OSMAN NURİPAŞA'NIN 17 TEMMUZ 1885 TARİHLİ HİcAZ RAPORU1 Selçuk Akşin Somel • a -Giriş ıı'Abdülhamid dönemi Osmanlı vilayetlerinin siyasal ve sosyo-ekonomik durumunu rapor eden mahrem. nitelikli ve Yıldız Sarayı'na yazılmış oldukça geniş bir layiha literatüm bulunmaktadır. Başbakanlık Arşivi'nin özeııikle Yıldız Esas Evrak ve Yıldız Mütenevvi Maruzat tasnitlerinde bulunan bu layihalar 1880-1908 devresi Osmanlı taşrasında Osmanlı Devletini ve mülki idaresini tehdit eden olguları açık bir dille nakletmektedirler. Umumi müfettişlik göreviyle Balkanlara veya Anadoluya gönderilen Şakir Paşa ve Derviş İbrahim Paşa gibi Abdülhamid'in yeteneklerine güvendiği Paşaların yazdıkları kapsamlı raporlar 19.yüzyıl sonları Osmanlı taşrası hakkında bizi aydınlatmaktadır. Müşir Osman Nuri Paşa'nın 17 Temmuz 1885 tarihli Hicaz raporu da bu kapsam içinde değerlendirilmelidir. Kasım 1881'de Hicaz kumandanlığı'na ve vali vekilliğine, Haziran 1882'de Hicaz kumandanlığına ilaveten bu vilayetin valiliğine atananı ve i886'da Halep valiliğine naklolan Müşir Osman Nuri Paşa'nin3 Hicaz ve Yemen vilayetlerinde yaşayan bedeviler ve kabileierin idaresi ile yerel şeyhler ve şeritler hakkında yönetsel ve siyasal düşünceler belirten ve belirli reform tedbirleri öneren rapor niteliğinde müsveddeler hazırlamış olduğunu anlıyoruz. Ancak kendisi bu müsveddeleri son biçimine sokmaya fırsat bulamadan vefat etmiş olduğundan oğlu Said Bey bu müsveddeleri 1898'de rapor biçimine sokarak Yıldız Sarayı'na sunmuştur. Bu müsveddelerden Hicaz'a ilişkin olanı 5 Temmuz 1301 [17 Temmuz 1885], Yemen'e dair olanı ise 7 Teşrinievvel 1306 [19 Ekim 1890J tarihlidir.Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Esas Evrak 14/257/126/8'de bulunan bu temize çekilmiş müsveddelerin Yemen'e ait kısmı beş, Hicaz'a aİt olan bölümü ise onbeş varaktan oluşuyor. Bu makalenin amacı sözü geçen i Burapordan beni haberdar etmesi nedeniyle Prof.Dr.Selim Deringil'e teşekkürü borç bilirim. *Bilkent Üniversitesi Tarih Bölümü 2 İsmail Hakkı Uzunçarşılı: Midhaı Paşa ve Taif Mahkımı/arı. (2.baskl, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1985), s.35-37, 75. 3Hacı, TopalOsman Nuri Paşa 1840 (Istanbul) - ı898 (Istanbul) arasında yaşamıştır. II'Abdülhamid döneminde sarayın adamı olmakla tanınmış müşirlerdendi. Hicaz kumandanı olduğunda ferik (ıomgeneral) rütbesinde idi. Padişahın kendisine güveni sonucunda üç sene içinde, 1884'te feriklikten müşirliğe yükseldi. Sert kişiliğiyle tanınan Osman Nuri Paşa. kendisiyle iktidar yarışına giren Mekke Emiri Abdülmultalib'in azledilmesini başarmış ve tek başına Hicaz'da güç sahibi olmuştu. 1886'da Halep valiliğine, 1887'de Yemen valiliğine ve7.0rdu "Müşirliğine atanmış, 1890'da Suriye valisi olmuş ve bunu ikinci defa Hicaz. Halep ve Suriye valilikleri izlemiştir. i.H.Uzunçarşllı, Osman Nuri Paşa'nın tam da Midhat Paşa ve Yıldız hü~ümllllerinin Taifde bulundukları sırada Hicaz'a atanmasını kendisinin herhangi bir büyük Bab-ı Ali bürokratı ile ilişkisinin bulunmamasına ve padişahııı güvenil]i kazanmış olmasına bağlamaktadır. Yaşamı için bkz.Uzunçarşllı, Midhal Paşa.., s.144-i45; ibrahim Alileddin Gövsa: Türk Meşhur/arı Ansik/opedisi (Yedigün Neşriyat, İstanbul 1946), s.297. 2 SELÇUK AKŞİN SOMEL vesikanın sadece Hicaz'a ait olan kısmtlll ele' alarak, 19.yüzyılın sonlarında Hicaz vilayeti'nin Osmanlı yönetim sistemi içindeki yerini bu rapor ışığında değerlendirerek tartışmak, sonra raporun mealini ve aslını vermek olacaktır. 151Tde Osmanlı egemenliğine geçen Hicaz bölgesi yönetselolarak Haram-ı Nebevi (Mekke, Medine) ve Habeş (Cidde, Savakin, Masavva) eyaletininn Arabistan kısmından oluşmaktaydı. 186Tde Habeş eyaletinin lağvedilmesinden'sonra Cidde bölgesi ile Mekke Şeritliği birbirine bağlanmış ve Cidde vilayeti ihdas edilmişti. i882'de ise. yani Osınan Nuri Paşa'nın valili~i ile birlikte I(icaz vilayeti. teşkil edilmiştir.~ Ancak Hicaz. diğer Osmanlı eyalet ve vilayetlerine göre oldukça farklı bir siyasal yapı arz etmekteydi. Tanzimat öncesinde Hicaz bölgesi. doğrudan Osmanlı idaresine bağlı Cidde dışında, taııınıniyle özerk idi ve Mekke Şerili'nin yönetimi altında bulunmaktaydı. Vahabilere karşı Kavalalı Mehıııed Ali Paşa'nın birliklerinin bölgeyi 1812-13'de işgal etmelerinden sonra başlayan yönetsel ıslahatlarla Hicaz merkezi idare altına alınmaya çalışılm ıŞve i840'da doğrudan Osmanlı idaresine girdikten sonra da bu s[in~ç devam etmiştir. Böylelikle Hicaz yönetiminde, Osmanlı idaresi ve Mekke s Şerilliğj gibi unsurlardan oluşan iki başlı bir siyasal yapı ortaya çıkmıştlr. Bab-ı Ali Mekke Şerili'nin yetkilerini kısıtlamaya çalışırken Şerif konumunu muhafaza etmeye çalışıyordu. Ancak istanbul'un Mekke Şerifi'ni bütünüyle devre dışı bırakması da olanaksızdı" çünkü Hicaz bölgesindeki başıboş bedevi kabileleri sadece Mekke Şerili'ni otorite olarak tanınıakıaydılar. Şeriflik kuruımınun ilgası dUrLımunda hac yolları hiç bir surettegüwnlik altına alınamayacak, bu ise Osmanlı Devleti'nin islam dünyasındaki hilatı:t iddiasına önemli bir darbe anlamına gelecekti. Bu nedenledir ki Şerillik kuruııııı Arap vilayetleri arasında bütlin Tanzimat modernleşmesine direnip varlığını siirdürebilen mevcut tek yönetim biçimi olarak kalmıştlr.!> Hicaz'da 1877-1880 arasında süren iç huzursuzluklar ve Osmanlı Dcvleti'nin 93 I-Iarbi dolayısiyle geııel olarak imparatorluk dahilinde düştüğü siyasal zaaf durumu Hicaz bölgesinde Osmanlı varlığını sarsıntılı hale getirmişti.7 Şerif Hüseyin bin ,Muhammed Avn'ın suikaste uğraması sonucu 1880'de Şerif Abdülmuttalib İstanbul tarafından atanmış, ne var ki bu Şeritin Hicaz'a tek başına egemcn olma çabaları vc yerel ayandan gelen şikayetler üzerine ILAbdülhaıiıid, Hicaz'da devlet otoritesinin sağlama alınması ve aynca Taif kalesinde hapis. yaşayan Midlıat Paşa ve arkadaşlarının daha güvenli. bir gözetim altında bulunmaları amacıyle güven duyduğu Osman Nuri Paşa'yı 1881'de Hicaz ~ . /\ııdreas Ilırkm: /llL' !'rol'i/ceıı des ()Sııı(/ııisc!ıeıı Ndehes. Ti\VO il 13.Wiesbadeıı 1976,5.252. 2:"-1: isıııail 11,lkkl Uzunçarşılı. :\lekke-i :\fükareıııe "'ıııir!eri. 2.baskl, TOrk Tarih Kurumu Basııııevi, Aııkara IlJX4,s.27 11.2. . 5 Bulrus i\bu-Maniıeh. "Sultan i\bdulhal11id iiaııd .he sharils of Meeca (lgXO-1900)", Asi(/n (/nd )/i'ican Sludies (Kudüs). lJ(1973). s.I-2 :Uzuııçarşılı. Mekke...s.11X-130. 6 i\bu-Manııeh, a.g.l1l. 7 A.J.Weıısinek-C.E.llosworıh : "Makb". U2 :i\.L.I'.Burdett (yay.): Ni!Cords 0.(ıhe /fija;::/789- /925, Londoıı, Mchive Ediıioııs, 199.6.cilı 3(ı 87:"-1881 ).5.85-297. OSMAN NURİ PAŞA'NIN HİcAZ RAPORU 3 kumandam olarak bölgeye atamış, ve bu paşa l882'de Hicaz valisi olmuştur. • ~aşIİ1abuyruk hareket etme eğiliminde olan Şerif Abdülmuttalib'in azledilmesine muvaffak olan Osman Nuri Paşa, yerine atanan Şerif Avnürrefik ile özellikle 1885'ten başlayarak adalet ve hac güvenliği konularında anlaşmazlığa düşmüştür. Sert ve disiplinli bir yönetim kurmaya çalışan Osman Nuri Paşaımn valiliğine al,şamayan yerel ayan valiye karşı Şerifi desteklemeye başlamış ve oluşan tepkiler sonucu Şerifin nüfuzunu kısma girişimlerinde bulunan Osman Nuri Paşa i886'da Hicaz'dan el çektirilip Halep valiliği'ne atanmıştır. Böylelikle II.Abdülhamid'in Mekke Şeritlerini zayıtlatma politikası tam bir başarıya ulaşarnamış, ancak bundan böyle Şeritler iktidarlarını Osmanlı Devleti'ni rahatsız edecek tarzda kullanamaz olmuşlardır. 8 Bu çerçevede Osman Nuri Paşa'nın i7 Temmuz i885 tarihli raporu bir anlam kazanmaktadır. Bu raporun müsveddesi Osman Nuri Paşa'nın i882-1886 ,dönemi Hicaz valiliği sırasında kaleme alınmış olup bir anlamda Hicaz vilayetini aşama aşama düzenli bir Osmanlı vilayeti haline'sokma programim içermektedir. Burada temel yönetsel, yasal, eğitimsel ve ekonomik meseleler irdelenmekle birlikte dikkati çekecek biçimde, Mekke Şerifi'ne dair en ufak bir söz yoktur. ' Tipik bir ,okumuş asker-bürokrat olan Osman Nuri Paşa'nın bu raporunda , Tanzimattan beri Osmanlı bürokrasisinde görülen ve taşra vilayetlerine yönelik belirli bir "asayişçi-nizamcı-medeniyetçi-terakkiyatçı misyon" anlayışı kendini sergilemektedir. Amaç, legal-rasyonel esaslara göre işleyen üniform ve merkeziyetçi bir yönetsel yapı oluşturmak olduğundan böyle bir yapıda Mekke Şerifinin yeri bulunmamaktadır.9 Raporun daha ilk başlarında Osman Nuri Paşa'nın Müslümanların birliği konusundaki vurgusunu, Hicaz ile Osmanlı padişahı arasındaki bağlantıların artması gereğini, bu bölgede padişahın büyüklüğünün bilinmesi ve bunun İslam dünyası için bir hizmet olacağının altını çizdiğini görmekteyiz. ıo Bu konunun ilk aşamada belirtilmesi önemlidir, çünkü Hicaz kutsal toprakları, bütün askeri ve iktisadi önemsizliğine karşın, Osmanlı Devleti'nin Sünni Müslümanlığın dünyadaki başlıca temsilcisi konumunusürdürmesi ve "Hadim ül-Haremeyn üş- Şerifeyn" sıfatıyle padişahın halifelik vetsfına güç katmasıaçısından en azından imparatorluk dahilindeki farklı Müslüman nüfus ,grupları üzerindeki hükümranlığının siyasal meşruiyet temellerinden biriydi.' ı 8Abu-Manneh, a,g,m" s,14-19; Wensinck-Bosworth, a,g,m" s,151, 9. ' Taşraya yönelik modernleşmeci bir idare anlayışı için bkz, I1berOrtaylı: "Midhat Paşa'nm vilayet yönetimindeki kadroları ve politikası", Uluslararası Midhat Paşa Semineri (Edirne, 8-10 Mayıs 1984),TOrkTarih Kurumu Basımevi, Ankara 1986, s,227-233, Lo l.varak, l.ve 2, bentler. 11Ufuk Giilsoy :Hicaz Demiryolu, Eren yaymcılık, İstanbul 1994, s.38.45 ;William Ochscnwald : Religion. society and thestate in Arabia: The Hijaz wıder Ottoman control, 1848-1908, Columbus (Ohio), 1984. s,4 : aynı' yazar. "Ottonıan Subsidies to the Hijaz, 1877-1886", /nt,J.Middle East Stud,6 (1975), s.300, 4 SELÇUK AKŞİN SOMEL Osman Nuri Paşa'ya göre bir devletin sürekliliği ve uygarlık alanındaki ilerlemesi, yönetim, yargı. eğitim, ekonomi, maliye ve ulaştırma gibi temel meseleler.de gerçekleştirilecek temel yenilikler ve reformların gerçekleştirilmesine bağlıdır. 12 Bu meseleler arasında raporda en çok yer kaplayan birinci konu yönetim meselesi, ya da yönetsel ve siyasal taksimattır. Yönetsel ve siyasal taksimattan maksat merkezi idarenin kontrol edemediği göçebe bedevilerin yerleşikliğe geçirilmesidir. Osman Nuri Paşa, göçebelik ve yerleşiklik kavram ikilisi için "bedeviyet ve medeniyet" terimlerini kullanmaktadır. Bedeviler yetleşikliğe geçmemeleri halinde bir taraftan ilkel adetlerini sürdürmeye devam edecekler, diğer yandan uygarlık nimetlerinden mahrum kalacak ve sefalet içinde olacaklardır. Bu ise asayiş problemleri yaraltacaktır.13 Bu konunun önemi şuradaydı ki Birinci Dünya Savaşı öncesinde yapılan İngiliz tahminlerine göre takriben bir milyonun altında bulunan toplam Hicaz nüfusunun yaklaşık altıda biri şehirlerde ve vahalarda yaşayan. yerleşik halktanoluşmakta olup geriye kalan ezici nüfus çoğunluğu ise fakirliğin alt sınırında bulunan bedevilerden ibaretti. 14 Hicaz dahilinde ulaşım bedevilerdeki saldırganlık ve soygunculuk dürtülerinden dolayı güvenlikten yoksun olup özellikle hac mevsiminde hac yollarının emniyeti Osmanlı Devleti açısından önem taşımaktaydı. 15 Bedevilerin yerleşikliğe geçirilmesi konusu daha sonraları, ı,~eşrutiyet ~Ilıy:!,nda xeniden .t~ı;ıışılmış, Ze,ki el-Hatib ve Abdü!gani Seni (Yurtman) Millkiye Mecmuası'nefa bu konuda makaleler yayınlamışlardır.16 Hicaz'da asayışın sağlanması düzenli ordu birlikleriyle gerçekleştirilmekteydi. Ancak Hicaz'da halkın askere alınması uygulaması yoktu.l? Burada Osman Nuri Paşa sözü Hicaz, Yemen ve Trablusgarp gibi sıcak vilayetlerde görev yapan askerlerin tümünün imparatorluğun "unsuı'-ı aslisi" olan Anadolu Türkü olması ve imparatorluk genelinde askeri birliklerinüçte ikisinin Anadolu Türklerinden müteşekkiloluşuna değinmekte ve bir devletin gücünün devamının, o devletin dayandığı asli unsurun sayısıyla doğru orantılı olduğunu vurgulamaktadır. Bu bağlamda Paşa yukarıda sözü geçen sıcak vilayetlerde Türk unsurunun harcanmasının siyasal ve ekonomik sakıncalarına dokunmaktadır. İmparatorluk dahiliiıdeki diğer Müslüman gruplarının asli unsurdan sayılmaları için zamanın henüz erken olduğunu düşünen Osman Nuri Paşa, etkin politikalar sonucunda Türk olmayan Müslümanlar arasında kavmiyet ve milliyet duyguları ortadan kalksa dalJi bu ummrlarınasli unsur olan Türk ağaç gövdesinin sadece 12 2.varak I.benJ. 13 2.varak 2.benl. 14 David George Hogarth : The Hejaz before World War'1. A handbook. 2.baskl, Cambridge- London ı978, s.ı6-17. 15 Giilsoy, a.g.e., s.42 ;Hogarth. a.gee., s.ı7,47; Ochsenwald. Religion ...S.8-9. 16 Zeki e1-Hatib ;"Tavtin-j Aşair" (Mülkiye, Mayis 1326 NO.16) ve Abdiilgani Seni: "Temdin-i n Aşair" (Mülkiye, Haziran i326 No.i 17 • Hogarth, a.g.e., 5,47 ;Ochsenwald, Religion ...5.8. OSMAN NURI PAŞA'NIN HİcAZ RAPORU 5 birer dalları olabileceğini belirtmektedir. LS Bu çerçevede Osman Nııri Paşa, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında imparatorluk dahilindeki Türk olmayan Arap ve Arnavut Müslümanlar arasında ortaya çıkan ulusçuhik akımları ve 1880- 81 devresinde bu akımların bastırılmasına telmihte bulunmaktadır.'9 Raporun eğitimle bağlantılı diğer bir kısmında ise Osman Nuri Paşa, bir devletin şamil olduğu halkları kaynaştıran koşullardan birisinin dillerin birliği olduğunu ileri sürmekte ve Hicaz'daki okullarda Türkçe eğitimin maarifin temeli konumuna 'getirilmesi gereğinin altını çizmektedir. 20 Bu kısımlardan, Osman Nuri Paşa'nın bir TUrkvatanseveri olduğu rahatlikla tahmin edilebilir. Esasen I1.AbdUlhamid' in güvendiğibirasker-bürokrat olan bu Paşa'nın Yıldız Sarayı'na arz edilmek Uzere bu noktalara değinmesi ilginçtir. Diğer taraftan I1.Abdülhamid dönemi taşra eğitim politikasında özellikle Rumeli ve Doğu Anadolu bölgelerinde açılan devlet okullarında TUrkçe eğitimine verilen önem de göz önünde bulundurulacak olursa21, her ne kadar bu devrede resmi düzeyde İslami bir söylem egemen olmuş ise bile zımnen imparatorluk dahilinde TürkıuğU güçlendirmeye yönelik adımların atıldığı ortaya çıkmaktadır. i Osman Nuri Paşa, raporunun ikinci kısmında Hicaz ahalisine yönelik siyaset önerilerinde bulunurken, yönetsel ve siyasal taksimat. meselesine bir önsöz niteliğindeki böıumde22, bir bölgede halkın adet ve gelenekleri gözönUnde bulundurmadan yepyeni bir idare tarzının ancak şiddet ve baskı yoluyla empoze edilebileceğini, ne var ki bunun zararlı olacağına değinmiştir. Diğer taraftan ilginçtir ki Osman Nuri Paşa'nın 1886'da Hicaz valiliğinden alınmasının nedenlerinden biri bölgede halkın hiç alışmadığı katılıkta bir yönetim uygulaması ve bunun sonucu olarak şehirli kesimin tamamen Mekke Şerifi'ne yönelmesi olmuştu.r.2l- Şer' iye ve Nizamiye mahkemelerinin kurulması konusu birlikte ele- 'alınırken özellikle Şeriatın daha ilkel özellikler arz eden Hicaz yerel örf ve adetler karsisindaki etkisizliği hususunu Osman Nuri Paşa trajik bir örnekle gösteriyor.24 Gerekçe her ne kadar uygar kuralların Hicaz'da geçerliliğini .' 18 3.varak 2.benl. / 19 Bkz.Peter Bartl: Die albanischen Muslime zur Zeit der nationalel1 Unabhaengigkeitshewegung (1878-1912), Wiesbaden 1968 ;Shimon Shaınir :"Midhat Pasha and the anti-Turkish agitation in Syria". Middle Eastern Studies (Londra) 10-2 (1974), 5.115-141 ; Stnvro Skendi :"Beginnings of Albanıan Nationalist Trends in eulture and Education (1878-1912)", Journal of Central European Affairs 12(1952/53). 5.356-367 ;Fritz Steppat: "Eine Bewegung unter deıi Noıabeln Syriens 1877-78. Neues Licht auf die Entstehung des arabischenNationalisl11us", Zeitsch.der Deutsch.Morg.G.esell.Supplementa I, XVII. DeutscherOrientalistentag 21-27 Juli 1968, Teil 2. 5.631-649. 20 i2.varak 3.benl. 21 Akşin Some!.: Das Grundschulwesenin den Provinzen des Osmanischen Reiches waehrend der Herrschaftsperiode Abdülhamids 11(1876-1908). Verlag Haensel~Hohenhausen, Frankfurt 1995. 22'9.varak I.benl. _ 23 Abu Manneh, a.g.m., 5.14-16. 245.varak 2.benl. 6 SELÇUK AKŞİN SOMEL sağlama~ gibi ifade edilmekteyse de Mecelle çerçevesinde bulunan Sünni Şeriatını bölgede güçlendirmenin bir diğer maksadı her halde Osmanlı Devlet yönetiminin ve. bir halife olarak padişah otoritesinin bölgedeki meşruiyetini sağlamlaştırmak idi. Hicaz'daki mevcut eğitim kurumlarının eksikliğini ve yerel halka hitap etmeınesine değinen Osman Nuri Paşa, bedevi şeyhlerinin ve Mekke ileri gelenlerinin çocuklarına )i)l1elik hususi okullar açılmasını ve yerel idarecilerin bu okullardan mezun olanlardan seçilmesini savunmaktadır. 25İlginçtir ki daha ileride, 1892'de İstanbul'da kurulacak olan Aşiret Mektebi benzer biçimde imparatorluğunaşiret yapısı hakim bölgelerinden kabile ilerigelen çocuklarına temel bir Osmanlı eğitimi verip mezunlarını geldikleri yörelere idareci olarak a.tamak ve böylelikle. nnnanh Devleti'nin hakimiyet kurmakta zorlandığı alanlarda "Osmanlılaşmış" kabile yöneticileri aracılığıyle nüfuz kazanmak amacını taşımaktaydı. ıI.Abdülhamid'in Aşiret Mektebi'nin kurulması öncesinde eski Hicaz valisi Osman Nuri Paşa'nın görüşlerinden yararlanarak bu okulun kurulmasına ilişkin kapsamlı bir rapor yazdırmış olduğunu biliyoruz. 26Osman Nuri Paşa, Hicaz'daki görevi esnasında bir kültürel hizmet olarak l884-85'te Mekke'de devlet matbaası kurdurmuştur. Gerçi bu tesiste esas olarak geleneksel İslami eserler basılmışsa da basım olgusunun Hicaz'a girişi ilk defa bu basımevi ile olmuştur.2? Bu dönemde de ilk Hicaz Vilayeti Salnamesi yayınlanmıştır. Ancak, okullaşma alanında Osmanlı idaresi bölge halkına nüfuz edememiştir. Osmanlı eğitiminin Hicaz'daki başarısızlığı konusunda gösterilen nedenler olarak birincisi, ders dilinin Türkçe olması, ikincisi muallimleiin hep Türk oluşu, üçüncüsü Rüşdiye mektebi müfredatının "cesaret kıncılığı", yani Türkçe, Farsça, coğrafya, tarih, fen bilimleri gibi derslerin varlığı, ve bedeviler açısından önemli bir neden olarak da çocukların Osmanlı devlet okuluna gitmesi durumunda 2s çocukların askere celp edileceği korkusu belirtilmektedir. Diğer yandan Hicaz şehir nüfusunun, özellikle de Mekke ve Medinelilerin koyu tutuculukları da eğitimin gelişmesine bir engel teşkil etmekteydi.29 Eğitim konusuyla bağlantılı olarak, raporun yazarı Hicaz'da bir Maarif , Müdürlüğü ve bir Maarif Meclisi'nin kurulması gereğinden söz etmektedir. 30 Esasen eğitimin vilayet, sLncak ve kazalarda yaygınlaşmasını sağlamak, kurulan okuııara yerel maddi kaynak bulmak ve eğitimi yerinden denet-Iemek amacıyle 256.varak 3.ve.4.benller, 7.varak Lhent: iLvarak 4.hent ve 12.varak Lbent. 2(, Osman Nuri Ergin : Tiirk~ve Haar!!, Tarilıi, İstanhul. Eser Matbaaeılık, 1977, 3-4.eilt, s.1182 ; Eugene L. Rogan: "Aşiret Mektehi: Abdülhamid lLs Selıool For Tribes", Int.J.Middle East Slııd.28(l996), s.86. 27 C.Snouck Hurgronje : Mekkıı 111 ıhe lat/er pari of the 191h century: Dmly life, eustoms and learning. Transl.by J.H.Monahan. London, Luzac &Co. 1931, 5.165. 2N Jamal Alami: "Educatian in the Hijaz undcr Turkish and Sharitian rule", Islamie Quarterly (Londra) 19, 1-2 (1975), s.43; Muhammad Abdarrahman aş-Şamih :AI-Talimfi Makka wa-I- Madina ahir a/-ahd al-Ulmani. Ar-Riyad, ı973,5.33-35. . 29 Hurgronje, a.g.e" 5.58-59,95. )0 12.varak 3.bent. OSMAN NURİ PAŞA'NIN HİcAZ RAPORU 7 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'nde belirlenmiş olan bu yerel eğitim idare kurumları, gerçek anlamda ancak 1880 sonrasında Anadolu ve Rumeli vilayetlerinde yaygınlaşmaya başlamıştır. Sözü geçen MaarifMüdürlüğü mensupları ile Maarif Meclisi aza ücretleri ve diğer masraflar için gerekli mali fonlar genel olarak yen~1kaynaklardan ve i884 sonrasında Maarif Hisse-i İanesi vergisiye karşılanabildiğinden, ciddi surette vergi toplanamayan Hicaz'da böyle bir eğitim kurumlaşması nın gerçekleştirilmesi 1908 öncesinde mümkün olamamıştır.31 Hicaz'ı diğer düzenli Osmanlı vilayetlerinden ayıran diğer bir husus .imparatorluğun başlıca vilayetlerinde toplanan vergilerin burada tahsil edilememesiydi. Esasen aşiret ilişkilerinin toplum yaşamında önemli bir yer tuttuğu Yemen, Trablusgarp, Van, İşkodra ve Kosova gibi satıhta mülki idarenin etkisiz kaldığı vilayetıerin taşra bölgelerinde düzenli vergi toplamak bir sorun teşkil et(l1ekteydi. Hicaz'da, bedevi' nüfusun yarattığı olumsuzluğun üzerine ayrıca bölgenin gelenekselolarak kutsal bir mıntıka add edilmesi nedeniyle Mekke, Medine ve Cidde gibi şehirlerden de' vergi toplanamaması eklenmekteydi. Osman Nuri Paşa mali' meselelere ilişkin olarak yabancı •ülkelerden de örmek vererek, Osmanlı tebaası olan veya olmayan bütün mevcut nüfustan düzenli vergi almanın adaletin bir gereği olduğunu vurgular ve bu konuda somut politikalar önerir. 32 Paşa'yı rahatsız eden bir husus, sanat ve ticaret alanında Hicaz'ın yerli halkının ciddi bir varlık gösteremeyip bunlar yerine ekonomik girişimciliğin Cavalılar gibi Osmanlı tebaasından olmayan yabancı Müslümanların eline geçmiş olmasıydı. Ekonomik güce sahip Cavalılar yabancı olmaları nedeniyle vergi vermemekteydiler.33 Rapor yazarının bu konuyu vurgulamasının muhtemel bir diğer nedeni de, açıkça belirtmese bile, CavaII ve Hintli Müslümanların zamanının Hollanda ve Britanya sömUrge imparatorluklarının tebaası durumunda oluşları, ve Hicaz'da yerleşen bu unsurların Hollanda ve Britanya tarafından Osmanlı Devleti'ne diplomatik müdahale gerekçesi olarak kullanılabilme durumlarıydı. Bu çerçevede değinilmesi gereken bir'husus, Osmanlı Hicaz'ında Mekke, Medine ve Cidde gibi şehirlerde yaşayan nüfusun kozmopolit karakteridir. Uzak ülkelerden gelmiş farklı Müslüman etnik unsurlar bu yç şehirde birarada yaşamaktaydı ve bu şehirlerdeki nüfusun Hicaz kırsal alanında yaşayan vaha sakinleriyle ve bedevilerle herhangi bir ortak yönleri bulunmuyordu.34 31 • ..•. Bkz.Samel, a.g.e. ıı. 32 7., ve 13.varaklar. 33 Aynı yerler. 34 Hogarth, a.g.e., s.17 ; Odıscııwald, Religion... s.83-84 ; AJ.B.Wavell :A Modern Pilgrim in Mecca and aSiege inSanaa. ı.baskı, London 1913, s.63, , 8 SELÇUK AKŞİN SOMEL 3s Osman Nuri Paşa ulaşım ve iletişim meselelerini ele alırken raporunda önermiş olduğu demiryolu sistemi ,dahaileriki yıllarda hiç olmazsa Medine'ye değin gerçekleştiriimiş olmasına karşın36 Hicaz'da ulaşım sorunu Osmanlı yönetiminin sonlarına kadar çözümlenememiştL Osmanlı Devleti askeri ve yönetsel varlığını ancak başlıca yerleşim birimlerinde ve Hicaz demiryolu hattı boyunca gösterebilmekte, geriye kalan Hicaz'da ise Osmanlı varlığı itibarileşmekteydi. Bu durumda yolcu kervanlarına bedevi saldırıları sık sık olmaktaydı. Örneğin Medine ile iskelesi olan Yenbu arası yol ancak askeri bir kolon eşliğinde kullanılabiliyor, Mekke ile Cidde arası yolda bilebedeviler kervanları kesiyorlardı.3? Osman Nuri Paşa, aşiret toplum yapısı, 'asayiş ve ulaşım arasındaki ilişkinin farkında olarak raporunda sunduğu altı maddelik programın en son safhası olarak ulaşım meselelerine değinmiştir. Osmanlı yönetiminin çözümleyemedıği aşiretlerin denetim altına alınması meselesi daha ileriki yıllarda Suudi idaresinin başına da problem 0lmuştur.38 Osman Nuri Paşa, raporunun bir yerinde Hicaz'a dair daha kapsamlı bir rapor hazırlamakta olduğunu belirtmektedir.39 Ancak bu raporun hazırlanıp hazırlanmadığını bilmiyoruz. Öte yandan Osman Nuri Paşa daha önceden, 1884'te "İstikbalde Ceziretü-I-Arab ve Hicaz ve Yemen Islahatı" başlığıyle. Yıldız Sarayı'na ve Bab-ı Ali'ye başka bir rapor sunmuştur. 40 Yapılan bu genel değerlendirmeden sonra, rapor metnine geçebiliriz. b - Raporun Meali Metnin bütünü iki kısımdan oluşmaktadır. Sekizinci varaka kadar olan birinci kısımda Osman Nuri Paşa Hicaz'ın yönetsel, yargısal, kültürel, mali, ekonomik ve altyapı meselelerini ele almakta ve saptamalarda bulunmaktadır. Onbeşinci varaka kadar olan ikinci kısımda ise sözü geçen bu meselelerin çözülmesine ilişkin so~ut uygulama önerileri yer almaktadır. Vesikanın birinci sayfasının başlığı olarak oğlu Said Bey "sabık Yemen ve Hicaz valisi ve umum kumandanı merhum Müşir Osman Nuri Paşa'nın Hic~ ve Yemen vilayetlerinde bedeviler ve kabilelerin yönetimi ileyerel şeyhler ve şeritler hakkında yönetsel ve siyasal düşünceleriyle alınması gereken ıslahat önlemlerine ilişkin kendisinin kaleme aldığı müsvedde parçalarından acizlerinde bulunanların s~retleridir" ibaresini yazmıştır. Bu ibarenin hemen altında "fi5Temmuz sene 1301 Taifde yazılmışdır" deniyor. Bunu izleyen satırda isetırnak işaretleri içinde "Hicaz" ibaresi görülüyor. Bunlardan sonra iseesas metin başlamaktadır. 35 8.ve 13-16. varaklar. , ' ııf 36 Bu konuda bkz, William Ochsenwald :' The Hijaz Raifroad. UnıversıtyPress i Virginia, Charlottesville 1980, ve Gülsoy, a.g.e. 'i 37 Hogarth, a.g.e., 5.47 ;Hans-Jürgen Komrumpf: "Die osmanische Herrschaft auf der A~abischen Halbinsel im 19.Jahrhundert", Saecufum(Freiburg-Münih), 31-4 (1980), s.402-403. 38 Bkz.Madawi al-Rasheed & Loulouwa al-Rasheed: "The Politics of Encapsulation: Saudi Policy towards Tribal and Religious Opposition",Middfe Eastem Studies(Londra), 32.1 (1996); s.96- 119. . 39 14.varak 2.bendin sonu. 40 Bkz. Gülsoy, a.g.e" s.33. . .•. OSMAN NURİ PAŞA'NIN HicAZ RAPORU 9 Birinci Kısım Metnin girişinde Hicaz vilayetinin Müslümanlar açısından siyasal ve dinsel önemi vurgulanmaktadır. Mescid ül-Haram'ın Müslümanların birlik nedeni olduğunun altı çizilmekte, Medine'de bulunan HZ.Muhammed'in mezarının ise iman zenginliğinin kaynağı ve nur saçan ışık olduğu belirtilmekte, dünyanın dört birtarafından gelen hacıların önemine ve Osmanlı padişahının Hicaz'da adaleti ve bayındırlığı sağlayıcı görevlerine değinilmektedir. Aynı sayfanın son paragrafında Hicaz'da eğitimin, bayındırlığın, adaletin ve uygarlığın sağlanmasının bu bölge ile Osmanlı padişahı arasındaki bağlantıyı arttırmaya bir vesile oluşturacağı, Hicaz'da padişahın ululuğunun anlaşılacağı ve bunun İslam dünyası için bir hizmet olacağı belirtilmektedir.41 İkinci varakın birinci bendinde Osman Nuri Paşa bir devletin devamlılığını ve uygarlık sahasındaki ilerlemesini altı koşula bağlamaktadır .. Bunlardan birincisi, yönetsel ve siyasal bölümlemenin gerçekleştirilmesi; ikincisi, devlet binalarının inşa edilmesi; üçüncüsü, nizamiye mahkemelerinin kurulması; dördüncüsü, bilim ve eğitimin yaygınlaştırılması ve sanat ile sanayiin gelişme araçlarının sağlanması; beşincisi, bölgedeki gelirlerin düzenlenmesi; altıncısı, yollar ve geçitler inşa edilmesidir. Yönetsel ve siyasal taksimat: Osman Nuri Paşa'ya göre birincisi, yani yönetsel ve siyasal taksimatın gerçekleştirilememesi d!1rumunda o bölg~nin halkı mutlaka göçebelik halinde kalacak-tır. Göçebeler üzerinde ise elevIetin nüfuzunu kurması olanaksız olduğundan yasaları geçerli kılmak ve devlet yaptırımını uygulamak da imkansız olacaktır. Bu durum ise yerel halkın idaresi altında bulunduğuhükümetten uzaklaşmasına, nefret duymasına ve yabancılık hissetmesine neden olacak ve vahşı adetlerini koruyup uygarlık saadetinden mahrum kalarak göçebelik halinde ve fakirlik içinde yaşamlarını sürdUrmeye yol açacaktır. Zaruret içinde bulunmaları dolayısiyle sıkça yerleşik yerlere saldıracaklar, maddi sıkıntılarının karşılanması için hükümet çok defa yardımda bulunmak durumunda kalacaktır. İnsanlığın herhangi bir düzene ve kurala uymaksızın yaşa-yamaması bir doğa kanunu gereği olduğundan sözügeçen insanlar cahiliye döneminden kalma ve gerek Şer'i kanunlara, gerekse uygar yasalara ters düşen eski bazı usul ve adetlere uygun davranacaklardır. Halkların eğitimlerinin ve uygarlaşmalarının, tabi oldukları yasaların gelişmişlik derecesiyle uyumlu olmasının bir doğa kanunu olduğunu belirten Osman Nuri Paşa, işte bundan dolayı uygar kanunlar ve eğitimden yoksun kalan halkların asırlar geçse bile uygar dünyaya dahil olamayacaklarını vurgulamaktadır. Böylelikle bu tür halkların eski durumlarinda kalmaları, idaresi altında ~ bulundukları hükümetler için onulmaz bir yara ve tahammül edilemez bir yük oluşturacaktır.42 41 I.varak. 42 2.varak. 10 SELÇUK AKŞİN SOMEL Osman Nuri Paşa'ya göre bu hallere en kesin delil Yemen ve özellikle . Hicaz'ın durumudur. Hicaz'ın Osmanlı idaresine girmesinden beri yüzyıııar geçtiği halde bedeviler göçebelik durumundan uygarlığa geçirilmemişlerdir. Bu bedeviler, bölge merkezinde ve diğer şehirlerde varlığı inkar edilemeyecek ölçüde olan Şer'i kanunlara ve Osmanlı yasalarına ısınamamışlar ve kendi göçebe kurallarına dayanarak yaşamlarını düzenlemekle Osmanlı Devleti içinde değişmez kanunlara dayalı ayrı bir hükümet o'luşturmuş olmaktadırlar. Bunun yanında zaman zaman hükümete, yerli halka ve hacılara düşmanlıklarını • göstererek katliamlara, gaspa ve yol kesmeye girişmektedirler. Böylelikle de bölgenin varolan servetine zarar. vermektedirler. Bütün bunlar ise yönetsel ve siyasal bölümlemenin gerçekleştirilmemiş olmasından ve ayrıca Şer'i ve nizamiye mahkemelerinin kurulmamış olmasından doğmaktadır.43 Rapor yazarına göre bu hal yalnızca bölgenin mevcut ekonomisini tahrip etmı~klekalmayıp Osmanlı Devletinin asli 'unsuru ve genel ekohomik gücü üzerinde bile zararlı etkileri olmaktadır. Paşa'ya nazaran bir devletin kuvvet ve satveti asli unsurunun sayısıyle, büyüklüğünün ve gücünün ise genel ekonomik durumuyla uyumlu olduğuna dair siyasi kural göz önünde tutulacak olursa bu iki yönden uğrarrılan ziyan diğer zararları kat kat aşar. Yemen, Hicaz, Trablusgarp gibi "sıcak" vilayetlerde bulunan Osmanlı askerinin bütünü ebed-müddet Osmanlı Devletinin asli unsuru olan Türk ve Anadolu ahalisinden. oluşmaktadır. Paşa'ya göre Yedinci ve Dördüncü Ordular hemen tamamen, İkinci ve Üçüncü Ordular ise kısmen asli unsurdan müteşekkildir.44 Böylelikle devletin millettentalep ettiği "Kan Vergisi"nin üçte ikisiasli unsur üzerinde kalmaktadır. Gerçi imparator- luktaki Müslüman nüfusun bütünü genel bir "asli unsur" olabilir ise de Osman Nuri Paşa bunun için henüz zamanın gelmemiş olduğunu olguların göst~rdiğini vurgulamaktadl1-. Ona göre imparatorlüğuİl her köşesinde bulunan Müslüman halkların "kavmiyyet ve milliyetleri" etkin politikalar uygulanarak ortadan kalkar ve zaman zaman zaafıyet gösteren Devlete bağlılıkları nimetlerden payalmaları suretiyle güçlendirilir Vt: genel bir kaynaşma gerçekleşse bile Paşa açısırıdan nihaı kertede bile bu Müslüman unsurlar, Türklerin ana gövdesini oluşturdukları. ağacın sadece daııarı durumunda 0labilirler.45 Yönetsel. ve siyasal taksimat çerçevesinde Osman Nuri Paşa askerlik meselesine geçmektedir. Altını çizdiği üzere her millette askerlik hizmetinin nüfus artışı ve .ekonomil üzerindeki etkisi açıktır. Bundan dolayıdır ki bütün ülkelerde dinsel farklılıklara bakılmaksızın herkes eşit olarakaskere alınır. Osmanlı Devleti'nde ıse Hıristiyanlar askerlikten istisna edilmekte, 43 2.vnrak son bent ve3.varak I.benl. 44 Birinci Ordu'nun ana karargühı istanbul, İkinci Ordu'nun nıerkezi Edirne, Üçüncu 'Ordu'nun merkezi Manastır, DördUncO Ordu'nun merkezi Erzurum, Beşinci Ordu'nun merkezi Şanı, Altıncı Ordu'nun merkezi Bağd~t ve Yedinci Ordu'nun merkezi Sana'da (Yemen) bulunuyordu. Bkz.Enver Ziya Karaı: Osmanlı Tqrihi. VIILcilt, 3.baskl, TOrk Tarih Kurumu Basınıevi, Ankara 1988,5.356-357. ' 45 . 3.varak 2.benl.