimlerde Çokluk ….….………………………….…………… 14 İkilik (Tesniye)….….…………….………………..……….…………… 14 Çokluk (cem') ….….…………….………………..……….…………… 15 Sâlim Çokluklar ….….………….………………..……….…………… 15 Mükesser Çokluklar….….………….……………..……….…………… 16 Özet …………………..……………….….……………………………… 23 Kendimizi Sınayalım ………………….….……………………………… 25 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ……..….………….……..……… 26 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ..………………..……..……….……..……… 26 Yararlanılan Kaynak …………….…….………………….……..……… 28 2.ÜNİTE Arapçada Kelime Yapımı: Mücerred Masdarlar, İsm-i Fâ'iller ve İsm-i Mef’ûller …………………………………………..…..………. 30 ARAPÇADA MASDARLAR ………………….……………….……… 31 Mücerred (Semâî) Masdarlar ………………………..………..….……… 33 Sülâsî Mücerred Masdarların Vezinleri ………………..……..….……… 33 Rubâî Mücerred Masdarlar ….……………………………….………… 35 Mimli Masdarlar ……..………………………….………….…………… 36 Mec'ûl Masdarlar ………………………………………………...……… 36 İSM-İ FÂ'İL VE İSM-İ MEF'ÛL ………………..…….….…………… 37 Mücerred Masdarların İsm-i Fâilleri ve İsm-i Mef'ûlleri ……….……… 37 Özet …………………..……………….….……………………………… 40 Kendimizi Sınayalım ………………….….……………………………… 41 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ...……..….………….……..……… 42 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı …………………..……..……….……..……… 42 Yararlanılan Kaynak .…………….…….………………….……..……… 43 Arapçada Kelime Yapımı: Mezîdünfih Masdarlar 3.ÜNİTE (Kıyâsî Masdarlar) ……………..………………………………………. 44 MEZÎDÜNFİH MASDARLAR (KIYÂSÎ MASDARLAR)……….……… 45 İf'âl لﺎﻌﻓا Bâbı …………………….…….………...……………………… 46 İf'âl Bâbının İsm-i Fâ'ili ….………………………………….…………… 46 İf'âl Bâbının İsm-i Mef'ûlü ……………………………….……………… 46 Tef'îl ﻞﻴﻌﻔﺗ Bâbı …………………………………………..……………… 48 Tef'îl Bâbının İsm-i Fâ'ili ….….…………………………….…………… 48 Tef'îl Bâbının İsm-i Mef'ûlü ….…………………………….…………… 49 Tefa''ul ﻞﻌﻔﺗ Bâbı ………………...…….………...……………………… 50 Tefa''ul Bâbının İsm-i Fâ'ili ….……………………..……….…………… 51 Tefa''ul Bâbının İsm-i Mef'ûlü ….………………………….…………… 51 Tefâ'ul ﻞﻋﺎﻔﺗ Bâbı ….….………….………………………….…………… 53   iii Tefâ'ul Bâbının İsm-i Fâ'ili ….…..…………………..……….…………… 53 Tefâ’ul Bâbının İsm-i Mef'ûlü ..….…..……………..……….…………… 54 Müfâ'alet ﺔﻠﻋﺎﻔﻣ Bâbı ……………….…..……………..……….…………… 54 Müfâ'alet Bâbının İsm-i Fâ'ili ………..……………..……….…………… 54 Müfâ'alet Bâbının İsm-i Mef'ûlü ….…..…..………..……….…………… 55 İnfi'âl لﺎﻌﻔﻧا Bâbı ……………...……………………..……….…………… 57 İnfi'âl Bâbının İsm-i Fâ'ili ….………....…..………..……….…………… 57 İnfi'âl Bâbının İsm-i Mef'ûlü ….…….……………..……….…………… 57 İf'ilâl لﻼﻌﻓا Bâbı ……………….……..……………..……….…………… 57 İf'ilâl Bâbının İsm-i Fâ'ili …...……………………..……….…………… 58 İf'ilâl Bâbının İsm-i Mef'ûlü …...…………………..……….…………… 58 İfti'âl لﺎﻌﺘﻓا Bâbı ……………..….……...…..………..……….…………… 58 İfti'âl Bâbının İsm-i Fâ'ili ……...…….……………..……….…………… 59 İfti'âl Bâbının İsm-i Mef'ûlü ……...….……………..……….…………… 59 İstif'âl لﺎﻌﻔﺘﺳا Bâbı ……………...…….……………..……….…………… 61 İstif'âl Bâbının İsm-i Fâ'ili …...……………………..……….…………… 61 İstif'âl Bâbının İsm-i Mef'ûlü ….……….....………..……….…………… 61 Özet …………………..……………….….……………………………… 64 Kendimizi Sınayalım ………………….….……………………………… 65 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ………….………….……..……… 67 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ………………………..……….……..……… 68 Yararlanılan Kaynak …….………………………..……….……..……… 68 Arapça Kelime Yapımı: Sıfat-ı Müşebbehe, İsm-i Tafdîl, Mübâlağa-i 4.ÜNİTE Fâ'il, Diğer Kelime Türleri; Arapça Kelimelerde Değişim: İ’lâl …… 70 ARAPÇA SIFATLAR ……………….………….……………….……… 71 Sıfat-ı Müşebbehe ………………….………………..………..….……… 71 İsm-i Tafdîl ……………………………..……………..……..….……… 72 Mübâlağa-i Fâ'il …….….…………………...……………….…………… 74 İsm-i Mensûb ………………………………………………….………… 75 İSM-İ MEKÂN ……..…………………………………………...……… 77 İSM-İ ZAMAN …………………………………..…….….…………… 78 İSM-İ ÂLET ……………………………………………………..……… 79 İSM-İ TASGÎR …………………….………………….….…………… 79 İ'LÂL ……………….………………..…………………….…………… 80 Masdarlarda Yapılan İ'lâller ……………….……..……….…………… 80 Sülâsî Mücerred Masdarlarda Yapılan İ'lâller ……….…….…………… 80 Kıyâsî Masdarlarda Yapılan İ'lâller………………….…….…………… 80 İsm-i Fâ'il Vezinlerinde Yapılan İ'lâller……….…….…….…………… 82 İsm-i Mef'ûl Vezinlerinde Yapılan İ'lâller……..…….…….…………… 84 Diğer Bazı Vezinlerinde Yapılan İ'lâller…………….…….…………… 85 Özet  ……………………………………….………….…….…………… 86 Kendimizi Sınayalım ………………….….……………………………… 87 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ……..….………….……..……… 90 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ………………..……..……….……..……… 90 Yararlanılan Kaynaklar ……………………..……..……….……..……… 90 5.ÜNİTE Arapça Kelime Grupları: İsim ve Sıfat Tamlamaları, Edatlar ………. 92 ARAPÇA YAPILI TAMLAMALAR …………………………….……… 93 Harf-i Ta’rîf ……………………………………...……………………… 93 Ay Harfleri (Hurûfü’l-kameriyye) ……..…..……………….…………… 94 ARAPÇA YAPILI İSİM TAMLAMALARI …………………………… 94 Arapça Tamlamaların Okunuşu ….…...…………………….…………… 95 Makam ve Mevki İsimleri …………………..……………………… 96 Kitap İsimleri ………………………………..……………………… 96   iv Bilimsel Terimler ……………....……………..……………………… 96 ARAPÇA YAPILI SIFAT TAMLAMASI …………….…….…………… 97 Arapça Sıfat Tamlamalarında Uyum …..……………………………… 98 ARAPÇA ÖN EDATLAR (HARF-İ CERR’LER) ……….……………… 98 ARAPÇA TAMLAMALARDAKİ DEĞİŞİKLİKLER ………..….……… 99 Tamlamanın Üstünlü Okunması ………….………………….…………… 99 Tamlamanın Esreli Okunması ………….………………….…………… 100 ARAPÇA BİRLEŞİK SIFATLAR: LAFZÎ İZÂFET ……………….…… 102 Lafzî İzafetlerin Kullanışı ………………………..……………………… 103 Özet …………………..……………….….……………………………… 107 Kendimizi Sınayalım ………………….….……………………………… 109 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ………….………….……..……… 110 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ………………………..……….……..……… 110 Yararlanılan Kaynak ……………………………..……….……..……… 111 Metinler Metinler…………………………………………….….….……….……… 112 Mehmet Akif Ersoy - İstiklal Marşı …………………………….……… ? Mustafa Kemal Atatürk - Gençliğe Hitabe………………………………… ? Musa Süreyya - İstiklal Marşı …………………………………….……… ? Ahmed Hikmet Müftüoğlu - Yeğenim …………………………………… ? Falih Rıfkı - Fikir ve Sanat Ankarası …………………………….……… ? Mehmet Emin - Eğridir Gölünün Kıyısında …………………….……… ? Mehmet Rauf - Eski Mektup …………………………………….……… ? Köprülüzade Mehmet Fuad - Lisanımıza Dair ………………….……… ? Ahmet Haşim – Gurabahâne-i Laklaka’dan “Müslüman Saati” ………… ? Ahmet Haşim - O Belde …..…………………………………….……… ? Ahmet Refik - Sultan Cem’den ………………………………….……… ? Ruşen Eşref - Mimar Sinan’ın Kabrini Ziyaret ………………………… ? Mehmet Akif - Bir Gece …..…………………………………….……… ? Muallim Naci – Mecmû’a-i Mu’allim’den “Yazmış Bulundum” ……… ? Muallim Naci – Şerâre’den “Bir İki Söz” ……………………….……… ? Muallim Naci – Esâmî’den “Nabi” …………………………….……… ? Muallim Naci - Bahâr-ı Şebâb …………………………………….……… ? İsmail Habib – Türk Teceddüd Edebiyatı’ndan “Rıza Tevfik” ………… ? İsmail Habib - Türk Teceddüd Edebiyatı’ndan “Cenâb Şehabeddin” … ? Abdülhak Hâmid - Kabr-i Selîm-i Evveli Ziyaret ……………….……… ? Abdülhak Hâmid - Merkad-i Fatih’i Ziyaret …………………….……… ?   v SUNUŞ Osmanlı Türkçesi adı verilen dönem, Türkçenin 15. - 20. yüzyıllar arasındaki tarihsel gelişme sürecinin adıdır. Bu dönemin en belirgin özelliği ise, söz varlığı alanındaki etkileşme ve değişmelerdir. Türkiye Türkçesi, bir yazı dili olarak gelişmesini büyük ölçüde Fars ve Arap edebî dillerinin etkisi altında gerçekleştirdi ve bu dillerden yoğun söz varlığı ve kavram ödünçledi. Çok kültürlü bir imparatorluk aydını olarak Osmanlı entelektüeli de edebî ve bilimsel dilini geliştirirken Fars ve Arap dillerini doğal kaynakları arasında gördü. Türkçe, bu iki dilden hem söz varlığı hem de söz dizimi bakımından önemli alıntılar yaparken bu dillere de birçok kelime ve dilbilgisel yapı katmıştır. Bugün 20. yüzyılın ilk çeyreğinden geriye doğru uzanan muazzam kültür birikimini anlamak, hem kültürel birikimimizi hem de tarihsel hafızamızı, yani arşivlerimizi gelecek nesillerin yararlanabileceği hâlde tutmak, Osmanlı Türkçesini bilen ve anlayan araştırmacılar sayesinde mümkün olabilir. Metinleri okumayı başaran veya araştırmacılar tarafından çevriyazısı hazırlanmış metinleri okuyan bir entelektüelin ise anlama ulaşabilmesi için çıkması gereken basamaklar vardır. Bir tarihsel metni anlamak için onun kelimelerini, kelimelerinin yapısını, söz dizimi içindeki görevini iyice bilmeliyiz. Bu metinleri üreten nesillerin yaşama biçimlerini, sosyal yapılarını, edebî eğilimlerini bilmeden de metinleri anlamakta güçlük çekeriz. Bunun için yapmamız gereken, tarihsel dönemlerle ilgili birçok kitap okuyarak geçmişte ne olup bittiğini anlamak, metinlerdeki alıntı söz varlığı unsurlarının dilbilgisel yapısı hakkında yeterli bilgiye sahip olmaktır. Osmanlı Türkçesinin yapısını öğrenmek bize sadece geçmişle bağ kurma imkânını değil, günümüz Türkçesini doğru yazma, okuma ve anlama imkânını da verecektir. Bu derslerde yabancı bir dilin kurallarını değil, dedelerimizin bize bıraktığı mirasın dilini öğrendiğimizi unutmamalıyız. Amacı Türkiye Türkçesinin 15-20. yüzyıllar arasındaki döneminin dil özelliklerinin ortaya konulmasına, bu dönemden kalan eserlerin, belgelerin okunup anlaşılmasına katkıda bulunmak olan kitabın hazırlanmasında emeği geçen yazarımız Sayın Prof.Dr. Hayati Develi’ye ve dizgi-basım sırasında yardımlarını esirgemeyen tüm çalışanlara teşekkür ederiz. Editörler Prof.Dr. Musa Duman Yrd.Doç.Dr. Halit Biltekin   vi vii Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra;  Osmanlı Türkçesinde kullanılan Arapça kökenli kelimelerin yapısını tanıyabilecek,   Arapça kelimelerde vezin / kalıp kavramını kavrayıp bir kelimenin veznini bulabilecek,   Harflerinin niteliklerine göre Arapça kelimelerin ayrıldığı kısımları (aksâm-ı seb'ayı) tanımlayabilecek,   Arapça kelimelerde ikilik (tesniye) ve çokluk (cem') yapısını ayırt edebilecek, çokluk kelimelerin sıkça kullanılan kalıplarını sıralayabileceksiniz.    Anahtar Kavramlar  Vezin  Kelime kalıbı  Aslî harfler  Zâid harfler  Aksâm-ı seb'a  Arapça kelime türleri  İkilik (tesniye)  Çokluk (cem')   İçerik Haritası  ARAPÇA KELİMELERİN YAPISI   ARAPÇA KELİME YAPIMI   ARAPÇA KELİMELERİN VEZNİ   HARFLERİNE GÖRE ARAPÇA KELİMELER  ARAPÇADA İSİMLER VE ÇOKLUK   2 Arapçada Kelime   Y apımı: Kelime Kalıpları   ve Çokluk Kategorisi       GİRİŞ Osmanlı Türkçesinde, bir kısmı günümüz Türkçesinde de kulanılan çok sayıda Arapça ve Farsça kelime bulunmaktadır. Konuşma diline yerleşmiş ve kullanım sıklığı yüksek olanlar dışında bu alıntı kelimeler Arap ve Fars yazı dilindeki orijinal imlâlarına bağlı olarak yazılmışlardır. Arapça ve Farsça kelimelerin yapılarının bilinmesi, metnin doğru okunması ve doğru anlamlandırılması açısından önemlidir. Önümüzdeki ünitelerde, günümüz dil bilgisinde yapı bilgisi (morfoloji), klasik dil bilgisinde sarf bölümlerinde işlenen konuları ana hatlarıyla öğreneceğiz. Bu iki dilden isimler, sıfatlar, zarflar ve bağlaçlar alınmış, çekimli fiil unsurları alınmamıştır. Önümüzdeki ünitelerde yapımlarıyla ilgili özelliklerini öğreneceğimiz bu unsurlar, kabaca “isim” kategorisinde değerlendirilir. ARAPÇA KELİMELERİN YAPISI Arapça, bükünlü bir dildir; yani bir kökten yeni kelimeler türetilirken başa ve bükün: Dil bilgisi sona ekler getirilmez. Kelimenin kökünü oluşturan temel harflerin belli bir görevleri ve yapı bakımından, kelime kalıba göre başına, sonuna veya ortasına; bazan hepsine birden belli harflerin köklerinin başında, ilâvesiyle yeni kelimeler yapılır. Bu yapıdan dolayı, Arapça kelimeler klasik dil içinde veya sonunda bilgisi kitaplarında bugünkü dil bilgisi anlayışından farklı bir şekilde türlü değişikliklerin sınıflandırılmıştır. Türkçede kullanılmayan fiil çekimlerini bir tarafa bırakırsak, olmasıdır. Arapça kelimeler kabaca iki gruba ayrılır: bükünlü diller: a) asıl isimler (=ism-i câmid) Arapça, İbranice vs. b) türemiş isimler (=ism-i müştak). gibi dillerdir. Asıl isimler (ism-i câmid) grubuna giren kelimeler özel isimler, cins isimleri ve sayı isimleridir. Fiilden türemiş isimler (ism-i müştak) ise masdar isimleri, ism-i fâ'il, ism-i mef'ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ'il, ism-i tafdîl, ism-i mekân, ism-i zamân, ism-i âlet, ism-i tasgîr, ism-i mensûb olarak gruplara ayrılır. Bazı bağlama edatlarıyla, harf-i cer denilen edat ve zarfları da ayrıca zikretmek gerekir. Edat ve harf-i cerler hariç bu kelimeleri dilbilgisel görevlerine göre isim ve sıfat olarak da sınıflandırmak mümkündür: İsm-i câmid grubuna giren bütün kelimeler, masdarlar, ism-i mekân, ism-i zaman, ism-i âlet, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler.   3 İsm-i fâ’il, ism-i mef'ûl, sıfat-ı müşebbehe, mübâlağa-i fâ’il, ism-i tafdîl, ism-i mensûb cinsinden kelimeler ise sıfattırlar. isim ism-i fâ’il masdar ism-i mef'ûl ism-i mekân sıfat-ı müşebbehe İsim Sıfat ism-i zamân mübâlağa-i fâ’il ism-i âlet ism-i tafdîl ism-i tasgîr ism-i mensûb ARAPÇA KELİME YAPIMI Birleşik kelimeler dışında Arapçada kelimeler ön ve son eklerle değil, bükünlenme yoluyla yapılır. İki harfli edatlar ve birkaç kelime dışında Arapçada bir kelime kökü en az üç harften oluşur. Bunlara aslî harfler denilir. Yeni kelime yapılırken bu aslî harflerin başına, ortasına veya sonuna bir veya daha fazla harf ilâve edilir. Bu ilâve harflere zâid harfler (=ekleme harfler) denilir. Kelime yapımı belli kalıplara göre olduğu için, bu zâid harflerin hangi harfler olabileceği bellidir. Aşağıdaki harfler, kelimenin kalıbına göre zâid harflerden olabilir: ى , ٥ , و , ن , م ,س , ت , ا , (hemze) أ Zâid Harfler Nerelerde Kullanılır? Zâid harflerin kelimelerde kullanılışıyla ilgili bazı genellemeleri bilirsek, zâid ve aslî harfleri daha kolay tanıyabiliriz: 1. Hemze ( أ ) sadece kelime başında zâid olur: رﺎﮑﻓا efkâr, جاﺮﺧا ihrâc (Osmanlı Türkçesinde bu gibi kelimelerde hemze yazılmayıp sadece hemzenin 'kürsüsü' olan elif yazılmıştır.) 2. Elif ( ا ) kelime içinde uzun a (â) sesini karşılamak için kullanılır: ﺮﻫﺎﻣ mâhir, ﺮﺑﺎﳐ muhâbir 3. Te ( ت ) kelime başında, ortasında ve sonunda zâid olarak bulunabilir: ﻞﻴﮑﺸﺗ teşkîl, رﺎﻈﺘﻧا intizâr, ﺖﻳﺎﮑﺷ şikâyet. 4. Sin ( س ) ist-, müst- ses grubuyla başlayan kelimelerde zâid harf olur: لﺎﻘﺜﺘﺳا istiskāl, ﻞﺒﻘﺘﺴﻣ müstakbel. 5. Mim ( م ) harfi sadece kelime başında zâid harf olur: مﻮﻠﻌﻣ ma'lûm, ﻪﻤﮑﳏ mahkeme.   4 6. Nun (ن) harfi in-, mün- ses gruplarıyla başlayan kelimelerde başta, -ân ile biten kelimelerde ise sonda zâid olur: رﺎﺴﮑﻧا inkisâr, ﺮﺴﮑﻨﻣ münkesir, نﺎﻓﺮﻋ irfân. 7. Vav (و) harfi genellikle kelime içinde uzun u (û) sesini karşıladığında zâid olur: مﻮﻠﻌﻣ ma'lûm, لﻮﻬﳎ mechûl, مﻮﻠﻈﻣ mazlûm, بﻮﻠﻐﻣ mağlûb, ﻕﻮﻘﻩ hukûk. 8. He (٥ ) harfi kelime sonunda Arapçadaki kapalı te harfi yerine kullanıl- dığında zâid olur: ﻪﺳرﺪﻣ medrese, ﻪﺑﺎﺘﮐ kitâbe, ﻪﺑﺮﺿ darbe. 9. Ye (ى) harfi kelime içinde uzun i (î) sesini karşıladığında zâid olur: ﻢﻴﻠﻌﺗ ta'lîm, ﲑﻘﻓ fakîr, ﲑﺒﮐ kebîr. Kelime yapılışını daha iyi anlamak için aşağıdaki örneği inceleyelim: Arapçada ‘yazmak' fiilini oluşturan kök harfler ب ت ك (k-t-b)'dir. Şimdi bu kökten türetilmiş, dilimizde kullanılan bazı kelimelere bakalım: بﺎﺘﻛ kitâb, ﺐﺗﺎﻛ kâtib, بﻮﺘﻜﻣ mektûb, ﺐﺘﻜﻣ mekteb, ﻪﺑﺎﺘﻛ kitâbe vs. Görüldüğü gibi aslî harfler değişmemekte, bu köke zâid (ilâve) harfler getirilerek yeni kelimeler yapılmaktadır. Şimdi “sakin olmak, yerleşmek, rahatlamak” fiilini oluşturan ن ك س (s-k-n) aslî harflerinden türetilen bazı kelimelere bakalım: نﻮﮑﺳ sükûn "durma, kesilme, rahatlık vs." ﺖﻧﻮﮑﺳ sükûnet "durgunluk, rahat, durma vs." ﻦﮐﺎﺳ sâkin "kımıldamayan, oturan, durgun vs." نﺎﮑﺳ sükkân "oturanlar, sâkinler vs." ﻪﻨﮑﺳ sekene "oturanlar, sâkinler vs." نﺎﮑﺳا iskân "yerleştirme, ev sahibi etme vs." ﻦﮑﺴﻣ mesken "oturulan yer, ev vs." ﲔﮑﺴﺗ teskîn "sakinleştirme, rahatlatma vs." ﻦﮑﺴﻣ müsekkin "yatıştırıcı, teskin edici vs." ﺖﻨﮑﺴﻣ meskenet "miskinlik, fakirlik; beceriksizlik vs." ﲔﮑﺴﻣ miskîn "fakir, beceriksiz, cüzzamlı vs." Bu kelimelerde de kelime kökünü oluşturan aslî harfler değişmezken, yeni kelimeler türetmek için bu köke zâid harfler getirilmiştir.   5