T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2288 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1285 ORTA ASYA TÜRK TARİHİ Yazarlar Prof.Dr. Ahmet TAŞAĞIL (Ünite 1-4) Yrd.Doç.Dr. M. Bilal ÇELİK (Ünite 5) Doç.Dr. llyas KEMALOĞLU (Ünite 6) Prof.Dr. İsmail AKA (Ünite 7) Prof.Dr. Mehmet ALPARGU (Ünite 8) Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE (Ünite 9, 10) Editör Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend Kılıç Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Uzm. Orkun Şen Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Özlem Doruk Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nemin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Orta Asya Türk Tarihi ISBN 978-975-06-0962-6 4. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Mayıs 2013 İçindekiler iii İçindekiler Önsöz............................................................................................................................ viii Türk Tarihinin Başlang>c>.............................................................. 2H ______I. UN ITE TÜRK TARİHİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ...................................................... 3 Türk Adı Hakkında......................................................................................... 4 Türkiye ve Türk Yurdu................................................................................... 5 ASYA HUN İMPARATORLUĞU (M.Ö. 221- M.S. 439) ............................... 6 İkiye Bölünme: Kuzey ve Güney Hun Devletleri....................................... 7 Hunlarda Sosyal ve Kültürel Yapı ............................................................... 8 AK HUN DEVLETİ (367-558) ........................................................................ 8 TABGAÇ DEVLETİ (385-550) ........................................................................ 9 GÖK-TÜRK DEVLETLERİ .............................................................................. 10 I. Gök-Türk Devleti (552-582) ..................................................................... 10 Doğu Gök-Türk Devleti (582-630) ............................................................... 12 Batı Gök-Türk Devleti (582-630) ................................................................. 13 Gök-Türklerin Fetret Devri (630-681) .......................................................... 14 II. Gök-Türk Devleti (682 -745) ................................................................... 14 Gök-Türklerin Sosyal Yapısı ......................................................................... 16 Özet .................................................................................................................. 18 Kendimizi Sınayalım ....................................................................................... 19 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................. 20 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ................................................................................ 20 Yararlanılan Kaynaklar.................................................................................... 21 Uygur Kağanl>ğ>................................................................................ 22H 2. ÜNİTE BAĞIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLAR.................................................. 23 UYGUR KAĞANLIĞI’NIN YÜKSELİŞİ........................................................... 25 Bayan Çor Kağan (747-759)........................................................................... 25 Bögü Kağan ve Uygurların Maniheizm’i Kabulü ....................................... 27 Tun Baga Tarkan (779-789)............................................................................ 28 Diğer Kağanlar ve Devletin Güçlenmesi...................................................... 30 DEVLETİN ZAYIFLAMASI VE YIKILIŞI......................................................... 31 Kansu (840-1226) ve Beşbalık Uygurları (840-1368).................................. 31 UYGUR DEVRİNİN GENEL KARAKTERİ...................................................... 32 UYGUR MEDENİYETİ ................................................................................... 34 Edebiyat ve Sanat............................................................................................. 34 Mimari Eserler................................................................................................... 36 Özet .................................................................................................................. 39 Kendimizi Sınayalım ....................................................................................... 40 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................. 41 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ................................................................................ 41 Yararlanılan Kaynaklar.................................................................................... 41 Türk Boylar>...................................................................................... 42 TÖLES BOYLARI................................................................................................ 43 KIRGIZLAR (M.Ö. 202-M.S. 960)...................................................................... 44 TÜRGÎŞLER (634-766)........................................................................................ 47 Sarı Türgiş Devleti (690-712)............................................................................ 48 ıv İçindekiler Kara Türgiş Devleti (716-739)........................................................................ 48 KARLUKLAR (627-1212).................................................................................. 48 OĞUZLAR (766-1000)..................................................................................... 52 Özet................................................................................................................... 55 Kendimizi Sınayalım........................................................................................ 56 Okuma Parçası................................................................................................. 57 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı............................................................. 58 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı................................................................................ 58 Yararlanılan Kaynaklar.................................................................................... 58 4. ÜNİTE Doğu Avrupa'daki Türk Devletleri ve Boylar>........................ 60 AVRUPA HUNLARI (374-469)......................................................................... 61 AVARLAR (558-805)........................................................................................ 63 SABARLAR (469-576)....................................................................................... 65 HAZARLAR (626-1000).................................................................................... 66 Hazar-Arap Münasebetleri ............................................................................. 67 Hazar-Rus İlişkileri.......................................................................................... 68 Hazar-Macar Münasebetleri............................................................................ 68 Hazarlarda Din................................................................................................. 69 İTİL BULGAR DEVLETİ (680-1391)............................................................... 69 TUNA BULGAR DEVLETİ (679-869)............................................................. 70 PEÇENEKLER (860-1091)................................................................................ 72 UZLAR (860-1068)........................................................................................... 73 KUMAN-KIPÇAKLAR (1000-1303)................................................................. 73 Özet.................................................................................................................. 76 Kendimizi Sınayalım....................................................................................... 77 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................. 78 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ................................................................................ 78 Yararlanılan Kaynaklar.................................................................................... 79 5. ÜNİTE Moğol İstilas> Zamanında Türkistan.......................................... 80 COĞRAFÎ MEKÂN OLARAK TÜRKİSTAN..................................................... 81 MOĞOL İMPARATORLUĞU (1206-1259)..................................................... 82 Bir Lider Doğuyor........................................................................................... 82 Kağan Cengiz.................................................................................................... 83 Seferler.............................................................................................................. 83 Çin Seferi.......................................................................................................... 83 Doğu Türkistan Seferi..................................................................................... 83 Harezm Seferi................................................................................................... 84 Cengiz Kağan’dan Sonra Moğol İmparatorluğu........................................... 86 Moğollarda Devlet Yönetimi........................................................................... 87 Gündelik Yaşam............................................................................................... 88 Yasa................................................................................................................... 89 Yam (Posta) Sistemi........................................................................................ 89 Pax-Mongolica.................................................................................................. 90 Moğol İmparatorluğu’nda Türkler................................................................. 90 HAREZMŞAHLAR (1097-1231)........................................................................ 91 Teşkilat.............................................................................................................. 94 Devlet Yönetimi............................................................................................... 94 Askerî Teşkilat.................................................................................................. 94 İçindekiler V Sosyal ve İktisadî Hayat.................................................................................. 94 ÇAĞATAY HANLIĞI (1227-1370).................................................................. 95 Özet.................................................................................................................. 99 Kendimizi Sınayalım ......................................................................................... 100 Okuma Parçası .................................................................................................. 101 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................... 102 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ................................................................................. 102 Yararlanılan Kaynaklar...................................................................................... 103 Altın Orda ve Ard>l> Hanl>klar..................................................... I04H 6. ÜNİTE ALTIN ORDA DEVLETİ................................................................................... 105 ALTIN ORDA’DA TEŞKİLAT VE UYGARLIK................................................ 110 Teşkilat.............................................................................................................. 110 Şehircilik, Ticaret ve İlim................................................................................ 110 KAZAN HANLIĞI (1437-1552)........................................................................ 112 Kazan Hanlığı’nda Sosyal ve İktisadî Hayat................................................. 114 ASTRAHAN HANLIĞI (1466-1556)................................................................ 115 KASIM HANLIĞI (1445-1681)......................................................................... 116 SİBİR HANLIĞI (1468-1607)........................................................................... 117 Özet.................................................................................................................. 118 Kendimizi Sınayalım ....................................................................................... 119 Okuma Parçası................................................................................................. 120 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................. 121 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı................................................................................ 121 Yararlanılan Kaynaklar.................................................................................... 122 Timur ve Timurlular......................................................................I24H 7. ÜNİTE TİMUR (1370-1405)......................................................................................... 125 TİMURLULAR.................................................................................................... 129 Şahruh (1405-1447)......................................................................................... 129 Uluğ Beg (1447-1449)..................................................................................... 131 Abdüllâtif (1449-1450)..................................................................................... 132 Abdullah (1450-1451)...................................................................................... 132 Ebû Said (1451-1469)...................................................................................... 132 Hüseyin Baykara (1469-1506)......................................................................... 133 TİMUR VE TİMURLULAR DÖNEMİNDE UYGARLIK.................................. 134 İmar Faaliyetleri................................................................................................ 134 Ticari Faaliyetler............................................................................................... 134 Edebiyat............................................................................................................ 135 Resim ve Süsleme............................................................................................. 136 Musiki................................................................................................................ 136 HİNDİSTAN TÎMURLU İMPARATORLUĞU (1526-1858)............................. 137 Babür ve İmparatorluğun Kuruluşu.............................................................. 137 Yükseliş Dönemi.............................................................................................. 139 Zayıflama ve Çöküş Devri.............................................................................. 141 Özet.................................................................................................................. 142 Kendimizi Sınayalım ....................................................................................... 144 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................. 145 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı................................................................................ 146 Yararlanılan Kaynaklar.................................................................................... 147 vı İçindekiler 8. ÜNİTE Türkistan Hanl>klar>........................................................................148 ÖZBEK HANLIKLARI...................................................................................... 149 Özbeklerin Ortaya Çıkışı ve Şibanîler Dönemi............................................ 149 Mâverâünnehr’de Özbekler............................................................................ 149 Astrahan Hanedanı Zamanında Buhara Hanlığı............................................ 150 Mangıt Hanedanı ve Cengizli Geleneğinin Değişmesi................................ 150 Harezm ve Hive Hanlığı................................................................................. 151 Fergana’da Hokand Hanlığı............................................................................ 152 DOĞU TÜRKİSTAN HANLIKLARI................................................................. 153 Yarkend (Saidiye) Hanlığı.............................................................................. 153 Kaşgar Emirliği................................................................................................. 154 DEŞT-İ KIPÇAK VE KAZAK HANLIĞI.......................................................... 155 Osmanlı Devleti’nin Türkistan Hanlıkları ile İlişkileri................................... 156 DEVLET TEŞKİLATI VE KÜLTÜR.................................................................. 157 Nüfus, Yerleşme ve Şehir............................................................................... 157 Hanlık ve Saray Teşkilatı................................................................................ 159 Yönetim Sistemi................................................................................................ 159 Askeri Yapı....................................................................................................... 161 İktisadi ve Mali Durum................................................................................... 161 Eğitim, Kültür ve Sanat................................................................................... 162 Özet................................................................................................................... 164 Kendimizi Sınayalım........................................................................................ 165 Okuma Parçası................................................................................................. 166 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı............................................................. 166 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı................................................................................ 167 Yararlanılan Kaynaklar.................................................................................... 167 9. ÜNİTE Rusya Türklerinde Fikir Hareketleri.........................................168 TATAR UYANIŞI............................................................................................... 169 Tatar Uyanışının Kökleri................................................................................. 169 Tatarlarda Dinî Reform Hareketi .................................................................. 171 CEDİTÇİLİK HAREKETİ.................................................................................. 172 İsmail Gaspıralı’nın Reform Programı .......................................................... 172 Usûl-i Cedit Mektepleri .................................................................................. 173 Ortak Bir Türk Dili Oluşturulması ............................................................... 173 Kadınların Özgürleştirilmesi........................................................................... 174 Milli ve Siyasi Bilinçlenme ............................................................................ 174 KAFKASYA’DA YENİLEŞME .......................................................................... 176 Kafkasya’da Rus Yayılması ve Etkileri.......................................................... 176 Azerbaycan’da Değişme ve Dönüşüm.......................................................... 177 KAZAK MODERNLEŞMESİ ............................................................................ 178 TÜRKİSTAN’DA CEDİTÇİLİK ........................................................................ 180 Çarlık Yönetimi ve Etkileri............................................................................. 180 Türkistan’da Cedit Hareketi............................................................................ 183 Özet................................................................................................................... 186 Kendimizi Sınayalım........................................................................................ 188 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı............................................................. 189 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı................................................................................ 189 Yararlanılan Kaynaklar.................................................................................... 190 İçindekiler vıı Sovyet Dönemi ve Sonrasrnda Orta Asya............................... 192 10. ÜNİTE TÜRKİYE VE ORTA ASYA.............................................................................. 193 BOLŞEVİK YÖNETİMİNİN İLK DÖNEMİ: 1917-1928 ................................... 194 Sovyetlere Karşı Direniş: Basmacılık Hareketi.............................................. 197 Sultan Galiyev ve Milli Komünistler................................................................ 199 SOVYETLEŞTİRME SİYASETİ ......................................................................... 200 Sovyetlerin Milliyetler Politikası...................................................................... 200 Kazakistan’a Rus Göçmenlerin Yerleştirilmesi.............................................. 201 Sovyetlerin İktisat Siyaseti................................................................................. 201 Din Karşıtlığı ve Ateizm.................................................................................... 202 Kadını Dönüştürme Siyaseti............................................................................. 202 Sovyetlerin Dil Siyaseti...................................................................................... 203 Orta Asya’da Sovyet Tarih Yazıcılığı............................................................... 204 Stalin Sonrası Gelişmeler ve Sovyetlerin Çöküşü........................................ 205 BAĞIMSIZ TÜRK CUMHURİYETLERİ VE SOVYET MİRASI........................ 206 Kültür Değişmeleri............................................................................................ 206 Devam Eden Alışkanlıklar ............................................................................. 208 Özet .................................................................................................................... 210 Kendimizi Sınayalım ......................................................................................... 211 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................. 212 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ................................................................................. 212 Yararlanılan Kaynaklar...................................................................................... 213 viii Önsöz Önsöz Orta Asya Türk tarihi esas olarak Türkistan Türklerinin ve onların uzantıları olan halkların tarihlerini içermekte olup Genel Türk Tarihi alanıyla büyük ölçüde örtüşmektedir. Çok geniş bir coğrafyayı ve zaman dilimini kapsayan bu tarih, üç ana bölümde incelenebilir. 1. İslam Öncesi Türk Tarihi: Türklerin ilk ortaya çıktı­ ğı zamanlardan başlayıp Hun, Gök-Türk, Uygur devletleri, Orta Asya’da devlet kurmuş diğer Türk boyları ile Karadeniz’in kuzeyinde hüküm sürmüş olan Avru­ pa Hunları, Bulgarlar, Peçenekler, Oğuzlar, Hazarlar ve Kıpçakların tarihi bu çer­ çeveye dâhildir. 2. XIII-XIX. Yüzyıllar Arasında Orta Asya Türk Tarihi: Harezm- şahlar, Moğol İmparatorluğu, Çağatay Hanlığı, Altın Orda ve ardılı devletler, Ti- murlular ve Türkistan Hanlıklarının tarihi orta dönemi oluşturmaktadır. 3. XIX. Yüzyıldan Günümüze Türk Dünyası Tarihi. Batı ve Doğu Türkistan’da yaşayan Özbek, Kazak, Türkmen, Kırgız, Karakalpak ve Uygur Türklerinden başka, Idil- Ural bölgesinde yaşayan Tatar ve Başkurtların, Kırım Tatarlarının, Sibirya’da yaşa­ yan Türk topluluklarının ve Kafkasya Türklerinin yakınçağ tarihlerini ve günü­ müzdeki durumlarını içermektedir. Çarlık Rusya’sı ve Sovyet dönemleri ile bağım­ sızlık sonrası gelişmeler bu alanda incelenmektedir. Orta Asya Türk tarihi hem Türkiye hem de Orta Asya, Idil-Ural ve Kafkasya Türklerinin ortak hafızalarını, geleneklerini ve medeniyetini, davranış tarzlarının altında yatan kültürü bilmek açısından önemlidir. Ortak bir çalışmanın ürünü olan bu kitapta Orta Asya Türk tarihi bütün yönleriyle incelenmeye çalışıldı. İslam ön­ cesi Türk tarihi, bu alanda değerli çalışmaları olan Ahmet Taşağıl; Timur ve Ti- murlular, bu konunun üstadı İsmail Aka; Hindistan Timurluları Ahmet Kanlıdere; Moğol İmparatorluğu döneminde Türkistan, Harezmşahlar ve Çağatay Hanlığı M. Bilal Çelik; Altın Orda ve ardılı devletler ise İlyas Kamalov tarafından kaleme alın­ dı. Timurlulardan sonra Batı Türkistan’da hüküm süren fiibanîler, Buhara, Hive ve Hokand Hanlıkları, Kazak Hanlığı ile Doğu Türkistan’da kurulan Yarkend Hanlığı ve Kaşgar Emirliği bu konuların uzmanı Mehmet Aipargu tarafından yazıldı. Tür­ kistan’ın yakın dönem tarihine ve son 20 yılda ortaya çıkan gelişmelere de yer ay­ rıldı. Rusya Türklerinin fikir tarihi ile Çarlık ve Sovyet egemenliğinde yaşayan Tür­ kistanlıların muhatap oldukları tesirler Ahmet Kanlıdere tarafından ele alındı. Kitapta olabildiğince özlü bilgiler verilmeye ve özellikle kültür tarihi üzerinde durulmaya çalışıldı. Ama yine de siyasi tarih ağırlıklı, zor ve yoğun kısımlar oldu­ ğunun farkındayız. Öğrenmeyi daha cazip ve aktif hâle getireceği düşüncesiyle, mümkün olduğunca harita ve resimlere yer verildi ve bunların yanlarına ayrıntılı açıklamalar koyuldu. Kitabın kısa zamanda hazırlanmış olmasının ortaya çıkaraca­ ğı muhtemel noksanların ileride yapılacak baskılarda tamamlanması umulmaktadır. Yoğun bir çalışmayla kitabın en güzel bir şekilde hazırlanması için titizlik gös­ teren değerli meslektaşlarıma samimi teşekkürlerimi sunarım. Editör Prof.Dr. Ahmet Kanlıdere ORTA ASYA TÜRK TARİHİ Amaçlar>m>z Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Türk tarihinin genel özelliklerini açıklayabilecek; ^ Büyük Hun İmparatorluğu ve Ak Hun Devleti’nin Türk tarihindeki yerini de­ ğerlendirebilecek; ^ Çin’de kurulan Tabgaç Devleti’nin tarihî sürecini tanımlayabilecek; <S^ I. Gök-Türk Devleti’nin ortaya çıkışını ve tarihî önemini açıklayabilecek; II. Gök-Türk Devleti’nin tarihî sürecini değerlendirebilecek; Gök-Türklerin sosyal yapısını açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Türk Tarihinin Başlangıcı Ak Hunlar • Büyük Hun İmparatorluğu Tabgaçlar • Gök-Türk Devletleri İçindekiler • TÜRK TARİHİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ • ASYA HUN İMPARATORLUĞU Orta Asya Türk Türk Tarihinin (M.Ö. 221- M.S. 439) Tarihi Başlangıcı • AK HUN DEVLETİ (367-557) • TABGAÇ DEVLETİ (385-550) • GÖK-TÜRK DEVLETLERİ