AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         ORHUN YAZITLARININ SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİM PROGRAMINDA YER ALAN DEĞERLER ÇERÇEVESİNDE İNCELENMESİ* Aydan USTAOĞLU ÇELİK** ÖZ Değerlerin oluşmasında ve gelecek nesillere aktarımında birtakım eserler önemli görevler üstlenmektedir. Bu bağlamda Türk tarihinin ve kültürünün en önemli eserlerinden biri olan Orhun Yazıtlarının gelecek nesillerin istenilen değerlere sahip bireyler olarak yetiştirilmeleri noktasında iyi bir kaynak niteliği taşıdığı düşünülmektedir. Bu doğrultuda araştırmanın temel amacı; Orhun Yazıtlarında yer alan değerleri belirlemektir. Nitel araştırma yaklaşımının benimsendiği araştırmada doküman incelemesi tekniği kapsamında, Orhun Yazıtlarında yer alan ifadeler içerik analizi yoluyla çözümlenmiştir. Araştırma sonucunda Orhun Yazıtlarında Sosyal bilgiler öğretim programında kazandırılmaya çalışılan -adil olma, aile birliğine önem verme, bağımsızlık/özgürlük, barış, bilimsellik, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük, estetik, hoşgörü, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik ve yardımseverlik- yirmi değerin on yedisine yer verildiği görülmüştür. Sadece “misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme ve temizlik” değerlerine rastlanmamıştır. Bu bulgulara dayalı olarak; Orhun Yazıtlarında yer alan değerlerin, Sosyal bilgiler öğretim programında yer alan ve kazandırılması istenilen birtakım değerlerle örtüştüğü sonucuna ulaşılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre Sosyal bilgiler derslerinde değer eğitimi etkinliklerinde Orhun Yazıtlarından yararlanılabileceği söylenebilir. Anahtar Kelimeler: Orhun yazıtları, Sosyal bilgiler, Değer, Değer eğitimi THE EXAMINATION OF THE ORKHON INSCRIPTIONS ON THE BASIS OF VALUES IN SOCIAL STUDIES CURRICULUM ABSTRACT A number of artifacts is undertake important tasks for the formation of values and transmission to future generations. In this context, it is a good source of Turkish history and culture of one of the most important works of Orkhon Inscriptions point to educate the next generation of individuals with the desired value. Determination of the values in the Orkhon inscriptions there are notable in this respect. Accordingly, the main objective of the research is to determine to what extent the values Orkhon inscriptions overlaps with the ones that desired to be gained in Social Studies. Qualitative research approach adopted in the context of the research document analysis technique, expression contained in the Orkhon Inscriptions were analyzed through content analysis. Seventeen of the twenty values supposed to be taught in Social Studies Curriculum are in the Orkhon Inscriptions (to be fair, give importance to family unity, independence / freedom, peace, science, diligence, solidarity, sensitivity, integrity, aesthetics, tolerance, respect, love, responsibility, patriotism and charity). Only in the inscription "hospitality, Concern for a healthy and clean" values weren’t encountered. Based on these findings; Orhun Inscriptions on the values of the located and to gain social studies curricula have reached the conclusion that consistent with some desired value. Benefiting from Orkhon Inscriptions value education activities in this respect are recommended. Keywords: Orkhon inscriptions, Social studies, Value, Value education                                                                                                                           * Bu çalışma, 8-10 Mayıs 2015 tarihinde Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi’nde gerçekleştirilen “VII. Uluslararası Sosyal Bilimler Eğitimi Kongresi”nde sunulan sözlü bildirinin genişletilmiş şeklidir. ** Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi, [email protected]   47 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         1.  GİRİŞ Değerler, insanların hayatına yön veren, hayatın amacını ve ilkelerini belirleyen en temel unsurların başında yer almaktadır. İnsan hayatında bu kadar önemli bir yere sahip olan değerler eğitim-öğretim sürecinin de en önemli boyutlarından birisini oluşturmaktadır. Birçok ülke ve ülkelerin bir araya getirdiği birliklerin eğitim sistemlerinde olduğu gibi Türk milli eğitim sisteminin de en öncelikli hedefini genç kuşaklara milli, ahlaki, manevi, insani ve kültürel değerlerin kazandırılması oluşturmaktadır (Acun ve diğerleri, 2013:204). Çünkü her millet, kendi millî benliğini korumak, geleceği kendi inanç ve yaşama özellikleriyle karşılamak ister. Bu isteğin gerçekleşmesi ise, yaşayan neslin bir önceki nesilden devraldığı değerleri/binlerce yıllık millî mirası, yeni nesillere aktarması ve onların da bu değerleri geliştirerek çağa uygun işlevsellikte yaşatmasıyla mümkündür (Sever, 2010:731). “Değerlerin hatırlanması, yeni içeriklerle zenginleşerek yeniden hayata aktarılması o millet için büyük bir güç kaynağı oluşturur. Bu yönüyle millet hafızasında saklanan, milleti millet yapan maddi ve manevi değerlerin sürekli tekrarlanarak gelecek nesillere aktarılması büyük önem taşımaktadır.” (Tekşan, 2012:1). Değerlerin sürekliliğinin sağlanması ve değer aktarımının gerçekleşmesi ise aileden sonra eğitim kurumlarının yürüttükleri eğitim-öğretim faaliyetleri ile mümkündür. Bu bağlamda okullarda gerçekleştirilecek değer eğitimi sürecinde birtakım derslere büyük misyonlar yüklenildiği görülmektedir. “Bu derslerden biri hiç şüphe yok ki Sosyal bilgiler dersidir. Sosyal bilgiler dersi bu amaçla düzenlenmiş olan etkin faaliyetleri içeren derslerden biridir. Öyle ki değer eğitimi Sosyal bilgiler dersi içerisinde kendisine önemli bir yer edinmiştir.” (Mindivanlı ve diğerleri, 2012:99). Sosyal Bilgiler öğretiminde üzerinde ciddiyetle durulan değer aktarımının daha etkili, verimli ve kalıcı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi ise bu kritik süreçte işe koşulacak materyallerin duyuşsal özellikleri geliştirici nitelikte seçilmesi ile mümkündür. “Bu noktada değerlerin kazandırılması sürecinde sözel ve sözel olmayan kültürel mirasın önemli bir rol üstlendiği ve özellikle yazılı kültür eserlerinin bu süreci daha kalıcı hale getirdiği bilinmektedir.” (Batur ve Yücel, 2012:1032). Milletimize ait ilk yazılı kaynaklardan olan Orhun Yazıtları da (Orhan ve diğerleri, 2012:908) Türk milleti için bugün bile geçerli hassasiyetlere temas etmesi, milletimize bugün de ibret olabilecek nasihatlerle dolu bir hazine (Türkmen, 2013:38) niteliği taşımasından dolayı değer eğitimini gerçekleştirmek için kullanabilecek sayısız kültür eserlerinden birini oluşturmaktadır. “Orhun Yazıtları Türk milliyetçiliğinin, Türk milli kimliğinin belgesi konumundadır. Ayrıca bu yazıtlar Türk tarihi, kültürü, coğrafyası, siyasi yaşantısı, Türklerin birbirleriyle ve komşularıyla olan münasebetleri, milli birliğin sağlanması gibi birçok alanda başucu kaynağı olabilecek eserlerdir.” (Orhan ve diğerleri, 2012:909). Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk abidelerinden oluşan Türk milletinin askerî ve siyasî tarihi hakkında değerli bilgiler içeren Orhun Yazıtları, ayrıca Türk halkının VIII. yüzyıla kadar geliştirdiği değer sistemi konusunda günümüze önemli bilgiler taşımaktadır (Mert ve diğerleri, 2009:279). Türk kültür tarihinin hemen hemen bütün ilklerine mührünü vurmuş olan Orhun Yazıtları; Türk milletinin dil, duygu ve düşüncelerinin âdeta tercümanı olmuştur. Öyle ki, bu taşlar üzerine nakşedilen acı-tatlı yaşam tecrübeleri, her asırda yeniden şekillenmiş ve nesilden nesile, gerek dil gerek edebî eserler vasıtasıyla aktarılarak günümüze kadar gelmeyi başarmıştır (Şenocak, 2001:166). Göktürkler ile ilgili en önemli eserler olan bu abideler birer mezar taşı mahiyetinde dikilmiş olmalarına rağmen   48 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         (Kuljanova, 2010:664) Türk milletinin varlığını devam ettirebilmesinin yollarını gösteren düsturlarla doludur (Türkmen, 2013:31). Orhun kitabelerinin paha biçilmez mesajları Türk toplumu için kıymeti hiç değişmeyecek, adeta bütün çağlara hitap eden, zamanlar üstü evrensel bir beyanname niteliğindedir (Kuljanova, 2010:664). Eserin ifade edilen yönleriyle, geçmişin geleceğe taşınmasında ve toplumun ortak değerleri hakkında önemli bilgiler verdiği söylenebilir. Bu açıdan Orhun Yazıtlarında hangi değerlerin yer aldığının belirlenmesi ve bu değerlerin Sosyal bilgiler öğretim programında yer alan değerlerle uyumunun ortaya konulması önemli görülmektedir. Bu doğrultuda araştırmanın temel amacı; Orhun Yazıtlarında yer alan değerleri belirlemektir. 2. YÖNTEM Araştırma tarama modelinde gerçekleştirilmiştir. Nitel araştırma yaklaşımının benimsendiği araştırmada doküman incelemesi tekniği kapsamında, Orhun Yazıtlarında yer alan ifadeler içerik analizi yoluyla çözümlenmiştir. Araştırmada doküman olarak Ergin (2003)’in “Orhun Abideleri” kitabı kullanılmıştır. Öncelikle analiz kapsamında Sosyal bilgiler öğretim programında yer alan değerler temel alınarak bir değerler listesi hazırlanmıştır. Ardından Orhun Abidelerinde benzer değerlere ait ifadeler belirlenerek listelenmiştir. Daha sonra değerlerin yer aldığı bu liste uzman görüşüne sunulmuştur. Alınan görüşler doğrultusunda araştırmaya son şekli verilmiştir. Araştırma bulguları sunulurken yazıtlardan değerlere ait doğrudan alıntılara yer verilmiştir. Alıntılarda “…” olan kısımlar yazıtlardaki eksik metinleri temsil ederken, “(…)” olan kısımlar araştırmacı alıntılarındaki metin içi kısaltmayı belirtmektedir. Bulgular kısmında alıntılar öncesinde yer verilen yazıtlara ilişkin kodlamalar Ergin (2003)’in kitabı referans alınarak belirlenmiştir. Örneğin; KT - G - 6 = Kültiğin Yazıtı - Güney Yüzü – Altıncı Satır KT - KD -1 = Kültiğin Yazıtı – Kuzeydoğu Yüzü – Birinci Satır T1 - K - 5 = Tonyukuk Yazıtı Birinci Taş –Kuzey Yüzü – Beşinci Satır T2 - D - 4 = Tonyukuk Yazıtı İkinci Taş – Doğu Yüzü – Dördüncü Satır BK- K - 8 = Bilge Kağan Yazıtı – Kuzey Yüzü – Sekizinci Satır 3. BULGULAR Orhun Yazıtlarında Aile Birliğine Önem Verme Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında aile birliğine verilen önemi; aile bireylerini özellikle kadınları koruma ve aileden birinin vefatı durumunda hassasiyetle düzenlenen cenaze törenlerine ilişkin bilgilerde görmek mümkündür. Aile birliğine verilen önem yazıtlarda şu şekilde ifade edilmiştir; “ KT K 9 … Oğuz düşman, merkezi bastı. (…) Annem hatun ve analarım, ablalarım, gelinlerim, prenseslerim, bunca yaşayanlar cariye olacaktı, (…) Kül Tigin olmasa hep ölecektiniz. KT KD 1 Kül Tigin koyun yılında on yedinci günde uçtu. Dokuzuncu ay, yirmi yedinci günde yas töreni tertip ettik. … BK G 9 Bu kadar kazanıp babam kağan köpek yılı, onuncu ay, yirmi altıda uçup gitti. Domuz   49 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         yılı, beşinci ay, yirmi yedide yas töreni yaptırdım. … T1 K 5-7 (…) Türgiş kağanından casus geldi. Sözü şöyle idi: Doğudan kağana karşı ordu yürütelim demiş. (…) O sözü işitip kağanım ben eve ineyim dedi. Hatun yok olmuştu. Ona yas töreni yaptırayım dedi. (…).” Orhun Yazıtlarında Adil Olma Değeri İle İlgili Bulgular Orhun Abidelerinde töre; gelenek, örgütlenme düzeni, yazısız yasalar anlamında kullanılmaktadır (http,1). Yazıtlar incelendiğinde adaletin töre ile sağlandığı anlaşılmaktadır. Kağanların devleti kurup ardından hemen töreyi düzenlemeleri ve başa geçecek Kağan’ın seçilmesinde törenin belirleyici olması Orhun Yazıtlarında adil olma değerine verilen önemin göstergesidir. Bu öneme ilişkin yazıtlarda; “ KT D 3… Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş. … Onun için ülkeyi öylece sahiplenmiş elbette. (…) İli tutup töreyi düzenlemişler. KT D 1 (…) İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutuvermiş, düzenleyivermiş. (…). BK D 11 (…) Yedi yüz er olup ilsizleşmiş, kağansızlaşmış milleti, cariye olmuş, kul olmuş milleti, Türk töresini bırakmış milleti, ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş. Tölis, Tarduş milletini orda tanzim etmiş. (…). BK D 14 (…) Babam kağan uçtuğunda kendim sekiz yaşında kaldım. O töre üzerine amcam kağan oturdu. (…)“ ifadelerine yer verilmiştir. Orhun Yazıtlarında Bağımsızlık/Özgürlük Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında bağımsızlık/özgürlük değerine ilişkin olarak; Türk milletinin müstakil, hür bir devlet olmanın gerekliliğini farkında oldukları bulgusuna ulaşılmıştır. Bunun yanında esaret altında bir millet olmanın sonuçlarının ne kadar onur kırıcı olduğu da yazıtlarda vurgulanan önemli noktalardan biridir. Yazıtlarda bağımsızlık değerine yönelik bazı örnekler şöyledir; “ KT D 11 (…) Tanrı Türk milleti yok olmasın diye, millet olsun diye babam İltiriş Kağanı, annem İlbilge Hatunu göğün tepesinde tutup yukarı kaldırmış olacak. (…). BK D 7 (…) Çin milletine beylik erkek evlâdını kul kıldı, hanımlık kız evlâdını cariye kıldı. Türk beyler Türk adını bıraktı. Çin adını tutarak, Çin kağanına itaat etmiş. (…). BK D 8 … Türk halk kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime ili kazanıyorum der imiş. Kağanlı millet idim, kağanım hani, ne kağana işi, gücü veriyorum der imiş. Öyle deyip Çin kağanına düşman olmuş. (…). T1 B 1-4 Ben Bilge Tonyukuk’um. Çin ülkesinde doğdum. Türk milleti Çin’de tutsak idi. Türk milleti hanını bulmayınca Çin’den ayrıldı, han sahibi oldu. Hanını bırakıp Çin’e tekrar tutsak oldu. Tanrı şöyle demiştir: Han verdim, hanını bırakıp teslim oldun. Teslim olduğun için Tanrı öldürmüştür. Türk milleti öldü, mahvoldu, yok oldu. Türk Sır milletinin yerinde boy kalmadı. KT G 9 Türk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin. Açlık, tokluk düşünmezsin. Bir doysan açlığı düşünmezsin. Öyle olduğun için, beslemiş olan kağanının sözünü almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri kalanınla her yere hep zayıflayarak, ölerek yürüyordun.”   50 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         Orhun Yazıtlarında Barış Değeriyle İlgili Bulgular Yazıtlarda barışın ne kadar önem verilen bir değer olduğunu; Kağanların Çin devleti ile ilişkilerini iyi tutmaları, hâkimiyeti altındaki halkı birbirlerine düşman edecek davranışlardan sakınmaları, düşmanlık yapan milletleri kendilerine tabi yaparak düşmanlıkları sonlandırma çabaları ve diğer kavimler içinde de barışı sağlama gayretlerinde görmek mümkündür. Barış değerine verilen önem yazıtlarda şu şekilde ifade edilmiştir; “ KT G 4-5 (…) Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş. İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş. Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği, ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor. KT D 27 (…) Öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım. KT D 30 (…) Dört taraftaki milleti hep tâbî kıldım, düşmansız kıldım. (…). KT D 21 Kögmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasın diye Az, Kırgız kavmini düzene sokup geldik. Doğuda kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk.” Orhun Yazıtlarında Bilimsellik Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında bilimsellik değeri kapsamında; bilgisizliğin ve cahilliğin sebep olduğu kötü neticeler hakkında bilgiler mevcuttur. Bu bağlamda yazıtlarda kağanların ve yardımcılarının aldıkları kararlarda, verdikleri emirlerde ve türlü uygulamalarda bilgi temelli hareket etmelerinin önemi ve gerekliliğine ilişkin söylemler yer almaktadır. Yazıtlarda bu değerle ilgili şu ifadeler mevcuttur; “ T1 K 5 Kırgız’dan döndük Türgiş kağanından casus geldi. Sözü şöyle idi: Doğudan kağana karşı ordu yürütelim. Yürütmezsek bizi, kağanı kahraman imiş, müşaviri-danışmanı bilici-bilgili imiş, ne zaman bir şey olsa bizi öldürecektir demiş. (…). KT D 3 (…) Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş. Buyruğu yine bilgili imiş tabiî, cesur imiş tabiî. (…). KT D 5 – 6 Bilgisiz kağan oturmuştur, kötü kağan oturmuştur. Buyruğu da bilgisizmiş tabiî, kötü imiş tabiî. Beyleri, milleti ahenksiz olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, aldatıcı olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti karşılıklı çekiştirdiği için, Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş.” Orhun Yazıtlarında Çalışkanlık Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında üzerinde en çok durulan değerlerden biri çalışkanlık değeridir. Bunu Kağanların milletinin varlığı ve refahı için gösterdikleri gayreti, azmi işaret eden ifadelerde açıkça görmek mümkündür. “ BK K 6 (…) Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum için kağan oturdum. Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. BK K 8 Babam kağan, amcam kağan oturduğunda dört taraftaki milleti nasıl düzene sokmuş ... Tanrı buyurduğu için kendim oturduğumda dört taraftaki milleti düzene soktum ve tertipledim ... kıldım. T2 D 1-3 (…) Kapgan Kağan oturdu. Gece uyumadı, gündüz oturmadı. Kızıl kanımı dökerek, kara terimi koşturarak işi, gücü verdim hep (…). T1 G1 Geyik yiyerek, tavşan yiyerek   51 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         oturuyorduk. Milletin boğazı tok idi. (…). KT D 16 (…) Amcam kağan oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti, besledi. Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı. KT G 10 Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum için, kağan oturdum. Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. KT D 29 Tanrı bağışlasın, devletim var olduğu için, kısmetim var olduğu için, ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Değerli illiden, değerli kağanlıdan daha iyi kıldım. “ Orhun Yazıtlarında Dayanışma Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında Bilge Kağan ve Kültiğin kardeşlerin Türk milletinin varlığının devamı için gösterdikleri ortak çabaya yönelik söylemler, dayanışma değerinin en kıymetli örneklerinden birini oluşturmaktadır. Yazıtlarda bu değere dönük bazı örnekler şöyledir; “ KT D 26 – 27 (…) Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye, Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki şad ile öle yite kazandım (…). BK D 21 Küçük kardeşim Kül Tigin, iki şad, küçük kardeşim Kül Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım.“ Orhun Yazıtlarında Duyarlılık Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında millete duyulan derin bağlılığın ve koruma güdüsünün bir sonucu olarak, kağanların milletine karşı yoğun bir hassasiyete ve duyarlılığa sahip olduklarını işaret eden ifadelere rastlamak mümkündür. “ T1 D 5 Türgiş kağanı şöyle demiş: Benim milletim oradadır demiş, Türk (Kök Türk) boyu yine karışıklık içindedir, Oğuz’u yine dardadır demiş. Bu sözleri işitince gece yine uyuyasım gelmiyordu, gündüz yine oturasım gelmiyordu. (…). T1 G 2-5 Böyle otururken Oğuz’dan casus geldi. Casusun sözü şöyle idi: Dokuz Oğuz, milletinin üzerine kağan oturdu der; (…) Türk Sır boyunun yerinde hiç kimse kalmasın; mümkünse hepsini yok edelim, der. Bu haberi işitince gece uyuyasım gelmedi, gündüz oturasım gelmedi. Ondan sonra kağanıma arza ettim. (…). KT K 11 (…) Müthiş düşünceye daldım. İki şadın ve küçük kardeş yeğenimin, oğlumun, beylerimin, milletimin gözü kaşı kötü olacak deyip düşünceye daldım.“ Orhun Yazıtlarında Dürüstlük Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında dürüstlük değerinden yoksun olarak tasvir edilen Çin’in Türk milletine verdiği büyük zarara ve kayıplara ilişkin çeşitli ifadelere yer verilmiştir. Ayrıca yazıtlarda devletin devamlılığı ve törenin varlığı, devletin en önemli unsuru olan milletin ve yöneticilerin doğruluk yani dürüstlük değerine sahip olmalarına dayandırılmıştır. Tüm bunlara ek olarak yazıtların hepsinde kağanın tüm yaşanılanları açık yüreklilikle, milletine hesap verircesine anlatmasının başlı başına dürüstlük değerinin göstergesi olduğu düşünülmektedir. Yazıtlarda dürüstlük değeri şu şekilde işlenmiştir;   52 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         “ KT G 5 - 7 Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş. Bir insan yanılsa, kabilesi, milleti, akrabasına kadar barındırmazmış. Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde Çogay ormanına, Tögültün ovasına konayım dersen, Türk milleti, öleceksin! Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş: Uzak ise kötü mal verir, yakın ise iyi mal verir deyip öyle öğretiyormuş. Bilgi bilmez kişi o sözü alıp, yakına gidip, çok insan, öldün! KT D 3 (…) Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş tabiî. İli tutup töreyi düzenlemiş. BK K 6 (…) Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Yoksa bu sözümde yalan var mı? “ Orhun Yazıtlarında Estetik Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında özel sanatkârlar davet edilerek ölen kişilerin ardından yaptırılan sanatsal anıt mezarların varlığına yönelik söylemler estetik değerine ilişkin bulguları oluşturmaktadır. “ KT G 11 – 12 Ben ebedî taş yontturdum .... Çin kağanından resimci getirdim, resimlettim. Benim sözümü kırmadı. Çin kağanının maiyetindeki resimciyi gönderdi. Ona bambaşka türbe yaptırdım. İçine dışına bambaşka resim vurdurdum. Taş yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum... BK GB 1 Bilge Kağan kitabesini Yollug Tigin, yazdım. Bunca türbeyi, resmi, sanatı ... Kağanın yeğeni Yollug Tigin ben bir ay dört gün oturup yazdım, resimledim. KT K 13 (…) Türbe yapıcı, resim yapan, kitabe taşı yapıcısı olarak Çin kağanının yeğeni Çang general geldi. KT KD 1 Kül Tigin koyun yılında on yedinci günde uçtu. Türbesini, resmini, kitabe taşını maymun yılında yedinci ay, yirmi yedinci günde hep bitirdik. “ Ayrıca yazıtlarda hitabet dili olarak sanatlı bir anlatımın tercih edilmiş olması da araştırmanın estetik değerine ilişkin bulgusunu desteklemektedir. Sanatlı dil kullanımına yönelik bazı ifadeler şöyledir; “ KT D 10 Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş. T1 K 3 Gündüz de gece de dörtnala koşturup gittik. T1 K 4 Kırgız’ı uykuda bastık.” Orhun Yazıtlarında Hoşgörü Değeriyle İlgili Bulgular Yazıtlarda en az vurgulanan değer olan hoşgörüye yönelik olarak; “ BK K 10 Türk beylerini, milletini … besleyin, zahmet çektirmeyin, incitmeyin.“ bulgusuna ulaşılmıştır. Orhun Yazıtlarında Saygı Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında Kültiğin’in ölümü üzerine düzenlenen yas törenine devrin önemli devlet liderlerinin ve askerlerinin katılımı saygı değerinin varlığına ilişkin ipuçları sunmaktadır. “ KT D 4 Kendisi öylece vefat etmiş. Yasçı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı, bunca millet gelip ağlamış, yas tutmuş. Öyle ünlü kağan imiş. KT K 12- 13 Yasçı, ağlayıcı olarak Kıtay, Tatabı milletinden başta Udar general geldi. Çin   53 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         kağanından İsiyi Likeng geldi. On binlik hazine, altın, gümüş fazla fazla getirdi. Tibet kağanından vezir geldi. Batıda gün batısındaki Soğd, İranlı, Buhara ülkesi halkından Enik General, Oğul Tarkan geldi.” Orhun Yazıtlarında Sevgi Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında kardeş sevgisinin ve baba sevgisinin en güzel ifadelerini görmek mümkündür. Bilge Kağan çok sevdiği kardeşi Kültiğin’in vefatı üzerine duygularını şöyle ifade etmiştir. “ KT K 10 – 11 Küçük kardeşim Kül Tigin vefat etti. Kendim düşünceye daldım (üzüldüm, mateme gark oldum). Görür gözüm görmez gibi, bilir aklım bilmez gibi oldu. Kendim düşünceye daldım. Zamanı Tanrı yaşar. İnsanoğlu hep ölmek için türemiş. Öyle düşünceye daldım. Gözden yaş gelse mani olarak, gönülden ağlamak gelse geri çevirerek düşünceye daldım. Müthiş düşünceye daldım.“ Bilge Kağan yazıtında ise; Bilge Kağan’ın ölümünün oğlunda yarattığı derin üzüntü ve baba sevgisi şu şekilde dile getirilmiştir. “ BK B 15 (...) Bilge Kağan sonsuzluğa uçtu. Yaz olsa, üstte gök davulu gürler gibi, öylece ve dağda yabani geyik gürlese, öylece mateme gark oluyorum (…) “ Orhun Yazıtlarında Sorumluluk Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında üzerinde hassasiyetle durulan değerlerden biri de sorumluluktur. Yazıtlarda kağanın halkına yönelik sorumluluklarını farkında olduğu ve bu yönde çalışmalar yaptığına ilişkin bazı örnekler şöyledir. “ BK D 22 - 23 Ben kağan oturduğumdan her yere gitmiş olan millet yaya olarak, çıplak olarak, öle yite geri geldi. Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oğuz kavmine doğru; doğuda Kıtay, Tatabı kavmine doğru; güneyde Çine doğru on iki defa ordu sevk ettim ... savaştım. (…). BK D 36 Ben kendim kağan oturduğum için Türk milletini ... kılmadım. İli, töreyi çok iyi kazandım ... toplanıp ... orda savaştım. Askerini mızrakladım. … Türk milleti aç idi. O at sürüsünü alıp besledim.” Orhun Yazıtlarında Vatanseverlik Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında yüceltilen değerlerden biri de vatan sevgisidir. Kağanların ecdadın emaneti olan vatan toprağını korumak ve milletini yaşatmak adına gösterdikleri üstün gayretler kitabelerde şöyle anlam bulmaktadır. “ KT D 19 Ecdadımızın tutmuş olduğu yer, su sahipsiz olmasın diye Az milletini tanzim ve tertip edip ... BK D 10 - 12 (…) Tanrı Türk milleti yok olmasın diye, millet olsun diye, babam İltiriş kağanı, annem İlbilge Hatun’u göğün tepesinden tutup yukarı kaldırmıştır. (…) Babam … ilsizleşmiş, kağansızlaşmış milleti, cariye olmuş, kul olmuş milleti, Türk töresini bırakmış milleti, ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş. (…). BK G 7 - 8 Ben on dokuz yıl şad olarak oturdum, on dokuz yıl kağan olarak oturdum, il tuttum. … Türk’üm için, milletim için iyisini öylece kazanı verdim. T2 D 4-6 … Tanrı korusun, bu Türk milletinin içinde silahlı   54 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         düşman dolaştırmadım, damgalı at koşturtmadım. İlteriş Kağan kazanmasaydı, onun ardından ben kazanmasaydım il yine, millet yine yok olacaktı.“ Orhun Yazıtlarında Yardımseverlik Değeriyle İlgili Bulgular Orhun Yazıtlarında kağanların milleti ve devrin diğer devletleri için yardımlaşma duygusuyla gerçekleştirmiş oldukları çalışmalara dönük şu ifade örneklerini görmek mümkündür. “ BK D 14 O töre üzerine amcam kağan oturdu. (…) fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı. KT D 21 Kögmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasın diye Az, Kırgız kavmini düzene sokup geldik. Doğuda kadırgan ormanını asarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk.” 4. SONUÇ, TARTIŞMA ve ÖNERİLER Sosyal bilgiler öğretim programında yer alan değerler; adil olma, aile birliğine önem verme, bağımsızlık/özgürlük, barış, bilimsellik, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük, estetik, hoşgörü, misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme, saygı, sevgi, sorumluluk, temizlik, vatanseverlik ve yardımseverliktir (MEB, 2013). Araştırma sonucunda Orhun Yazıtlarında Sosyal bilgiler öğretim programında kazandırılmaya çalışılan -adil olma, aile birliğine önem verme, bağımsızlık/özgürlük, barış, bilimsellik, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük, estetik, hoşgörü, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik ve yardımseverlik- yirmi değerin on yedisine yer verildiği görülmüştür. Yazıtlarda sadece “misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme ve temizlik” değerlerine rastlanmamıştır. Araştırmada Orhun Yazıtlarında “aile birliğine önem verme” değeri kapsamında aile bireylerini özellikle kadınları koruma ve aileden birinin vefatı durumunda hassasiyetle düzenlenen cenaze törenlerine ilişkin alt temalarının bulunduğu sonucu elde edilmiştir. Köksel (2011) Orhun Yazıtları bağlamında o zamanki Türk toplumunda kadının konumunu belirlemeye dönük yaptığı çalışmasında; yazıtlarda aile ilişkilerinin önemli görüldüğünü, aile fertleri arasında sıkı bir bağ olduğunu, kararların müşavere ile alındığını ortaya koymuştur. Ayrıca aile içinde mücadeleye, çekişmeye rastlanmadığını, birlik ve beraberlik olduğunu, yenilgiler ve esaret durumunda kız kardeşlerin, gelinlerin cariye olarak kul olmalarından dolayı üzüntü ve endişe duyulduğunu vurgulamıştır. Aygün (1994)’de Kağan’ın eşi öldüğü sırada savaşmakta olan kavminin başına geçmeyerek eşinin cenaze törenine katılmasına ve yuğ törenine devlet işinden daha öncelikli önem gösterilmesine dikkat çekmektedir. Tüm bu araştırmaların sonuçları Orhun Yazıtlarında aile birliğine önem verildiğine ilişkin bulgularla paralellik taşımaktadır. Orhun Yazıtlarında “adil olma” değeri kapsamında; adaletin töre ile sağlandığı, Kağanların devleti kurup ardından hemen töreyi düzenledikleri ve başa geçecek Kağan’ın seçilmesinde törenin belirleyici olduğu bulgularına ulaşılmıştır. Şenocak (2001:168) çalışmasında Orhun Yazıtlarında toplumdan kopmamış gelenek ve göreneklere bağlılığı ile halkını idare etmiş bir kağan ve töreye uyan bir millet görüldüğünü belirtmiştir. Pamir (2009) de yaptığı araştırmasında Orhun Yazıtlarında töresiz bir devlet düzeninin   55 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org         düşünülemeyeceğinden söz edildiğini, töreye atfedilen önemin çok büyük olduğunu ve kağanların kendilerini her zaman halka karşı sorumlu hissettiklerine ilişkin tespitlerini ortaya koymuştur. Bu bağlamda araştırma da bulunan adil olma değerinin Şenocak (2001) ve Pamir (2009) tarafından yapılan çalışmalarla desteklendiği söylenebilir. Orhun Yazıtlarında “bağımsızlık” değeri ile ilgili olarak Türk milletinin bağımsız olmanın gerekliliğini farkında oldukları görülmüştür. Ayrıca Türk milletinin esaret altında olmasının yarattığı olumsuz etkiler ve esaretten kurtulma çabalarına ilişkin önemli bulgular elde edilmiştir. Orhan ve diğerleri (2012:914) tarafından gerçekleştirilen çalışmadaki “Orhun Yazıtlarında milletimizdeki bağımsızlık inancının ne kadar güçlü olduğu ve milletimizin bunun için neler feda ettiği ortadadır.” biçimindeki ifade ile “Orhun Abideleri Göktürk Devletinde istiklale verilen önemi gösteren en önemli vesikalardandır.” (http,2) ifadesi araştırmanın bağımsızlık değerine ilişkin bulguyu destekler niteliktedir. Ayrıca “Orhun yazıtlarında verilen mesajların özünde Türk Milleti'nin birlik ve bütünlüğü halinde her türlü zorluğa güçlüğe karşı koyabilecek manevi güce sahip olduğu, … gerçeği anlatılmak istenir.” (http,3) bulgusu ile ve Çakıcı’nın (2010) “Bilge Kağan 8. yüzyıldaki seslenişiyle en önemli değerlerimiz arasında yer alan bağımsız olma değerini bildirmektedir.” biçimindeki bulguları araştırmada elde edilen bağımsızlık değeri bulgularıyla örtüşmektedir. Orhun Yazıtlarında “barış” değeri kapsamında; diğer devletlerle iyi ilişkiler kurma, düşmanlıkları sonlandırma ve sadece kendi ülkelerinde değil, devrin diğer devletlerinde de barış ortamının olması yönünde çalışmalarına ilişkin bulgulara ulaşılmıştır. Cihan (2012: 62)’da çalışmasında barış gayesinin Göktürk devletinde var olduğunu ve gök ile yerde nasıl bir düzen varsa devlette de aynı şekilde düzen olmasını istediklerini belirtmiştir. Buna ek olarak Orhun Yazıtlarında diğer kavimleri de sulh ve düzene kavuşturmanın amaçlandığını onların da kargaşa içerisinde bulunmamalarına özen gösterildiğine dönük söylemlerin varlığına işaret etmiştir (http,4). Orhun Yazıtlarında “bilimsellik” değeri kapsamında; kağanın, yardımcılarının ve halkın bilge olmasının gerekliliğine ve önemine dönük sonuçlar yanında bilgisizliğin ve cahilliğin sebep olduğu kötü neticelere ilişkin bulgular elde edilmiştir. Cihan (2002:98) Orhun Yazıtlarında sıklıkla bahsedilen "bilge" kavramını; … içinde yaşadığı töre ve toplum ile uyumlu olan, doğru ile yanlışı ayırt eden, işini tam yapan, seçimini bilgiye göre belirleyen, görüş ve davranışında yanılmayan, gerektiğinde başkalarına danışan, … duygularına hâkim kişi olarak tanımlamıştır. Bu tanımın bilimsellik değerinin içeriğine uygun olduğu görülmektedir. Cihan (2002: 92-98) ayrıca Kağan’ın yanına yardımcı olarak seçtiği kimselerinde bilge olmalarına dikkat ettiğini söylemektedir. Kağanların bilge değil de bilgisiz olma durumlarında ise; yazıtlarda belirtildiği üzere hem devletin, hem de halkın felaketine sebep olunacağına dikkat çekmektedir. Tüm bu bulgular araştırmanın bilimsellik değerine yönelik bulgusunu destekler niteliktedir. Kağanların milletinin varlığı ve refahı için gösterdikleri gayreti, azmi işaret eden ifadeler Orhun Yazıtlarındaki “çalışkanlık” değerine ilişkin bulguları oluşturmaktadır. Araştırmanın bu bulgusu “Bilge Kağan dağılmış milletini toplamış, onu beslemiş, canlandırmıştır.“ (Enginün, 2010:345) ve “Orhun Abidelerinde milli birliğin önemi üzerinde durulmuş ve bunun için çok çalışıldığı anlatılmıştır.” (Orhan ve diğerleri, 2012:911) biçimindeki bulgularla örtüşür niteliktedir.   56