ORMAN VE SU KAYNAKLARI Özel İhtisas Komisyonu Raporu Raportör: Prof. Dr. A. Nedim YÜKSEL i Rapor içinde belirtilen görüşler komisyon katılımcılarının ve raportörün görüşlerini yansıtmaktadır. Bu görüşler Trakya Kalkınma Ajansı’nı bağlamamaktadır. İÇİNDEKİLER TABLOLAR ................................................................................................................................................ iv YÖNETİCİ ÖZETİ ....................................................................................................................................... 1 1. GİRİŞ ................................................................................................................................................ 3 2. MEVCUT DURUM ANALİZİ ............................................................................................................... 4 2.1. Küresel Konum ........................................................................................................................ 4 2.2. Nüfus Artışı .............................................................................................................................. 6 2.2.1. Şehirleşme ........................................................................................................................... 6 2.2.2. Küresel İklim Değişikliği ....................................................................................................... 6 2.2.3. Kuraklık ................................................................................................................................ 8 2.2.4. Ekonomik Gelişme ve Küreselleşme .................................................................................... 9 2.2.5. Çözüm Önerileri ................................................................................................................... 9 2.2.5.1. Tarımda Alınabilecek Önlemler ..................................................................................... 10 2.2.5.2. Sanayide Alınabilecek Önlemler .................................................................................... 11 2.2.5.3. Kentlerde Alınabilecek Önlemler ................................................................................... 11 2.2.5.4. Diğer Su Kaynaklarından Yararlanma ............................................................................ 12 2.2.6. Suyun Ticareti .................................................................................................................... 13 2.2.7. Türkiye Toprak ve Su Kaynakları ........................................................................................ 15 2.2.8. Ülkemizde Su Kaynaklarının Kullanımı .............................................................................. 17 2.2.9. Trakya’nın Arazi ve Su Kaynakları ...................................................................................... 18 2.2.9.1. Bölgenin Tanımı ............................................................................................................. 18 2.2.9.2. Arazi Varlığı .................................................................................................................... 21 2.2.9.3. Orman Alanları ve Tabiat Varlıkları................................................................................ 23 2.2.9.4. Tarım Alanları ................................................................................................................ 24 2.2.9.4.1. Sulu Tarıma Uygun Kuru Tarım Yapılan Alanlar ............................................................. 24 2.2.9.4.2. Tarım Arazilerinin Parçalanması .................................................................................... 25 2.2.9.4.3. Yanlış Arazi Kullanımı ..................................................................................................... 25 2.2.9.4.4. Drenaj Sorunu Olan Araziler .......................................................................................... 26 2.2.9.4.5. Tarımsal Üretimin Desteklenmesi ................................................................................. 26 2.2.9.5. Amaç Dışı Arazi Kullanımı .............................................................................................. 27 2.2.9.6. Trakya Bölgesinde Amaç Dışı Arazi Kullanımı ................................................................ 28 2.2.10. Su Varlığı ............................................................................................................................ 28 ii 2.2.11. İçme ve Kullanma Suyu İhtiyacı ......................................................................................... 30 2.2.12. Sulama Suyu İhtiyacı .......................................................................................................... 33 2.2.13. Yeraltı Suyu Varlığı ............................................................................................................. 34 2.2.14. Akarsu Kirliliği .................................................................................................................... 35 2.2.15. Su Temini ve Tasarrufu ...................................................................................................... 36 2.2.16. Su Kaynaklarının Yönetimi ................................................................................................. 37 3. GZTF ANALİZİ ................................................................................................................................. 40 4. PLAN DÖNEMİ PERSPEKTİFİ ........................................................................................................... 42 5. ARAŞTIRMA ÖNERİLERİ ................................................................................................................. 55 6. PROJE ÖNERİLERİ ........................................................................................................................... 56 7. SONUÇLAR ..................................................................................................................................... 60 KAYNAKLAR ........................................................................................................................................... 63 iii TABLOLAR Tablo 1 Bazi Ülkeler Ve Kitalarin Kişi Başina Düşen Su Potansiyeli (M3/Kişi.Yil) ........................... 17 Tablo 2 TR 21 Trakya Bölgesi’nde Yer Alan İllere Ait Çok Yıllık Ortalama Bazı İklim Ve Diğer Verileri .................................................................................................................................................. 20 Tablo 3 Türkiye Ve Trakya Bölgesinin Arazi Varliği Ve Kullanim Şekilleri ...................................... 22 Tablo 4 TR 21 Trakya Bölgesi Illerine Ait Arazi Siniflari Dağilimi (ha) ............................................. 22 Tablo 5 Türkiye Ve Trakya’nin Su Varliği Dağilimi ............................................................................ 29 Tablo 6 TR 21 Trakya Bölgesi illerinin 2012 nüfus sayıları (TÜİK, 2013b) ........................................ 30 Tablo 7 TR 21 Trakya Bölgesinde gelecek yıllara ait nüfus tahminleri ................................................ 31 Tablo 8 TR 21 Trakya Bölgesinde gelecek yıllar için içme – kullanma suyu ihtiyaçları ...................... 32 Tablo 9 TR 21 Trakya Bölgesi’nde 2006 yılı sonuna göre baraj ve gölet sayıları ................................ 37 iv YÖNETİCİ ÖZETİ Türkiye bir çok doğal kaynaklar yönünden zengin bir ülke olarak tanımlanabilir. Ancak bütün dünyada olduğu gibi, ülkemizde de mutlak korunması gereken ve yüksek tarım potansiyeli olan topraklarının ve su kaynaklarının, kentleşme ve sanayileşmenin sonucu olan toprak kayıpları ve kirlilik nedeniyle, hızla yok olma tehlikesi altındadır. Oysa bu kaynakların eksikliği, ülkemizde stratejik öneme sahip tarım sektörünüde derinden etkilemektedir. Orman, toprak ve su kaynakları üzerindeki bu baskının azaltılması ve kaynakların kaybını en aza indirmek amacıyla, TR21 Trakya Bölgesi’nde hedeflerin ve stratejilerin belirlenmesi, yapılabilecek faaliyet ve eylemlerle, sorumlu kuruluşların belirlenmesi yanında, GZTF’lerinde tespit edildiği Trakya Kalkınma Ajansı tarafından özel bir komisyon çalışması yapılmıştır. Trakya Kalkınma Ajansı tarafından belirlenen 2013 TR 21 Trakya Bölgesi Orman ve Su Kaynakları Özel İhtisas Komisyonu 28 Şubat – 01 Mart 2013 tarihlerinde ilk ve 18-19 Mart 2013 tarihlerinde 2. kez Tekirdağ’da toplanarak hazırlanan bu rapor, TR 21 Trakya Bölgesinde bulunan Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ illerindeki orman ve su kaynaklarının mevcut durumunu ve gelecekteki projeksiyonlarını dikkate alarak önlem alınması gereken unsurları ve çözüm önerilerini içermektedir. Bu komisyonda çeşitli kurumların yetkilileri bulunmuştur. Trakya Üniversitesi, Namık Kemal Üniversitesi, Tekirdağ Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, Edirne Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, Devlet ve Su İşleri XI. Bölge Müdürlüğü, Tekirdağ Devlet ve Su İşleri 113. Şube Müdürlüğü, Tekirdağ Meteoroloji İl Müdürlüğü, Tekirdağ Orman İşletmeciliği Müdürlüğü, Atatürk Toprak Su ve Tarımsal Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, Tekirdağ Bağcılık Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, Edirne İl Genel Meclisi, Tekirdağ Ziraat Mühendisleri Odası Başkanlığı tarafından görevlendirilen katılımcılar tarafından komisyon toplantıları yürütülmüştür. Komisyon toplantıları yapılmadan önce, TR 21 Trakya Bölgesinin orman ve su kaynaklarının durumu, sorunları ve çözüm önerilerini içeren bir ön rapor komisyon raportörü tarafından hazırlanarak komisyon üyelerinin bilgisine önceden sunulmuştur. Komisyon toplantılarında öncellikle, moderatör tarafından bölgenin genel durumuna ilişkin bir sunum çalışması yapılmıştır. Daha sonra, raportör tarafından ön rapora ilişkin bir sunum gerçekleştirilmiştir. Bu sunumdan sonra, komisyon üyeleri tarafından ön rapora katkılar bulunarak nihai raporun 1 oluşturulması için, gerekli çalışmalar yapılmıştır. Bununla birlikte, komisyonca bölgenin orman ve su kaynaklarına ilişkin GZTF, hedef, strateji ve faaliyet analizleri yapılmıştır. Bölgeye ait orman ve su kaynakları hakkında ilgili kurum ve kuruluşlara yapılması önerilen proje ve araştırma konuları belirlenerek, Trakya Kalkınma Ajansı’na sunulmuştur. Bu rapor, TR 21 Trakya Bölgesi’nde orman ve su kaynaklarının mevcut durumlarına ait rakamsal değerleri, sorunları, çözüm önerileri ve sonuçlarını, komisyon tarafından belirlenen GZTF, hedef strateji ve faaliyet analizleri ve proje ile araştırma önerilerini içermektedir. 2 1. GİRİŞ Yeryüzünde hayat su ile başlamıştır. Tarihte medeniyetlerin çoğunluğu su kaynakları çevresinde gelişmiş ve yükselmişlerdir. Ajanda 21 Rio Deklarasyonunda da suyun hayat açısından önemi vurgulanarak, üstlendiği beş farklı özelliğe dikkat çekilmiştir (UN, 1992). Temel İhtiyaç : Gıda üretimi, içme ve kullanma amacıyla, her zaman temiz ve yeterli miktarda suya ihtiyaç duyulmaktadır. Ticari Fonksiyonu: Su olmadan hiçbir ürün (tarımsal, endüstriyel, diğer hizmetler, balıkçılık vb.) üretilemez. Çevresel Fonksiyonu: Su flora ve faunanın sürdürebilirliği için gereklidir. Suyun düzenleyici toprak ve sediment taşıyıcı, kayaları ayrıştırma görevi vardır. Ekolojik Fonksiyonu: Tatlı ve tuzlu su kütleleri inanılmaz derecede fazla sayıda fauna ve floraya yaşam ortamı oluşturmaktadır. Kültürel Fonksiyonu: Bütün dinlerde su kutsal sayılmaktadır. Suyun insanlar tarafından önemi, bünyelerinin %60-65’inin su olmasıdır. Bu oran bazı organlarda (tırnak, saç gibi) azalır, kan ve çeşitli vücut sıvılarında artar. Kandaki su oranı %83, kemikte %22 ve yağ dokusunda %10’dur. Ayrıca insanın vücut dokularında suyun % 10 oranında eksilmesi hayati risk oluşturması yanında, su vücutta eşit olacak şekilde dağılmamıştır. İnsanlar için çok önemli olan su, genelde varlığına alışılmış, sıradan bir madde olarak algılanmakta ve musluğu açtığımızda, temiz, soğuk ve içmeye hazır olmasını bekleriz. Suyun her zaman hazır olmasını kabul ederiz ve bu kaynağın sınırlarını düşünmeden tüketiriz. Daha iyi bir yaşam standardı ve ekonomik kazanç arayışı içindeki modern toplumlar suyu, her isteyenin elde edebileceği bir kaynak olarak görmüştür. Ancak diğer insanlarında ihtiyacı olabileceği, doğal dengeyide koruyacak bir sisteme geçmenin gerekli olduğunu kabul etmek ve buna göre suyu kullanmak zorundadırlar. Suyun bitkisel üretim yönünden önemi, sebze ve meyvelerin bünyelerinde önemli ölçüde su bulundurmasıdır. Bu oran sebzelerde % 95’e kadar (domateste %95, turp %94, lahana %92 gibi), meyvelerde (elma ve kirazda %85 gibi), tarla ürünlerinde tahıllarda (mısır, yulaf arpa %13-14, soya fasulyesi %11 gibi) daha azda olsa su bulunmaktadır. 3 Bitkisel üretimde suyun çok önemli olması yanında, diğer meteorolojik verilerde önemlidir. Bu nedenle, tarım üstü açık bir fabrikaya benzer. Toprak, su, bitki ve atmosfer ile etkileşimde süren tarımsal üretim, hem kalite hem de miktar olarak genellikle, kontrol edilmesi geniş tarım alanlarında çok zor olan atmosferik olayların etkisi altındadır. En iyi kalite ve miktarda verim alınabilecek bir bitki tohumu, gelişmesi için optimum koşulların olduğu bir toprağa ekildiğinde bile, yetiştirme mevsimi içindeki su durumu ve meteorolojik koşullar bundan sonraki aşamada karar vericidir. Bu durum özellikle yağışın ve sıcaklığın tarımsal üretimi sınırlandırdığı bölgelerde, kendini daha fazla hisettirir. Ürünün miktar ve kalitesini yükseltmek için, yapabileceklerinizin en iyisini yapsanız bile, bunu elde etmek mümkün olmayabilir. Genelde yağış, sıcaklık, nem ve radyasyon gibi, meterolojik faktörlerin uzun yıllara ait değişimleri, bitkilerin bir yörede yetişip, yetişmeyeceğini belirleyen önemli bir etmendir. Meteorolojik koşulların yanında, suyun istenilen miktar, kalitede ve zamanda bitkilere verilmesi, hem tarımsal üretim sigortası, hem de insan yaşamı için en önemli etkendir. Yaşam için bu kadar önemli olan suyun dünyadaki, ülkemizdeki ve TR 21 Trakya Bölgesi’ndeki durumu aşağıda verilmiştir. 2. MEVCUT DURUM ANALİZİ 2.1. Küresel Konum Dünyamızda yeterinden fazla su bulunmaktadır. Fakat zaman ve yer açısından suyun dağılımı eşit olmadığı için, dünyanın birçok yerinde tatlı su sıkıntısı çekilmektedir. Bütün bunlara rağmen suyun insan, hayvan, bitki, sanayi ve tüm doğal yaşama yararlı olabilmesi için, kalitesi uygun, miktarı yeterli, istenilen yerde ve zamanda hazır olması gerekmektedir. Bu özelliklerden biri veya bir kaçı eksik olursa, o zaman susuzluk ve kuraklık meydana gelir (Yüksel, 2007). Yerküresinde bulunan 1.384 x 109 km3 suyun, %97.39’unu deniz ve okyanuslar %2.01’ini kutup ve buzullar ile %0.60’ını da başta yeraltı suları olmak üzere, göller ve akarsular gibi, tatlı su kaynakları oluşturmaktadır. Her yıl yağışlarla karalara düşen 110 bin km3 suyun, 70 bin km3’ü buharlaşma ile kaybolmaktadır. Dünyanın yenilenebilir su kaynağı ise geriye kalan 40 bin km3 sudur. Bu su miktarını insanlara dağıtırsak, dünyada kişi başına, ortalama 8000 m3 su düşmekte, buda 4 insanların yaşam koşulları için oldukça yeterlidir. Ancak yeryüzünde suyun eşit olarak dağılımı ve her yerde zamanında hazır olmaması önemli bir sorun olarak ortaya çıkar. Fazla yağış alan bölgelerden bu suyun 2/3’ ü sel olarak denize dökülmektedir. Geriye kalan 14 bin km3 suyun önemli bir kısmı sulak alanların, deltaların, göllerin ve nehirlerin korunması ile su kalitesinin korunması için, doğal akışa bırakılmalıdır (Postel, 2000). Tüm bu verilerden sonra, dünyada çeşitli amaçlar için, geliştirilebilecek teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir su miktarı 8000 m3’tür. Dünyadaki tatlı su kaynaklarının yaklaşık %70’i tarım, %23’ü sanayi ve % 7’si de evsel (içme, kullanma ve temizlik) amaçlı kullanılmaktadır. Ancak bu kullanım şekli, kıtalar arasında fark göstermektedir. Örneğin Afrika’da bu değerler, tarımda %88, evsel kullanımda %7 ve sanayide ancak %5 dolayında olmaktadır. Diğer taraftan Avrupa’da mevcut tatlı su kaynaklarının % 54’ü tarım, %33’ü sanayi ve %13’ü evsel amaçlı kullanılmaktadır (UN/WWAP, 2003). Yaklaşık 7 milyar dünya nüfusu, yenilenebilir yüzey ve yeraltı su kaynaklarının, yaklaşık yarısını (%54) kullanmaktadır. Bu günkü kullanım şartları altında, sadece nüfus artışından dolayı, 2025-2030 yıllarında bu değerin %70’e yükseleceği öngörülmektedir. Hayat standartlarının artmasıyla birlikte, kişi başına su kullanımında zamanla artması da gözönüne alınırsa, mevcut su kaynaklarının %90’ının kullanabileceği tahmin edilmektedir. Geriye kalan %10 suyunda diğer canlılar tarafından kullanılacağı varsayılmaktadır. Eğer nüfus artışı hızı dengelemeyez, suyun kirlenmesinin önüne geçemezsek, diğer canlılar için pek su kaynağı kalmayacağı anlamı çıkmaktadır. Dünyada 1.1 milyar insan yeterli su bulamazken, 2.5 milyar insanın sağlıklı suya ulaşmadığı belirtilmektedir (UN/WAP, 2003). Son on yıllık çabalarla, 860 milyon insanın suya daha doğrusu, büyük oranda sağlıklı suya kavuştuğu belirtilmektedir. Ancak önümüzdeki 50 yıl içinde, verilen rakamlara ek olarak gelişmekte olan ülkelerde 1 milyar insanın daha susuz kalacağı tahmin edilmektedir. Su sağlama ve sanitasyon, gelişmekte olan ülkelerin büyük şehirlerinin en önemli sorunu olarak ortaya çıkmaktadır. Günümüzde de büyük şehirlere yakın olan bölgelerde, yerüstü ve yeraltı su kaynaklarının nasıl çok fazla tüketildiğini görmekteyiz (Konukçu ve ark, 2007). 5 Yirminci yüzyıl içinde dünya nüfusu 3, su kullanımı ise 6 kat artmıştır. Bu değişiklik çevreye çok ağıra mal olmuş ve su kirliliği çok fazla olduğu için, daha fazla insan yeterli ve kaliteli su bulamaz duruma gelmiştir. Bu konu ile ilgili olarak, önümüzdeki yıllarda şu 4 konuya dikkat çekmek zorundayız. Bunlar nüfus artışı, şehirleşme, iklim değişikliği ve kuraklık ile ekonomik gelişmedir. 2.2. Nüfus Artışı Bazı ülkelerdeki nüfus artış hızındaki yavaşlamalara rağmen, dünya nüfusu hızla artmakta ve her on yılda yaklaşık bir milyar kadar insan için daha fazla su ve beslenme zorunluğu ortaya çıkmaktadır. Yapılan araştırmalara göre, dünya nüfusu ancak bu yüzyılın sonuna doğru 9-10 milyarada sabitleneceği tahmin edilmektedir. Bunun anlamı, her bir insan için içme, kullanma ve temizlik ihtiyacı yanında, tarım ve sanayide de daha fazla suya ihtiyaç olacaktır. 2.2.1. Şehirleşme Kırsal kesimlerde yaşayan insanlar, beklentilerini karşılayamadığı durumlarda şehirlere göç etmektedir. Dünya ortalamalarına göre, nüfusun yaklaşık yarısı kırsal alanda yaşamaktadır. Mevcut duruma göre, gelişmiş ülkelerde şehir nüfusu oranları daha yüksektir. Birleşmiş Milletlerin yaptığı projeksiyonlara göre, daha az gelişmiş olan bölgelerde yaşayan nüfus oranı 2015 yılında %50 ve 2025 yılında %75’e ulaşarak, durumu tersine çevirecektir. Gelişmekte olan ülkelerin kentsel nüfus toplamı 2025 yılına göre, 4 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bu hızlı nüfus artışı, su ihtiyacı ve sanitasyon hizmetlerini de önemli ölçüde arttırmakta, su talebiyle arzı arasındaki fark giderek artmaktadır (Prinz, 2004). Göç eden nüfusa cevap verebilecek altyapı ihtiyacının yeterince karşılanmaması nedeniyle, genellikle içme suyu havzalarının içinde sağlıksız bir şekilde gecekondulaşma görülmektedir. Bugün dünyada yaklaşık olarak 2.5 milyar insan gecekondu bölgesinde yaşamakta ve dünya nüfusunun %32’sine karşılık gelmektedir. Asya şehir nüfusunun yaklaşık %60’ı gecekonduda yaşarken, Afrika’da bu değer daha yüksektir (Prinz, 2004). İçme suyu havzalarının içine gecekonduların kurulması, havzadaki suların kullanmadan kirlenmesine ve yağışlardan sonra havza sularının debilerinin artması ve taşkınlarla bu sağlıksız yapılarında su altında kalmasına neden olmaktadır. 2.2.2. Küresel İklim Değişikliği Son yıllarda yapılan gözlem ve araştırmalarda, küresel iklimde bazı değişmeler olduğu gözlenmektedir. Bazı araştırmacılar tarafından bu “küresel iklim değişikliği” olarak 6