T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖRNEKLERLE SUNAK TİPOLOJİSİ Ahu Gürer Danışman Yrd. Doç. Dr. Akın ERSOY 2006 Yemin Metni Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum “.........Örneklerle Sunak Tipolojisi.......” adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. Tarih ..../..../....... Adı SOYADI Ahu GÜRER İmza 2 YÜKSEK LİSANS TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencinin Adı ve Soyadı : Anabilim Dalı : Programı : Tez Konusu : Sınav Tarihi ve Saati : Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen öğrenci Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün …………………….. tarih ve ………. Sayılı toplantısında oluşturulan jürimiz tarafından Lisansüstü Yönetmeliğinin 18.maddesi gereğince yüksek lisans tez sınavına alınmıştır. Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini ………. dakikalık süre içinde savunmasından sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayanağı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin, BAŞARILI Ο OY BİRLİĞİİ ile Ο DÜZELTME Ο* OY ÇOKLUĞU Ο RED edilmesine Ο** ile karar verilmiştir. Jüri teşkil edilmediği için sınav yapılamamıştır. Ο*** Öğrenci sınava gelmemiştir. Ο** * Bu halde adaya 3 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir. *** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir. Evet Tez burs, ödül veya teşvik programlarına (Tüba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Ο Tez mevcut hali ile basılabilir. Ο Tez gözden geçirildikten sonra basılabilir. Ο Tezin basımı gerekliliği yoktur. Ο JÜRİ ÜYELERİ İMZA …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red …………….. …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ……….......... …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red …. ………… 3 ÖNSÖZ 2005 – 2006 Dönemi’nde Yüksek Lisans Tezi olarak hazırladığım “Örneklerle Sunak Tipolojisi” isimli bu çalışma sırasında, benden hiçbir desteğini esirgemeyen ve her konuda destek olan hocam, Yrd. Doç. Dr. Akın ERSOY’a, Almanca çeviriler ve dijital destek için Eser TURUNÇKAPI’ ya, çalışmalarım sırasında, başta yazım olmak üzere her aşamadaki yardımı ve sonsuz sabrıyla Murat ATAMTÜRK’e ve aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ahu GÜRER 2006 4 ÖZET Yüksek Lisans Tezi Örneklerle Sunak Tipolojisi Ahu GÜRER Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Arkeoloji Programı Yunan ve Roma Toplumlarında oldukça önemli bir yere sahip olan sunak örneklerinin tipolojik bir görüntüsünü elde etmek amacıyla yapılan bu çalışmada, genel anlamıyla, Tanrılarına ulaşmak isteyen İnsanoğlu’nun bu ulaşım için seçtiği en basit ve yalın yer olan sunaklar, ayrıntılı biçimde incelenmeye çalışılmıştır. Yunan ve Roma toplumunda, çok farklı sunu ve sunak tipleri olduğu gibi bunu izleyen çok yoğun bir de ritüel pratiği bulunmaktadır. Yunan dininde kutsal alanların yeri çok fazla değiştirilmediği için sunak çoğunlukla kutsal alana yapılan ilk mimari öğe olmakta ve buraya yapılan tüm kutsal mimari yapılara öncülük etmektedir. Zamanla hem kamusal, hem dinsel, hem kültsel hem de idari bir öğe haline gelmiş, Tanrılar yerine Tanrılaştırılmış hükümdarlara da adanır olmuşlardır. Farklı kültlerle beraber çok Tanrılı Yunan kült düşüncesi içinde sunaklar vazgeçilmez ama karmaşık bir öğe halinde yerini almıştır. Bu konuda belirgin olarak yapılan tek bir yayın ile bağımsız birçok makalenin bulunması, bu öğenin farklı birçok biçimde adlandırılmasına neden olmuş, belirli bir tipolojinin bulunmaması da kimi aşamalarda zorlayıcı olmuştur. Çok belirli kriterleri olmamasına rağmen sunaklar çalışmada Portatif, Sabit ve Diğerleri olarak adlandırılmış, belirgin bir tipolojiye daha kolay ulaşmak amacı güdülmüştür. Çalışmada bu başlıklar altında incelenen sunaklar dönemlere yayılarak tüm özellikleri ile irdelenmiş, katalog ve tipolojik özellikleri de ayrıntılı biçimde yazılmış, görüntülerle zenginleştirilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: 1) 2) 3) 5 ABSTRACT Master Thesis Typology of Altars with Samples Ahu GÜRER Dokuz Eylul University Institute Of Social Sciences Department of Archaeology The target of this thesis named as “Typology of Altars with Samples” is, to have a typological outcome of the altars which an important form of Greek and Roman architecture. İn Greek and Roman Community, there are too many forms and offers of altars as there is a deep ritual practicals. The “Altar” is the pioneer element of Greek and Roman architecture, because it’s the first element that built in the holy place and in Greek religion we rarely seen the alteration of the holy element’s places. The Altar have been a religious, administrative and common function in the course of time. There is only a book and a few contributions about this element and because of that, there are too many classifications. Out of the exact criterias, in this thesis, there is a classification of altars in three headlines, “Portable Altars”, “İmportable Altars” and “The Other Forms of Altars” and researched with catalogue and pictures. Keywords: 1) 2) 3) 6 ÖRNEKLERLE SUNAK TİPOLOJİSİ YEMİN METNİ İİ YÜKSEK LİSANS TEZ SINAV TUTANAĞI İİİ ÖNSÖZ İV ÖZET V ABSTRACT Vİ İÇİNDEKİLER Vİİ LEVHA LİSTESİ İX GİRİŞ Xİİİ 1. ANTİK ÇAĞ’DA SUNAK ve SUNU KAVRAMI 1 1.1. Sunaklara Genel Bakış 1 1.2. Sunakların Ortaya Çıkışı 1 1.3. Sunak Tipleri, İşlevleri ve Konumu 2 1.4. Sunu Törenleri 7 2. DÖNEMLER İÇİNDE SUNAK ÖRNEKLERİ 13 2.1. Sabit Sunaklar ve Örneklerle Tipolojisi 14 2.1.1. Arkaik Öncesi Dönem 16 2.1.2. Arkaik Dönem 19 2.1.3. Klasik Dönem 22 2.1.4. Hellenistik Dönem 25 2.1.5. Roma Dönemi 28 2.2. Portatif Sunaklar ve Örneklerle Tipolojisi 32 2.2.1. Arkaik Öncesi Dönem 34 2.2.2. Arkaik Dönem 35 2.2.3. Klasik Dönem 36 2.2.4. Hellenistik Dönem 39 7 2.2.5. Roma Dönemi 41 2.3. Diğer Sunak Tipleri 43 SONUÇ 47 KAYNAKLAR 57 KATALOG LEVHALAR 8 LEVHA LİSTESİ LEVHA 1A- Hellenistik Dönem’de Ege Bölgesi Portatif Sunak Dağılımı (Berges, 1986, bei. 2) 1B- Alacahöyük orthostad kabartması, (Alp, 2002, s.12 res.9) LEVHA 2 A-Sparta Artemis Orthia 2 (Yavis, 1949, s. 109 fig. 69) 2 B-Samos Heraion Sunak 1-8 ((Yavis, 1949, s. 118 fig. 67) LEVHA 3 A- Olympia Hera Sunağı önünde sunu ayini (www.samos.com internet adresi) 3 B-Ephesos Arkaik Sunak Planı, Liman, 2003, 3C- Kyrene Apollon (Yavis, 1949, s.121, fig.90) LEVHA 4 A-Selinus Demeter Malophoros Kutsal Alanı Planı (Yavis, 1949, s.111, fig.49) 4B- Arkaik Paestum Demeter Tapınağı’nın Günümüzdeki Görünümü (www.wikipedia.org adresinden) LEVHA 5A- Aegina Aphaia 1 (Yavis, 1949, S. 101) 5B- Kerkyra Artemis (Yavis, 1949, S.115, Fig.70) LEVHA 6A- Selinus Demeter Malophoros 2 (Yavis, 1949, S.132, Fig.36) 6B- Miletos Monoendri (Dinsmoor 1975, 140, fig. 51) LEVHA 7A- Selinus A-D Sunakları (Yavis, 1949, s. 122 fig. 36) 7 B- Paestum Poseidon Tapınağı ve Sunağı (Yavis, 1949, s. 122) 7 C- Syrakusa Athena Triglif Sunak Rekonstrüksiyon ve Tabakalanma (Yavis, 1949, s. 125, fig.71-2) LEVHA A- Akragas Demeter-Kore Kutsal Alanı 8-14 no’lu Sunaklar (Yavis, s.103, fig.25) 8 B- Atina 12 Tanrı Sunağı Plan (www.perseus.tufts.edu) LEVHA: 9A Perachora Hera Akraia Plan (Plommer & Salviat 1966, 207-215) 9B Lagina Hekate (www.archaeology-classic.com internet adresi) LEVHA 10 A- Priene Mısır Tanrıları Kutsal Alanından Sunak (Wiegand&Schrader, Priene, S.70, Fig.82) Levha: 10 B- Priene Athena (www.perseus.tufts.edu) LEVHA 11- Magnesia Artemis Leukophyrene, (M. Şahin, Anadolu’lu Bir Mimar Hermogenes, İstanbul, 2002, s. 23-24) LEVHA 12A- Kos Asklepios Sunağı (www.travel-to-kos.com) 12 B- Kos Dionysos Sunağı (www.travel-to-kos.com) LEVHA 13 A-Syrakusa Hieron II Sunağı Planı ve Günümüzdeki Hali (Yavis, 1949, s.189, fig.47) B - Pergamon Zeus Sunağı Plan ve Rekonstrüksiyon (Akurgal, 1998, s.266 – 268 ve Smith, 2002, sf.161 Yavis, 1949, s.197-8, fig. 48, Radt, 2002, s.167-178) 9 LEVHA 14 A - Klaros B (Büyük Apollon Sunağı) ve Hayvan bağlama blokları (Şahin, 1998 s.44-8) B - Klaros B ve G Sunakları (Şahin, 1998, s.44-8 ) LEVHA 15- Teos Dionysos Tapınağı ve Sunağı ve bugünkü durumu (M . Şahin, Anadolu’lu Bir Mimar Mimar Hermogenes, İstanbul, 2002, s. 24-27 ve www.perseus.tufts.edu adresi ) LEVHA 16 A- Ephesos Domitianus Sunağı (Scherrer, 2000, s.92,) B- Thasos Poseidon (Yavis, 1949, s. 185, fig.87) LEVHA 17 Ara Pacis www.wikipedia.org , www.harpy.uccs.edu adresleri ile M.Wheeler-Roma Sanatı ve Mimarlığı-s.158-161 LEVHA 18 A- Akragas Demeter Kore Kutsal Alanı Sunak 3-4-6-7 ve kutsal kuyu Yavis, 1949, s.135, fig.27 B- Selinus Zeus Meilichios Sunağı Yavis, 1949, s.134, fig.49 C- Delos Hera Sunağı Rekonstrüksiyon Yavis, 1949, s. 179, fig.84 LEVHA 19 A- Selinus Küçük Metoplu Tapınak Sunağı (Yavis, 1949, s.184, fig.37) B- Atina Kare Planlı Portatif Sunak (www.perseus.tufts.edu adresi) C- Atina Yuvarlak Planlı Portatif Sunak (Yavis, 1949, s.146 www.perseus.tufts.edu adresi ve Ath. Mitt., 1879, 337-50) LEVHA 20 A- Pompeii Zeus Meilichios Sunak Rekonstrüksiyonu (Yavis, 1949, s. 181, fig. 46) B- Pompeii Dor Tipi Sunak (Yavis, 1949, s. 183, fig. 43) C- Olympia Batı Teras’ta bulunan Sunak (http.www.utexas.edu/courses sitesinde Olympia linkinden) LEVHA 21 A- Atina Aphrodite Sunağı (www.perseus.tufts.edu adresi ile beraber Yavis, 1949, s.178) 21B- Pompeii Hellenistik Portatif Sunak (Yavis, 1949, s. 156, fig.41) LEVHA 22 A- B- Priene Tiyatro Sunağı (Yavis, 1949, s.181, res.45 ve http://www.perseus.tufts.edu Adresi) C- Pompeii Apollon (Yavis, 1949, s. 183, fig. 86 ) D- Pergamon Portatif Sunak (Yavis, 1949, s. 158, fig.42) LEVHA 23 A- Delos Yuvarlak Portatif (http://www.perseus.tufts.edu ayrıca, Yavis, 1949, s.144) 23B- Cumae Portatif (Yavis, 1949, s. 147, fig.40) C- Priene Bouleterion’dan Ele Geçen Portatif Sunak (http://www.perseus.tufts.edu) 10