T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ ORTADOĞU ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ ORTADOĞU EKONOMİ POLİTİĞİ ANABİLİM DALI ORTADOĞU DİNLERİ AÇISINDAN HOMO ECONOMICUS’UN ANALİZİ Doktora Tezi HAZIRLAYAN: İPEK MADİ İSTANBUL, 2014 T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ ORTADOĞU ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ ORTADOĞU EKONOMİ POLİTİĞİ ANABİLİM DALI ORTADOĞU DİNLERİ AÇISINDAN HOMO ECONOMICUS’UN ANALİZİ Doktora Tezi Hazırlayan: İpek MADİ Danışman: Prof. Dr. Ahmet TABAKOĞLU i ÖZET Ekonomik faaliyetler, toplumda insan ilişkilerinin bir parçası olduğundan toplumların bu faaliyetlerini doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen siyasi, dini, kültürel ve ahlaki boyutu incelenmelidir. İktisadi olayların kültürel değerlerle desteklenmesi ile toplumsal refah düzeyinin maksimuma ulaşmasının ilişkisi sebebiyle, bu çalışmada, Geleneksel iktisat teorilerinin gelişmesinde rol oynayan toplumsal nedenler topluca araştırılmış ve iktisadi düşüncenin gelişiminde önemli yer tutan iktisadi faaliyetlerin tarihi yine topluca incelenmiştir. Bu incelemenin gayesi iktisadi düşünce tarihinin ya da iktisat teorisinin gelişiminin ayrıntısını ortaya koymaktan ziyade teorilerin arkasındaki zihniyetlerin etkilerini ve zihniyet değişimlerinin sonuçlarının incelenmesidir. Çalışmada, Geleneksel iktisadi doktrinlerin zihniyet yapısının etkisinin tarihsel araştırması eski uygarlıkları içerirken, yerleşik iktisadın gelişimine katkıda bulunan alanlar, güncel iktisat literatürüne kadar bazı örneklerle ortaya konmuştur. “Neoklasik doktrine nispeten dayandığı esasları gevşetilmiş” Yeni iktisatta, yerleşik iktisattan daha yoğun matematik ve kurgusal modeller kullanılmaktadır. Bu nedenle, bu çalışma, yerleşik veya yeni olsun, “gerçekleri yansıtmayan ve sorunlara çözüm üretemez hale gelmiş olan iktisadı”, “Geleneksel İktisat” olarak nitelendirmiştir. Bunda İktisat Teorisinin fazlasıyla transdisipliner bir alan haline gelmesinin de bir payı vardır. Çalışmada, çeşitli bilim dallarında yaşanan gelişmelerin İktisat Teorisine yansımaları hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Geleneksel iktisat teorisinin zihniyet esaslarının ağırlıklı olarak Batı’nın dünya görüşünü yansıtmasının çalışmanın bütünlüğüne ilişkin nedenlerine değinilmiştir. Geleneksel iktisadi zihniyetin teşkil ettiği sistemlerin yanlış varsayımlarından temizlenmesi gerektiği ve iktisadi tercihleri yapan, faaliyetleri gerçekleştiren “insan” kabulünün gözden geçirilmesinin iktiza ettiğine değinilmiştir. İktisat teorilerinin bazını oluşturan yapının, Batı dünyasının ekonomik ve sosyal gelişimi anlaşılmadan analiz edilmesi zordur. Çünkü Geleneksel iktisat teorileri Batı’nın iktisadi sorunlarına çözüm arayışından ibarettir. Atılgan’ın ifade ettiği gibi, günümüzde Batının yaşadığı ekonomik çıkmaz devam etmektedir. Greenspan’in “birisi insan doğasını değiştirmek için bir yol bulmazsa başka krizler de göreceğiz” ifadesini dile getiren İşler, Greenspan’in krizlerde insan doğasından başka ortak hiçbir nokta bulunmadığını söylediğini ifade etmiştir. ii Batı ekonomileri aşırı tüketim ve israf üzerine kurulu bir yapıya sahiptir. Çünkü hâkim olan zihniyet “çoğu aza tercih eden”, “kendi menfaatini her şeyin üstünde tutan” bir homo sapiens’i kabul ettiği için “itidalli olma” hali mümkün değildir. Materyalist ve Liberal Felsefenin güç aldığı “Evrimci kabul”e dayanan Geleneksel iktisadi zihniyete göre bir “Homo Sapiens iktisadi ortamda bir Homo Economicus’tur”. Çalışmada, Ahiret inancını inkâr edecek homo economicus’un tüm hedefinin azami ve peşin dünyevi menfaat olacağına dair açıklama yapılmıştır. Homo economicus aksiyomlarının geçerliliği üzerine literatürde genel olarak yapılan eleştiriler çalışmanın ilgili bölümlerinde verilmiştir. Aksiyomların geçerliliği, her üç Ortadoğu dini-Musevilik, Hıristiyanlık ve İslam- açısından ayrıca analiz edilmiştir. “Geleneksel iktisat literatürü, bağlı olduğu varsayımların geçerliliğini sorgulamakta ve teorilerin gerçekleri açıklamadığının farkına varmaktadır. Ancak genel olarak literatür, sorunu kökten halletmemekte ısrarlı olduğundan varsayımlarını, “sorunlu”, “sınırlı”, “güçlü/güçsüz” gibi adlandırmalarla gevşetmekten öteye gidememektedir. Kazgan, iktisadi zihniyetin insan davranışları ile ilgili varsayımları Doğal Kanun felsefesine dayanan ve insan aklı ile kainatın kanunlarının bulunabileceği görüşünü kabul eden, iktisadi liberalizm felsefesinin ürünü olduğunu ifade etmiştir. Salt akılcılık ve deneycilikten etkilenen iktisadi liberal görüşe dayanarak iktisatçılar, kendi duyuları ve mantıklarını kullanarak saptadıkları gözlemleri, insan davranışları ile ilgili varsayımlar yapıp, gerçekleri hangi ölçüde açıkladığı belirsiz teoriler kurarak, evrenselliğini iddia etmişlerdir. Kazgan’ın deyişiyle, varsayımların gerçekleri yansıtması konusunda araştırma yapılmazsa iktisatçılar istedikleri varsayımları yapabilirler. “Tabii ve Toplumsal Kanunların evrenselliği” iddiasının iktisada yansıması “gerçekte evrensel olan Semavi dinlerin iktisadi doktrinlerine” karşıt alternatif olarak getirilmiş bir görünüme sahiptir. Bu görüşün iktisat teorisine yansıması aslında bu çalışmada homo economicus aksiyomlarının analiz edilmesinde de görülebileceği gibi birtakım “ifade edilmeyen ya da gizlenmiş aksiyomlar” içermektedir. Çalışmada İşler’in açıkladığı “gizli varsayımlar”a yer verilmiştir. Ancak çalışmanın bütünlüğü göz önüne alındığında “gizlenmiş aksiyomlar”dan kasıt İşler’in mantıksal bütünlük ile çıkarmış olduğu “gizli varsayımlar” ile ilgili değildir. Bu çalışmanın bütününe müteallik öne sürülen aksiyomlar “ifade edilmeyen aksiyomlar” olarak adlandırılabilir. Geleneksel iktisat teorisinin kabulüne göre iktisadi insanın aksiyomlarından özellikle birbirini gerektiren ve bütünleşen “doyumsuzluk”, “bencillik” ve “rasyonellik” in bir arada gerektirdiği iktisadi tercih ve davranış biçimi Ortadoğu dinlerinin iktisadi doktrinlerinin kabul iii ettiği insan görüşüne ters düşmektedir. Homo economicus varsayımı ağırlıklı olarak Batı’nın zihniyetine dayalı esaslardan güç almaktadır. Bu zihniyetin fiiliyata geçtiği ve etkin olduğu coğrafyalarda ciddi ekonomik ve sosyal krizler yaşanmakta ve sorunun kaynağı kavranamamakla birlikte çözüm getirmeyen hafif modifiye olmuş alternatifler üretilmektedir. Sorunun çözümü ile ilgili öneri ve Geleneksel sistemdeki yanlışlıklar ve bulgular tezin ilgili bölümlerinde ve ayrıca Sonuç bölümünde açıklanmıştır. Anahtar Kelimeler: Homo Economicus, Dinsel İktisadi Düşünce, İslam Ekonomisi, Ortadoğu, Geleneksel İktisat. iv ABSTRACT Since the economic activities are a part of the human relations in the society, it is critical to examine the political, religious, cultural and ethical factors that have direct or indirect effect on those economic activies. In this study, because of the relationship between the economic events with supportive cultural values and the achievement of total welfare at the maximum level; social causes that are crucial to the development of the Conventional economics theories are investigated and the history of the economic activities which affect the development of economic thought, is examined as a whole. The purpose of this study is not to introduce the details of the development of the history of economic thought nor the development of the economic theory, but to investigate the impact of the mindset forming the theories and the consequences of the changes in the mindset. In this study, while the historical investigation of the influences of the mindset of Conventional economics doctrines comprises ancient civilizations, up to the current economics literature, certain types of supportive fields for the mainstream economics are introduced. In New (New Classical) Economics of which “the standing principles are weakend compared to Neoclassical doctrine”, more extended mathematical and theoretical models are utilized compares to ones in mainstream economics. Therefore, this study describes “the economics- mainstream or New”-that does not declare the truth and is no longer capable of producing solutions” as “Conventional Economics”. One of the reasons in this is the transformation of the theory of economics to a highly transdisciplinary science. In the study, the reflections of the developments in other scientific fields on the Economics Theory are concisely provided in this study. The mindset of Conventional economics theory mostly reflects Western world-view; the reasons related to the integrity of this study are also explained. This study highlights the necessity in refinement of false assumptions in the systems derived from Conventional economics’ mindset, and the necessity of revision of “human” who makes economic choices and takes economic actions. It would be difficult to analyze the structure of the basis of economic theories without understanding Western economic and social development. The reason is that Conventional economics theories are developed in order to find solutions to Western economic problems. In today's world, economical dilemma continues to exist in the West. Greenspan said that if someone doesn't come up with a solution to change the human nature, we will see other kinds of crisis. He stated that there is no other common ground in crisis other than human nature. v Western economies are based on overconsumption and wasting. Since the dominant mindset approves homo sapiens who “prefers the more over the less” and “values one's interest above all”, it is not possible to sustain the state of “being restrained”. According to Conventional economics’s mindset which is based on “Evolutionist acknowlegment” that empowers Materialistic and Liberal philosophy, a homo sapiens is a homo economicus at an economical context. In the study, it is explained that all the goal of homo economicus-who will deny the belief in Afterlife- will be about maximum and ready benefits. The common critics in the literature about the validity of the homo economicus' axioms are given in the relevant sections of this study. Besides, the validity of the axioms are analyzed according to the three divine religions- Judaism, Christianity and Islam. The literature of Conventional economics questions the validity of associated assumptions and realizes that theories don't explain the reality. Nevertheless, since the literature insists on not to solve the problems radically, it cannot go farther than just easing the assumptions bu naming them as “problematic”, “limited” or “strong/weak”. Kazgan expressed that the ethos of economics is a product of the philosophy of economic liberalism which bases the human behavior on Law of Nature, and believes that the laws of the universe can be found with human intelligence. The economists who were impressed by economic liberal view supported by absolute rationality and experimentation, claimed universality by their observations derived from their own senses and reason, and by forming theories-which are uncertain in reliability- based on assumptions in human behavior. As Kazgan states, economists may assume whatever they would like to as long as the research is not conducted on the reflections of assumptions about the facts. The reflection of the idea about “universality of Natural and Societal Laws” on economics seems like an opposite alternative to economical doctrines of Divine religions which are “universal in reality”. That reclection on the theory of economics indeed involves certain “unexpressed or obscured axioms” mentioned in the analysis of homo economicus axioms in this study. The study cites “the secret assumptions” explained by İşler. Nevertheless, considering the integrity of this study, the meaning of “the obscured axioms” is not related to “secret assumptions” derived logically by İşler. Entire this study, it is possible to name axioms that are apparently asserted as “unexpressed axioms”. According to Conventional economics theory, the economic preference and behavior which are supposed by economic man’s axioms, especially “nonsatiation”, “egocentricity” and “rationality” which require each other and are integrated, are contradictory to view of vi human which is approved by the economic doctrines of Middleeastern (Divine) Religions. The assumption of homo economicus is mostly based on the principals of Western mindset. Serious economic and social crisis take place at the geography that this mindset has come out and been affective. In additon to the inability to find the source of the problem, slightly modified alternatives that do not bring solutions are formed. Suggestions on the solution of the problem, mistakes and findings about Conventional system are explained in the related sections and Conclusion in the study. Key Words: Homo Economicus, Religious Economic Thought, Islamic Economics, Middle East, Conventional Economics. vii İÇİNDEKİLER Sayfa No. GİRİŞ.......... ............................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM .................................................................................................................... 17 1. Geleneksel İktisadi Doktrinlerin Zihniyet Esaslarının Tarihsel Sürecine Toplu Bakış ....... 17 1.1. Eski Yunan ve Eski Roma Medeniyetleri Hâkimiyetinde Gelişen Düşünce Akımları.... ............................................................................................................................ 17 1.1.1. İyonya, Girit, Helenistik dönem ve Eski Yunan Medeniyetinin İktisadi Zihniyete Etkisi..... ............................................................................................................................ 17 1.1.2. Eski Roma Medeniyeti’nin İktisadi Zihniyete Etkisi ........................................... 25 1.2. Ortaçağ Avrupa Dünyası’nın İktisadi ve Sosyal Yapısının Geleneksel İktisadi Zihniyetin Teşekkülüne Etkisi .............................................................................................. 32 1.2.1. Ortaçağ Avrupa’sının Sosyo-ekonomik Yapısına Genel Bakış ........................... 33 1.2.2. Feodalite ve Burjuva Sınıfının Avrupa Toplumunun Değişimine Katkısı ........... 38 1.2.3. Kilise ve Paris Üniversitesinin Etkisi ................................................................... 41 1.2.4. Sosyoekonomik Gelişmeler ve Neticeleri ............................................................ 44 1.2.5. Batı’da Şövalyelik, Haçlı Seferleri ve Orta Çağ’ın Sonu ..................................... 54 1.3. Batı Medeniyeti Teşekkülü ve Zihniyet Esaslarının İktisadi Düşünceye Yansıması 60 1.3.1. Büyük Keşifler, Ticari Kapitalizmin Doğuşu ve İktisat Teorisinin Oluşumu ...... 60 1.3.2. Batı Medeniyetinin İktisadi Teşekkülüne Etki Eden Bazı Akımlar ve Düşünürleri... .................................................................................................................... 68 İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................................... 76 2. Geleneksel İktisadi Doktrinlerin “İnsan” Görüşüne Etki Eden Esasların Analizi ............... 76 2.1. Liberalizm Felsefesine Dayanan İktisadi Doktrinlerin “insan” görüşüne etki eden esaslarının Analizi ................................................................................................................ 76 2.2. Materyalizm Felsefesine Bağlı İktisadi Doktrinlerin “insan” görüşüne etki eden esasların Analizi ................................................................................................................... 81 2.3. Geleneksel İktisadın “Hatalı Evrenselliği” ve Homo Economicus’un Patolojisi ..... 89 2.4. Geleneksel İktisadi Zihniyete Göre “insan”, Homo Economicus ve Aksiyomları .. 105 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................................ 122 3. Geleneksel İktisadi İnsan’ın Semavi Dinler Perspektifiyle Analizi ................................... 122 viii