ORHAN KESKİNTAŞ • Adalet, Ahlâk ve Nizam ORHAN KESKİNTAŞ 1973 yılında Muş’ta doğdu. “Osmanlı Siyasetnamelerinde Ada- let, Ahlâk ve Nizam Üzerine Bir İnceleme” adlı doktora tezini Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde tamamladı (2016). Evli ve üç çocuk babasıdır. Halen Muş Alparslan Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. İletişim Yayınları 2542 • Araştırma-İnceleme Dizisi 421 ISBN-13: 978-975-05-2278-9 © 2017 İletişim Yayıncılık A. Ş. 1. BASKI 2017, İstanbul EDİTÖR Tanıl Bora YAYINA HAZIRLAYAN A. Celil Kaya DİZİ KAPAK TASARIMI Ümit Kıvanç KAPAK Suat Aysu UYGULAMA Hüsnü Abbas DÜZELTİ Remzi Abbas DİZİN Berkay Üzüm BASKI Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 12064 Litros Yolu, 2. Matbaacılar Sitesi, B Blok, 6. Kat, No: 4NB 7-9-11 Topkapı, 34010, İstanbul, Tel: 212.613 38 46 CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935 Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04 İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721 Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr ORHAN KESKİNTAŞ Adalet, Ahlâk ve Nizam Osmanlı Siyasetnameleri İÇİNDEKİLER GİRİŞ ...................................................................................................................................................9 BİRİNCİ BÖLÜM OSMANLI SİYASAL DÜŞÜNCESİNİN 9.-14. YÜZYILDAN DEVRALDIĞI MİRAS (1. EPİSTEMİK ÇERÇEVE) ................................................................................................21 İslâm düşüncesinde adalet, ahlâk ve nizam (9.-14. yüzyıllar) ................21 Tevhit inancı ile adalet arasındaki ilişki ..............................................................22 Adaletin anlamı ve önemi ..........................................................................................25 Adaletin ontolojik ve epistemolojik temeli .......................................................26 Adaletin kapsadığı alanlar .........................................................................................28 Nefs teorisi ve ahlâk düşüncesi arasındaki ilişki ...........................................31 Nefsin tanımı ve hürriyet ............................................................................................31 Siyaset-i nefs ......................................................................................................................36 Nefsin güdüleri / kuvveleri .........................................................................................40 Ahlâkın tanımı, ahlâki normların kökeni ve nizam ......................................41 9.-14. yüzyıllar arasında devlet ve nizam düşüncesi arasındaki ilişki ......................................................44 9.-14. yüzyıl arasında devlet düşüncesi ................................................................48 9.-14. yüzyıllar arasında nizam düşüncesi ..........................................................55 Nizamın sosyo-politiği ..................................................................................................56 Tarımsal aristokrasinin yokluğu ve göçebelik karşısında istikrar arayışı .................................................................59 Sünni düşünce: İstikrar teolojisi mi, nizam ontolojisi mi? ..........................61 Düşünsel nizamı sağlayan araçlar ...........................................................................67 Anadolu öncesi Türk düşüncesinde adalet, ahlâk ve nizam düşüncesi (9.-14. yüzyıllar) ........................................................................71 Kut (devlet) ve erdem......................................................................................................72 Töre ve adalet .......................................................................................................................78 Adalet ve akıl ........................................................................................................................83 Nizam-ı âlemin tarihsel kökleri ve Türk cihan hâkimiyeti ......................86 Gök Tanrı inancı ...............................................................................................................87 Göçebelik .............................................................................................................................89 Cihan hâkimiyeti inancının iki temel aracı: Rüya ve “Kızıl Elma” .........91 Cihan hâkimiyeti, “ben idraki” ve mekân ilişkisi ...........................................92 Moğollardan sonra değişen nizam, toplum ve siyaset .............................94 İKİNCİ BÖLÜM SİYASETNAMELER VE OSMANLI SİYASETNAMELERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ (2. EPİSTEMİK ÇERÇEVE) ............................................97 Siyasetnamenin tanımı, ortaya çıkışı, türleri ......................................................97 Osmanlı siyasetnamelerinin genel özelliği .......................................................104 Osmanlı siyasetnamelerini farklılaştıran nedenler ...................................105 Osmanlı siyasetnamelerinin farklı nitelikleri ................................................107 Osmanlı siyasetnamelerinin temel sorunları ................................................109 Siyasetname yazarlarına yönelik eleştiriler ...................................................110 Kavram tartışması: Islahatname mi, siyasetname mi? ...........................113 Felsefi siyasetnamelerde erdemli kentin mekân düşüncesinin İslâmi mekân kavramıyla karşılaştırılması .........................................................114 İslâm’da mekân algısı ve ideal düzenin ötelenmesi ................................115 Mekâna karşı sireti önceleyen zaman kavrayışı .........................................119 Erdemli kent ve iyinin tanımı ..................................................................................121 Erdemli kentte öteki olmak veya filozofların nevâbiti ..........................125 Şiir, hikâye ve siyasetnamelerin varlık telakkisi............................................127 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM OSMANLI SİYASETNAMELERİNDE ADALET DÜŞÜNCESİ ..............135 Ferde ait adalet alanı .........................................................................................................137 Orta eylem olarak adalet ...........................................................................................138 Salih amele dayalı adalet ...........................................................................................143 Devlete ait adalet alanı ....................................................................................................145 Devlet aklına göre toplumsal sınıflar alanında adalet ...........................150 Adalet Dairesi .................................................................................................................152 Hükümdar ve düzeni .....................................................................................................156 İki kardeş: Adalet ve mülk .......................................................................................158 Mülkün amacı ................................................................................................................162 Mülkün çeşitleri .............................................................................................................168 Adalet ve pragmatizm ...............................................................................................171 Kanun ve taşıdığı iddia ................................................................................................174 Osmanlı’da ilk kanun ve anlamı ...........................................................................177 Kanunun sosyo-politiğinde değişimler .............................................................180 Kanun-ı kadim üzerine bir tartışma mı, elit değişimi mi? ......................181 Değişimler karşısında kanunun yeni anlamları ............................................184 Değişim ve tarihi yeniden yorumlama gereği ...............................................187 Divanıhümayun ................................................................................................................188 Âleme ait adalet alanı .......................................................................................................191 Âlem bağlamında adaletin tanımı .......................................................................193 Dinsel varoluş açısından âlem ve adalet ..........................................................198 Eşitlik ve birlik ...................................................................................................................200 Âlemdeki varlığın niteliğini bilme ve adalet .................................................203 Adalet ve öznesi / masum ve mazlum ...............................................................206 Adalet ve bereket ............................................................................................................208 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM OSMANLI SİYASETNAMELERİNDE AHLÂK DÜŞÜNCESİ .................211 Osmanlı siyasetnamelerindeki ahlâk düşüncesinin kaynakları..........212 Erdemin doğası üzerine ...................................................................................................215 Siyasetnamelerde erdemlerin sınıflandırılması .............................................220 Ferdin siretine ilişkin erdem .........................................................................................221 Akıl ve ahlâk ilişkisi .............................................................................................................224 Osmanlı ekonomik dünya görüşünün ahlâki kökenleri ..........................226 Ahlâki alanların konumlandırılması .......................................................................228 Siyasetnamelerdeki ahlâk alanları...........................................................................232 Devlet ahlâkı .......................................................................................................................232 Hükümdarın merkezî niteliği .................................................................................234 Hükümdarın etik tanımı ...........................................................................................235 Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmak ............................................................................237 Devlet aklının ahlâki içeriği ....................................................................................238 Düşman ve öteki .......................................................................................................246 Kibir ve meratib / hiyerarşi ....................................................................................248 Din ahlâkı ..............................................................................................................................252 Dünyanın tabiatı ve mecazi hükümdarlık .......................................................254 Dinsel ahlâkın erdem kataloğu.............................................................................256 Muhabbetin (sevginin) ontolojisi ........................................................................261 Felsefi ahlâk ........................................................................................................................264 Ahlâkın ve erdemin tanımı .....................................................................................265 Fazilet kenti ve idealin siretten mekâna seyri ..............................................266 BEŞİNCİ BÖLÜM OSMANLI SİYASETNAMELERİNDE NİZAM DÜŞÜNCESİ .................273 Nizamın dinsel anlamı.......................................................................................................276 Nizamın felsefi anlamı ......................................................................................................279 Nizamın siyasal anlamı .....................................................................................................282 Osmanlı Devleti’nde sınıf ve nizam ........................................................................291 Nizam ve elitler ......................................................................................................................292 Nizam ve bütünleşme .......................................................................................................296 Osmanlı idari yapısında nizam’ın anlamı ve “kanun-ı kadim” ...........300 Varlık düşüncesinin değişmesi: Nizam-ı âlem’den nizam-ı devlete ...........................................................................304 SONUÇ .........................................................................................................................................321 EKLER ...........................................................................................................................................323 EK 1 İbn Haldun ve Fârâbî’nin Devlet Düşünceleri Üzerine Bir Karşılaştırma .........................................................................................................325 EK 2 Batı ile İslâm Dünyasındaki Devlet Kavramları Üzerine Karşılaştırma (Ortaçağ Dönemiyle Sınırlı Olmak Üzere) .................329 KAYNAKÇA ...................................................................................................................................333 DİZİN...............................................................................................................................................342 GİRİŞ Çalışmamızda, siyasal ve toplumsal benliğin oluşmasına kat- kı sağlayan ve siyasetnamelerin ana teması olan adalet, ahlâk ve düzen kavramları; bu kavramların, tarihsel, sosyal ve kültü- rel yapı içinde oynadığı roller; Osmanlı kurumlarının oluşumu ve işleyişindeki önemleri ve Osmanlı’nın hegemonya stratejisi içindeki konumları analiz edilecektir. Toplumsal ve siyasal yapıların ürettiği ya da oluşumuna kat- kı sağladığı kavramları çalışmanın bazı zorlukları vardır. Bu zorluklardan ilki, bugün sosyal bilimlerin, yaşamı bütünlü- ğünden koparıp onu alanlara bölerek her bir alanı bir disipli- nin çalışma konusu yapmasıyla ilgilidir. Çalışmamızda incele- nen kavramlar, Osmanlı düşüncesi içinde din, siyaset, kelam, fıkıh, ahlâk gibi değişik ilim dallarına konu olmuştur. Yaşa- mın bölümlere ayrılması ve her bölümün farklı bir sosyal disip- lin açısından incelenmesi, geleneksel toplumların sahip olduğu bütüncül dünyayı anlamamızı zorlaştırır. Diğer bir zorluk ise, çalışmamızda Osmanlı tecrübesinin ne olduğu kadar ne olma- dığının da vurgulanması gerektiğidir. Bunu özellikle, herhan- gi bir olguyu ifade ederken yapılan kavram tercihleri üzerin- den göstereceğiz. Batı’nın tarihsel tecrübesinin ve düşünsel ikliminin oluştur- 9 muş olduğu kavramlar, Osmanlı tecrübesinin farklılığını izah etmekte yetersiz kalmaktadır. Kavram tercihleri belli riskle- ri içinde barındırır. Tikelin öznelliğini vurgulayıp kavram içi- ne hapsolunabildiği gibi, evrensel kavramlar içinde de belirli toplumsal yapıların farklı kısımları görmezden gelinebilir. Sos- yal bilim yapmanın genel geçer kavram kullanma koşulu/duru- muyla, toplumların kendilerine has özelliklerini kendi kavram- ları ile ifade etmek, elbette bir gerilime neden olur. Çalışmamız da bu gerilimi dikkate alarak ilerleyecektir. Toplumların kültürel ve siyasal yapılarını anlamanın başlıca yollarından biri, içeriden analiz yapmaktır. Bu da Osmanlı top- lumunun kendisini nasıl gördüğünü ve hangi kavramlarla ifa- de ettiğini, Osmanlı uygarlığının kendi alanını nasıl tanımladı- ğını dikkate almakla mümkündür. Kavramlar, bu nedenle ta- rihin hafızası gibidir. İçlerinde, tarihsel süreç boyunca kazan- mış oldukları farklı anlam katmanlarını, toplumun gelişme ko- şullarını, toplumsal uzamın bilgisi olan coğrafyayı taşırlar. Bu nedenle, siyasetnamelerde geçen anahtar kavramlar, çalışma- mızda bu tarihsel anlamlarıyla kullanılacaktır. Siyasetnameler- de, örneğin, otorite kavramına karşılık gelebilecek vakar, haş- met, heybet gibi çok sayıda kavram bulunur; “otorite”nin mo- dern kullanımı, bir ölçüde, bunların farklılıklarını dışarıda bı- rakır. Vakar, kişinin davranış biçiminin oluşturduğu etkiyi an- latırken; haşmet, kişinin kendisinden çok, sahip olduğu şeyle- rin gücünü; heybet ise korku ve saygı duygusunu ifade eder. Nitekim “Heybet, hicap içinde (saklı) olur,” sözü biçimin görü- nürlüğü ile emrin uygulanması olasılığı arasındaki ilişkiyi ifa- de etmek için kullanılır. Vakar, haşmet, heybet kavramları ki- şinin davranışlarıyla, sahip olduklarıyla ve varlığının biçimiy- le elde ettiği üç farklı otorite biçimini anlatır. Bu nüanslar, Os- manlı toplumsal ve siyasal yapısının analizine hissedilir dere- cede katkı sağlayacaktır. Siyasetnamelerin tikel özelliklerinin daha iyi şekilde izah edilebilmesi için bazı karşılaştırmalar yapmamız gerekir. Ben- dix’e göre karşılaştırma “Bir yapıyı başka biriyle karşılaştırarak daha iyi görülmesini sağlar. Avrupa feodalizmi, sözgelimi, Ja- 10