Frank Koerselman Ontvadering Het einde van de vaderlijke autoriteit 2020 Prometheus Nieuw Licht Amsterdam Het hierin opgenomen fragment uit Op weg naar een vaderloze maatschappij. Sociaal- psychologische verkenningen van Alexander Mitscherlich (verschenen bij Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1968) is vertaald door Toon Bartels en Jaap Kruithof. © 2020 Frank Koerselman Omslagontwerp Robbie Smits E-book Elgraphic www.uitgeverijprometheus.nl www.nieuwlicht.online ISBN 978 90 446 4202 5 Deze digitale editie is gemaakt naar de 1e druk 2020 met ISBN 978 90 446 4201 8 Inhoud VOORAF Nieuw Licht DE VRAAG Wat is de rol van de vader in een geïndividualiseerde, geseculariseerde en geëmancipeerde samenleving? HET PAMFLET Frank Koerselman Ontvadering. Het einde van de vaderlijke autoriteit HET FRAGMENT Alexander Mitscherlich Uit: Op weg naar een vaderloze maatschappij DE DENKERS DE BEDENKERS VOORAF Nieuw Licht Het publieke debat is met de komst van de sociale media ingrijpend veranderd. En of het nu gaat om #Jesuischarlie, #zwartepiet, #bedbadbrood of #bonusgraaiers, het wordt er meestal niet genuanceerder op. De vertwittering van het debat was voor ons de belangrijkste drijfveer voor NIEUW LICHT, een filosofische pamfletreeks waarin de eeuwenoude denktraditie wordt gecombineerd met het nieuwe denken van onze tijd. Als uitgangspunt voor elk pamflet leggen we de hedendaagse denker een vraag voor die in een klassiek geworden tekst al eerder aan de orde werd gesteld, maar dan door een andere denker, in een andere tijd, en binnen een andere politieke en maatschappelijke context. Zo zouden we met Simone de Beauvoir (1908-1986) en haar De tweede sekse in het achterhoofd de vraag kunnen stellen hoe vandaag de dag ‘de vrouw wordt gemaakt’, we kunnen de opvattingen over politiek en oorlog van Carl von Clausewitz (1780-1831) herbezien in een tijd van vredesmissies, terreur en cyberwars, of ons afvragen wat Johan Huizinga (1872-1945) had gezegd over doping, matchfixing en het monopolie van de FIFA. De onderwerpen van NIEUW LICHT zijn evenveel ingegeven door het maatschappelijk belang als door onze persoonlijke preoccupaties. Het liefst zouden we ze allemaal zelf schrijven, maar behalve dat je niet alles zelf kunt doen zijn anderen door hun ervaring, kennis, sekse, afkomst soms veel beter. Meerstemmigheid is zodoende de motor van deze filosofische pamfletreeks. Voor u ligt de tweeëntwintigste editie. Dat deze u moge verheffen! Frank Meester en Coen Simon DE VRAAG Wat is de rol van de vader in een geïndividualiseerde, geseculariseerde en geëmancipeerde samenleving? Geachte heer Koerselman, beste Frank, Sta ons toe te tutoyeren. De vraag die we jou willen stellen, is even persoonlijk als maatschappelijk bewogen. We zien onszelf als betrokken vaders. We zijn er allebei van overtuigd dat het goed voor kinderen is als (indien de omstandigheden dat toelaten) de zorg gelijkelijk door beide ouders wordt gedeeld, en dat ouders hun kinderen leren zelfredzaam te zijn – eerder door ze liefdevol aan hun lot over te laten dan door ze angstig dood te knuffelen. Toch hebben we ook twijfels aan onze pedagogische kwaliteiten. Deze twijfels komen natuurlijk deels voort uit onze persoonlijke omstandigheden – Coen, bijvoorbeeld, vervult zijn vaderschap als gescheiden co-ouder, en Frank, die nog altijd gelukkig getrouwd is, was al jong vader waardoor hij studie en opvoeding heeft moeten combineren. Maar we zien ook dat het kunnen van de vader en de moeder sterk afhankelijk is van hoe er maatschappelijk naar deze rollen wordt gekeken. Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw kwam er steeds meer aandacht voor de zorgwekkende gevolgen van de zogeheten afwezige vader. De vader die de kost verdiende, maar nauwelijks meedraaide in het gezinsleven. Die zich hooguit liet gelden in de beroepskeuzes van zijn kroost, waarbij de zoon in beginsel de vader achterna moest. Met zulke vaders zou de maatschappij steeds meer gefrustreerde zoons met een gezagsprobleem voortbrengen, met alle gevolgen van dien. Onze eigen vaders toonden al veel meer betrokkenheid dan die klassieke ‘afwezige vader’, die man die spreekwoordelijk alleen het vlees snijdt op zondag, maar de tijd waarin wij ons vaderschap moeten vervullen, maakt het de vader nog makkelijker om mee te draaien in het gezinsleven. Je zou dan wellicht denken dat het wel goed komt met die vader. Maar toch vragen we ons dat af. Om te beginnen blijkt uit de cijfers dat de vader nog lang niet evenveel aanwezig is als de moeder. En de vraag is zelfs of zijn wijze van aanwezig zijn wel bijdraagt aan de zelfredzaamheid en verantwoordelijkheid van diens kroost als we zien dat de betrokkenheid van de hedendaagse papa er vaak uit bestaat op gelijke voet te staan met zijn kroost. In de media verschijnen veel verhalen van BN’er-vaders die als vrienden met hun kinderen optrekken, en op de sociale media afficheren vaders zichzelf graag als #trotsevader. Papa Jay, de populaire vader uit een reality- televisiesoap over grote gezinnen, gaf in een interview in het AD een inkijk in de pedagogiek van deze vaderfiguur: ‘We maken lol, zingen, doen samen gek. Een voorbeeld? Dan rijden we met z’n zessen naar het strand en maken panna’s bij onbekende mensen: we schieten de bal tussen hun benen door. Dan liggen we dubbel. Of we maken een vlog. Staan we op deze tafel te dansen en te zingen. In de buurt sta ik bekend als papa Jay.’ Ook wij maken graag lol met onze kinderen en trekken soms gelijk op, doordat we allebei met onze kinderen optreden – bijvoorbeeld in onze bandjes, The Maestros en Nina en de bobo’s. Zou de betrokkenheid van de vader niet iets meer als vader moeten zijn en minder als vriend? Maar wat houdt dat vaderschap dan in? In 1963 publiceert de Duitse denker en hoogleraar psychosomatiek, Alexander Mitscherlich (1908-1982), Auf dem Weg zur vaterlosen Gesellschaft. In dat boek waarschuwt hij voor de eerdergenoemde afwezige vader, maar over de al te aanwezige vader van vandaag heeft hij misschien ook wel iets te zeggen, als hij schrijft: ‘Het gezag van de vader – om slechts één aspect te noemen – blijkt meer uit de rust en de kunde waarmee hij zijn zaken verricht, dan dat hij het doet gelden door bijvoorbeeld de jongen te dwingen zich voor dezelfde dingen te interesseren als hij. De identificatie met de “kundigheid” van de voorbeeldpersoon wordt een kind heel veel gemakkelijker gemaakt, wanneer het wordt vrijgelaten zelf het terrein te kiezen waarop het bewijzen kan wat het waard is. Zo draagt hier de opvoeding bij tot een rijping die verhindert dat het superego uitgroeit tot een al te dominerende macht, die het opgroeiende individu elke speelruimte ontneemt, zoals in het geval van de kapperszoon die graag machinist zou zijn geworden.’ Beste Frank, en misschien zouden we je in het licht van deze problematische ‘gelijkheid’ tussen verschillende generaties helemaal niet moeten tutoyeren, maar daar komen we nu niet meer vanaf, dus hoe het ook zij, we zouden jou, als emeritus hoogleraar psychiatrie en psychotherapie, vader en echtgenoot, willen vragen onze twijfels en onzekerheden van reflectie te bedienen. Hebben we nog altijd wat aan de opmerkingen van Mitscherlich, maar vooral: hoe moet het vaderschap er in onze geïndividualiseerde, geïnformaliseerde, geseculariseerde en vermeend geëmancipeerde samenleving er volgens jou uitzien? We kijken zeer uit naar je antwoord en danken je bij voorbaat hartelijk, niet in laatste plaats ook namens ons kroost en hun moeders, Coen Simon en Frank Meester HET PAMFLET Ontvadering. Het einde van de vaderlijke autoriteit Alexander Mitscherlich en de psychoanalyse Alexander Mitscherlich (1908-1982) publiceerde zijn boek Auf dem Weg zur vaterlosen Gesellschaft in 1963. Hoelang dat geleden is, blijkt wel als we denken aan de grote gebeurtenis van dat jaar, de moord op president John F. Kennedy. Kennedy zelf is op foto’s uit die tijd eeuwig jong, maar de context maakt nu een vervreemdende indruk. De meeste foto’s zijn nog in zwart-wit. Bijna alle mannen dragen hoeden. De jaren vijftig zijn nauwelijks achter de rug. De oorlog in Vietnam moet nog op gang komen en het zal nog vijf jaar duren voordat jonge babyboomers hun antiautoritaire revolte beginnen. Die autoriteit is dan nog steeds een barse man in driedelig pak. Achteraf is het misschien niet moeilijk om in te zien dat ‘1968’ over de strijd van zonen tegen vaders ging, maar toen Mitscherlich zijn boek schreef, hing die opstand nog allerminst in de lucht. Toen zat de generatie van na de Tweede Wereldoorlog nog op school. Pas vijf jaar later waren ze student, en dat heeft een groot verschil gemaakt. Toch voorvoelde Mitscherlich al ruim tevoren het einde van de vaderlijke autoriteit. Hij moet daar wel een fijne antenne voor hebben gehad. Die antenne was voor hem de psychoanalyse, die in die tijd nog en vogue was.