H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı 2, 2006, s. 273-296 OKULLARDA DEMOKRASİ UYGULAMALARINA KATILAN ÖĞRENCİLERİN AİLELERİNDE DEMOKRASİ VE KATILIM ∗∗∗∗ İbrahim CILGA Öz Bu çalışmanın ana amacı, Ankara-Keçiören ilçesindeki okullarda geliştirilen “Okul Başkanlığı ve Okul Meclisi Projesi” uygulamalarında okul başkanlığına seçilen öğrencilerin ailelerindeki demokratik yaşam koşullarını incelemektir. Bu çerçevede araştırmanın evreni, Ankara ili Keçiören ilçesinde bulunan, kamuya ve özele ait tüm ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarını kapsamaktadır. Toplam 127 eğitim kurumundan okul başkanlığı projesine katılan toplam 105 okul araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Araştırmanın verileri anket ile toplanmıştır. Burada daha çok okul başkanlarına ilişkin demografik bilgilere, ailelerinin yapısına ilişkin bilgilere, ailede kararların alınması, öğrencinin kararlara katılımı ile okul başkanlığına ailenin, okulun ve arkadaş çevresinin bakışını saptayacak sorulara yer verilmiştir. Anahtar Sözcükler: Ailede demokrasi, demokrasi eğitimi, okul başkanı, katılım. Abstract Democracy and Participation in Families of Students Participated Democracy Practices in Schools The main aim of this paper is to investigate the democratic life conditions in the families of the students who were elected as the student representatives in the schools of Kecioren town in Ankara. The research population consists of all educational institutions in town. The total number of the schools is 127. However, 105 of them were involved in the project due to having the student representative system. A questionnaire was administered to collect the data needed. The data collection instrument consisted of the questions concerning the demographic variable, the family structure, decision making process in the family, the participation of the ∗ Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Hizmet Bölümü, 06290, Keçiören/ANKARA, [email protected] 274 İbrahim CILGA students into the decision making process, and the evaluation of both family members and peers to the student representative post in schools. Keywords: Democracy in family, education of democracy, student representative, participation . GİRİŞ Bu araştırma, Ankara-Keçiören ilçesinde; İlçe Milli Eğitim Müdürlüğünün desteği ile 2002 -2003 ders yılında geliştirilen ve uygulanan “Okul Başkanlığı ve Okul Öğrenci Temsilciliği Projesi” kapsamında gerçekleştirilen ve “Okulda Katılımcı Demokrasi Modeli” (1) adı ile kitaplaştırılan çalışmada kullanılmayan yeni verilerle gerçekleştirilmiştir.1 (Cılga, 2004 ). Türkiye’de ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarında demokrasi eğitiminin geliştirilmesi düşüncesi doğrultusunda okul başkanlığı modelinin oluşturulması, seçiminin gerçekleştirilmesi, seçilen başkanların eğitimi sürecinde gerçekleştirilen araştırma bulguları okulda demokrasi kadar ailede de demokrasi eğitiminin önemli olduğunu ortaya koymuştur (Cılga, 2004: 85-87). Okulda ve ailede demokrasi eğitimi ile şiddet olayları ve okul aile arasındaki ilişkiler tartışmaya değer bir alan olarak önem kazanmıştır.Okul yanında, aile odaklı ve okulla bağlantılı çalışmaların önemi de bu yolla gündeme gelmektedir. Demokrasi bir yönetim biçimi olduğu kadar bir yaşam biçimidir.Bütüncül bakışla, sistem-birey ilişkileri,makro ve mikro düzeylerde geçişlilik sağlar ve birbirini bütünler.Demokrasi ilkelerinin her alanda yaşama dönüşmesi, demokrasi kültürünün toplumda yerleşmesi ile olanaklıdır.Katılımcı demokrasi kültürünün gelişmesi, yönetim sisteminin gelişmesi yanında, demokrasi kültürünü benimsemiş,pratiğini yaşamış bilinçli ve sorumluluk sahibi bireylerin yetişmesini de içerir. Bu yazıda, okul başkanlarının aile ortamları, ailede anne - baba tutumları ve ailedeki kararlara katılım durumu ele alınmıştır. Amaç, okulda katılımcı modeller içinde sorumluluk alan okul başkanlarının nasıl bir aile ortamında yetiştiklerini incelemektir. Ayrıca, okul başkanlarının liderlik davranışları ile ailede ana-baba davranışları arasındaki ilişkiler analiz edilecektir. Ailede demokratik ya da geleneksel yetişme koşulları ile okul başkanının okuldaki davranışlarının değişen nitelikleri arasındaki ilişkiler de irdelenecektir.Nitekim, okul başkanlarının ailede yetişme koşulları ile kişisel ve sosyal gelişmeleri arasında anlamlı bir ilişki olduğu düşünülmektedir. Öğrencilerin yetişme düzeyleri ve ailede yaşanılan demokrasi pratiği, okulda, okul başkanı olma eğilimlerine ve liderlik davranışlarına yansır. Demokratik aile ortamında yetişen Okullarda Demokrasi Uygulamalarına Katılan 275 Öğrencilerin Ailelerinde Demokrasi ve Katılım ve okul başkanı seçilen öğrenciler ise ailede kazanılan davranışları okul çalışmalarında yeniden üretirler. Ailede, çağdaş çocuk yetiştirme tarzı gelişmemiş ve ana-baba ve çocuk ilişkilerinde demokratik tutum ve davranışlar sergilenemiyor ve demokratik-geleneksel tutum ve davranışlar bir arada yaşanıyor ise, o karışık ve çelişik davranışların yaşandığı koşullarda yetişen okul başkanları bu çelişkili davranışları okul çalışmalarına yansıtırlar. I. KURAMSAL MODEL: TOPLUMSALLAŞMA, AİLE VE DEMOKRASİ Çocukların ve gençlerin toplumsallaşmaları açısından, aile ve okul önemli kurumlardır. Toplumda demokrasinin gelişmesi, demokrasi değerlerinin uygulamaya dönüştürülmesi ve toplumsal katılım mekanizmalarının işlemesi yönünden sistemci ve bütüncü bir yaklaşım ile konuyu ele almak gerekir. Çocuğun demokratik bir ortamda yetiştirilmesi için okulda yapılacak düzenlemeler aile kurumunu ele almayı da gerektirmektedir. Okulda demokrasi eğitiminin geliştirilmesi çalışmaları, eğitim ve öğretim süreçleri üzerinde odaklaşmayı gerektirdiği kadar, ailedeki yapı ve süreçler üzerinde odaklaşmayı da gerektirmektedir. Okul-aile ilişkilerini temel alan ve konuya bütüncül bir çerçevede bakan çalışmalar, öğrencilerin çağdaş insanlar, bilinçli ve nitelikli vatandaşlar olarak yetiştirilmesi olanaklarını genişletmekte ve bu koşulları güçlendirmektedir. Çağdaşlaşma doğrultusunda, toplumda çoğulcu ve katılımcı demokrasinin gelişmesi için insana çok yönlü ve her alanda yatırım yapmak önemlidir. Çocuk ve genç yaşadığı toplumsallaşma süreci içinde gelişir. Toplum, toplumsallaşma etmenlerinin bütünlüğü içinde, çocuğa ve gence toplumsal değerleri aktarır. Yaşanılan toplumsallaşma süreci, insanın yaşadığı ve etkin olarak katıldığı, yaşayarak ve yaparak öğrenme sürecidir. Ailede başlayan ve toplumsal yaşamın her alanında, okulda, arkadaşlar arasında, çevrede,kentte çok yönlülük kazanan toplumsallaşma, ailenin yaşam kalitesine göre nitelik kazanır. Ailenin toplumsal konumu, yapısı, aile üyelerinin kişisel ve toplumsal özellikleri, ailenin yaşadığı sosyal çevre, yerleşim yerinin sosyal, ekonomik ve kültürel nitelikleri, ailenin gelir düzeyi, yaşam tarzı ve yaşam stratejisi, aile içi ilişki ve etkileşimler, ailede yaşanılan olaylar,ailenin ve aile bireylerinin yaşadıkları olaylar, ailenin gelişme ve değişme eğilimleri, aile sorunları, ailenin sahip olduğu nesnel koşullara bakışı ve doyum düzeyleri çocukların gelişme ve yetişme süreçleri üzerinde etkilidir (Cılga, 1989: 24 -27). 276 İbrahim CILGA Aile, çocuğun ve gencin toplumsallaşması üzerinde etkili olan temel kurumlardan biridir. Ailenin yapısı ve yaşam kalitesi içinde ana-baba-çocuk ilişkileri önemlidir. Ailede egemen olan zihniyet, yaşam biçimleri, ilişki ve etkileşimler çocuk yetiştirme yaklaşımını ve pratiğini de belirler. Anne ve babanın değerleri, yetişme kültürleri ve deneyimleri çocuğun yetişme koşullarını, ortamını ve olanaklarını belirler. Çocuğun yararını gözetme, çocuğa yönelik sevgi davranışları, çocuğun katılımını sağlama ve çocuğun görüşlerini alma çabaları, bu koşullar içinde somut bir önem ve gerçeklik kazanır. Anne ve baba tutumlarının niteliğine göre çocuğun gelişiminde farklılıklar söz konusu olur. Sözün gelişi, ailede anne ve babanın otoriter ya da demokratik yetiştirme tutum ve davranışlarına göre çocuğun kişilik gelişimi, duygusal gelişimi ve bilişsel gelişimi farklılaşır. Çocuğun benliğinin gelişimi, değerleri ve davranışları, yönelişleri, eylemleri, beklenti ve umutları, katılım, uyum ve bütünleşme düzeyleri farklılaşmalar gösterir (Cılga, 1989; 43-48). Kağıtçıbaşı (1962: 139)’na göre, köyden kente ve üst sosyal tabakaya yönelik sosyal hareketlilik, ailede kontrol ortamını azalttığından, gençlerde sosyal değişime yatkın kişilik tipini oluşturmaktadır. Değişen ailelerdeki çocukların, içine girecekleri sosyal sınıfa onları hazırlayan “hazırlayıcı sosyalleşme”den geçtikleri kabul edilebilir. Anne ve babanın toplumsal konumu, eğitim düzeyi, bilgi ve bilinç düzeyi toplumsal düzeyde yapısal dönüşümlerin bir yansımasıdır. Demokratik tutumlar kadar otoriter tutumlar da yaygın bir anlayış olarak toplumsal gerçek içinde varlığını sürdürmektedir. Ayrıca, demokratik söyleme sahip otoriter ebeveyn davranışları da yaygın olarak görülebilmektedir. Çağdaşlaşma sorunları, belirli ailelerde geriye dönük, geleneksel yetiştirme yaklaşımını ortaya çıkarırken, belirli ailelerde ileriye dönük demokratik yetiştirme yaklaşımını öne çıkarmaktadır. Geçiş sürecinde olan ve belirli niteliklere sahip ailelerde ise tampon mekanizmalar üretilmekte, hem otoriter hem de demokratik olma çabaları bir arada ve karışık bir durumda çocuğa yansımaktadır. Çağdaş aile modelinde, bağımsızlık ilkesine göre işlerlik kazanan aile sisteminde sosyalleşme değerleri ve aile içi etkileşim demokratik değerlere göre işler. Ailenin yapısı ve ailenin yaşam koşulları, anne-baba davranışları, çocuk yetiştirme anlayışlarını ve ailede katılımcı mekanizmaların işleyişini belirler. Türkiye’de yaşanılan toplumsal değişme sürecinde, aile yapıları da değişmektedir. Geleneksel aile modelinden kentsel beraberlik modeline geçiş söz konusudur. Bu model, Türkiye gibi ilişkisel kültüre, beraberlik kültürüne dayalı toplumlardaki gelişmiş kesitlerin bir modeli olarak düşünülebilir. Gelişmiş kesitteki ailenin, yani kentsel, yüksek eğitim düzeyinde, gelir düzeyi daha yüksek olan ailelerin modeli olarak düşünülebilir. Bu model karşılıklı duygusal bağımlılık modeli olarak da tanımlanabilir (Kağıtçıbaşı, 1995: 60). Okullarda Demokrasi Uygulamalarına Katılan 277 Öğrencilerin Ailelerinde Demokrasi ve Katılım Geçiş toplumunda aile modeli, kentsel beraberlik, paylaşma ve dayanışma kültürüne dayalı demokrasi kültürüne dönüşmektedir. Bu dönüşüm, gelişmiş kesimlerde, eğitim düzeyi yüksek ve duygusal bağımlılığı yaşayan ailelerde gözlenmektedir. Bu dönüşümü yaşayan ailelerde demokratikleşme öne çıkarken, geçiş sürecinde, bağımlılık kültürüne özgü boyutlar da bu yeni gelişmelerle bir arada bulunabilmektedir. Kentsel beraberlik kültürü, karşılıklı duygusal bağımlılık kavramlaştırılmasıyla açıklanmaktadır. Kentleşme, sanayileşme ve artan refah düzeyi bağlamında aile yapısının oluştuğu temel alınarak, aile sisteminin bu çerçevede nitelik kazandığı açıklanmaktadır. Aile yapısı, işlevsel karmaşık aile, çocuğa maddi kaynak aktarma, çekirdek aile bağları ve akrabalık bağları, düşük doğurganlık ve artan kadın statüsü değişkenleri ile tanımlanmaktadır. Karşılıklı duygusal bağımlılık modelinin temel bileşenleri bu ana başlıklarla açıklanmaktadır. Aile sistemi, sosyalleşme değerleri, aile etkileşimi ve kişilerarası karşılıklı bağımlılık (ilişkisel benlik) ve ailesel karşılıklı bağımlılık değişkenleriyle ele alınmaktadır. Sosyalleşme değerleri, aile-grup değerleri ve bireysel değerler, ana babaya duygusal yatırım, çocuğa maddi ve duygusal yatırım, duygusal karşılıklı bağımlılık değerleri, çocuğun psikolojik değerleri ve azalan erkek çocuk tercihi değişkenlerinin bütünlüğü içinde açıklanmaktadır. Aile içi etkileşimi, yetkili çocuk yetiştirme (denetim+ özerklik), çocuk yetiştirmede bağımlılık+ özerklik yaklaşımı açılarından ele alınmaktadır. Aile içi demokrasinin gelişmesi ve çocuğun demokratik aile ortamında yetiştirilmesi, çağdaş toplum düzeyine ulaşmada önemli bir etki gücüne sahiptir. Büyükkaragöz’e göre (1995: 117); ailenin çocuğun gelişimindeki en etkili yardımları şöyle sıralanabilir: 1. Aile, grup içinde dengeli bir birey olabilmesi için çocuğa güven duygusu aşılar. 2. Aile, çocuğun sosyal kabul görmesi için gerekli ortamı hazırlar. 3. Çocuğun sosyalleşmesi için gerekli adımı hazırlar ve kabul edilmiş uygun davranış biçimlerini kapsayan bir model oluşturur. 4. Çocuğun uyum sorunlarının giderilmesine yardım eder, çocuğun okul ve çevredeki başarısı için yeteneklerini geliştirir. Demokratik aile ortamında, çocuğun birey olması, güven duygusu kazandırılması, sosyal kabul için gerekli ortamın ailede hazırlanması, uyum sorunlarının giderilmesi, uygun davranış biçimlerinin geliştirilmesi ve çocuğun okulda ve çevrede başarılı olması için yeteneklerinin geliştirilmesi önem kazanır. 278 İbrahim CILGA II. ANA-BABA DAVRANIŞLARI VE DEMOKRASİ Demokratik aile ortamına sahip ailelerde ana-baba bakışı gelişme odaklıdır. Anne ve baba, kendilerinin ve çocuklarının yaşam koşullarının çok yönlü gelişmesi için gerekli çabaları üretmeye açıktır. Sevgi ve saygının temel olduğu ailede öğrenmeye açıklık, yaşayarak öğrenme ve gelişme temel zihniyeti belirler. Baskıcı, kontrolcü ve denetleyici tutumlara dayalı oteriter ana baba davranışları ile katılımcı, paylaşımcı, esnek ve gelişmeye açık demokratik tutumlara dayalı ana baba davranışları çocuğun ve gencin yetiştirilmesinde öne çıkan ana davranışlardır. Geçiş toplumunda gözlemlenen ara formlar da öne çıkan yaygın yetiştirme davranışı olarak gözlenmektedir. Geleneksel aile modelinden çağdaş aile modeline geçiş sürecinde olan ailelerde, oteriter ana baba davranışları ile demokratik ana baba davranışları bir arada gerçekleşmektedir (Cılga, 2004: 78-80). Otoriter davranışları çocuğa yönelten baskıcı, itici, sevgisiz aile davranışlarının egemen olduğu ailede, ortam gergin, ilişkiler düşmancadır. Bol eleştiri, azar, aşağılama ve dayak vardır. Çocuğu dinlemek, anlamaya çalışmak, davranışının nedenini araştırmak gibi duygusal paylaşma belirtileri görülmez. Çocuğu benimseme ve kabullenme eksiktir. Bu evlerde çocuk eğitiminin tek amacı çocuğu baskı altında tutmak, göz açtırmamaktır. Çocuğa karşı yaklaşım hep soğuk, anlayışsız ve kırıcıdır. Çocukların benlik saygıları düşüktür. Güvensiz ve tedirgindirler; düşmanca duygularla dolu ve saldırgan davranışa yatkındırlar. Ezilme, horlanma ve benimsenmeme sonucu yaralanan benlik saygılarını kazanmak için çeşitli yollara başvururlar (Yörükoğlu, 1989:149 ). Baskıcı ve otoriter tutum sergileyen anne ve babalar, çocuğun kendine olan güvenini ortadan kaldıran, onun kişiliğini hiçe sayan bir tutumu sergilerler. Bu tutumda, ana-baba katı bir disiplin uygular. Çocuk, sessiz, uslu, nazik, dürüst ve dikkatli olmasına karşılık, küskün, silik, çekingen, başkalarının etkisinde kolay kalabilen, aşırı hassas bir yapıya sahiptir. Zor yoluyla sevgiyi esirgeyerek denetlemenin boyutlarının egemen olduğu aşırı baskılı ve otoriter aile ortamında yetişen çocuklar dıştan denetimli bir kişilik oluşturur. İçinden geldiği gibi davranmak yerine, olması gerektiği gibi davranmak şeklinde koşullandırılır (Yavuzer, 2003: 28-29). Seven, benimseyen, demokratik aile davranışları çağdaş ailenin bir göstergesidir. Demokratik aile ortamında ana, baba ve çocuklar arasında sevgi, saygı ve paylaşım vardır. Özgür, katılımcı ve herkesin söz hakkının olduğu ilişkiler egemendir. Çocuklar bu ortamda yetişerek çevreye kazanılan nitelikleri ve davranışları aktarırlar. Okullarda Demokrasi Uygulamalarına Katılan 279 Öğrencilerin Ailelerinde Demokrasi ve Katılım Demokratik aile ortamında, evde gerginlik yerine ılımlı, sıcak bir hava vardır. Birlikte konuşma, şakalaşma, eğlenme yanında, herkesin uyacağı kurallar bellidir. Ancak bu kurallar dayakla, baskıyla, korkutmayla sürdürülmez. Herkesin gönüllü benimsemesi söz konusudur. Cezalar ılımlı ve eğiticidir. Amaç çocuğu sindirmek değil, sorumluluk duygusu kazandırmaktır. Çocuk buyruklarla değil, yol gösterilerek ve uyarılarak eğitilir. Çocuğun kişiliğine saygı gösterilir. Bağımsız davranması için aileden destek görür. Kendi işini kendi görmeye alıştırılır. Özgür davranışı onaylanır. Özgürlükleri kullanabileceği ölçüde ve kötüye kullanmadığı sürece arttırılır. Ayrı kişilik sahibi bir erişkin gibi ana babasıyla konuşup tartışabilir. İsteklerine doğrudan karşı çıkmak yerine ona sorular sorarak, düşünmesini sağlayarak doğru yolu bulmasına yardım edilir. Arkadaşlarıyla gezmesine, eğlenmesine makul ölçülerde izin verilir, derslerini aksatmaması koşuluyla spor yapması desteklenir (Yörükoğlu,1989: 152-153 ). Güven verici, destekleyici ve hoşgörülü tutum, çocuğun kendine güvenen, yaratıcı, toplumsal bir birey olmasına yardım eder. Evde söz hakkı vardır. Duygu ve görüşlerine saygı duyulur. Sevgi ve teşvik görür. Yetişkinler tarafından dinlenir. Böyle bir ortamda çocuk, girişim yeteneğine sahip olur. Özgüven kazanır ve kendi kendine karar verip sorumluluk taşımasını öğrenir (Yavuzer, 2003: 33-34). Demokratik ailede çocuğa demokrasi terbiyesinin kazandırılması, aile içi ilişkilerde karşılıklı saygı ve sevgi, birbirinin hakkına riayet etmek ve hoşgörü değerleriyle ilişkilidir. Demokratik ailelerde, eşlerin birlikte ulaştığı görüşe dayanan bir yönetim vardır. Düzen karmaşık görünür. Fakat, birleştirilmiş güçlere dayanmaktadır. Birlikte ulaşılmış bu görüş, eşlerin düşüncelerine kadar sinmiştir. Birinden biri herhangi bir işi diğerine sormadan yaptığında eşinin nasıl bir tepki göstereceğini kestirebilmektedir. Ayrıca, eşlerin yeterli oldukları konular dışında, aileye ilişkin bütün kararları birlikte verdikleri görülür. Böyle ailelerde eşler, daha erken yaşlardan başlayarak çocuklarının sorumlu, aile içinde yerlerini bilir, bağımsız birer kişi olarak yetişmesi için gerekli eğitim ortamını hazırlar. Böyle ailenin çocukları, başkaları ile nasıl işbirliği yapılacağını, aile işlerinin nasıl yapılacağını, aile kararlarını gerçekleştirmek için nasıl birbirlerine yardım edebileceklerini ve bir küme içinde demokratik işlemleri nasıl kullanacaklarını öğrenirler. Bu çocuklar kendilerine güvenmede, bağımsız fert olmada ve yetişkinlik çağına hazırlanmada iyi bir gelişim içindedir (Büyükkaragöz,1995: 118-119).Bu nedenle, özellikle aile ve okuldaki demokratik sosyalleşme oldukça büyük önem arz etmektedir. 280 İbrahim CILGA III. AİLE- OKUL İLİŞKİLERİ: DEMOKRATİK ETKİLEŞİM Okul, çocuklar için çok yönlü olanaklar sunan bir gelişme ortamıdır. Demokratik ortam ve koşullar içinde tüm çocukların eğitim yoluyla yetişmeleri, ders içinde ve dışında öğrenci olarak yeni rol ve sorumluluk üstlenmeleri tüm anne ve babaların beklentileridir. Okul-aile ilişkilerinin ve etkileşimlerinin yapıcı, geliştirici ve katılımcı anlayışlarla güçlenmesi, öğrenci merkezli bir yapıda işlerlik kazanması önemli bir stratejik amaç olarak düşünülmelidir. Öğrenci merkezli olarak başlayan, sosyal çevreyi kucaklayan ve okulu bir toplumsal gelişme odağı olarak güçlendiren okul-aile ilişkileri, gelişimsel açıdan okulda, ailede ve toplumda demokrasi eğitiminin gerçekleşmesi için önemli açılımları sunabilir. Anne-babanın zihniyeti, tutum ve davranışları ile somut uygulamaları, okula giden çocuklarının gelişmesi için ortaya çıkan en önemli destek mekanizmasıdır. Anne ve babanın okula, okuldaki çalışmalara ve kendi çocuklarının bu ortamda gelişen rol ve sorumlulukları üstlenmesine bakışları, öğrencinin, ailenin, okulun ve toplumun demokratik gelişimi hedefi doğrultusundaki çalışmaların gücünü arttırır (Cılga,2004: 85 ). IV. YÖNTEM Araştırma, bütüncül yaklaşımla ele alınmış, toplum içinde yetişen bireyin gelişimi, yerleşim yeri, toplumsal çevre, aile ve okul sistemlerinin karşılıklı etkileşimleri içinde değerlendirilmiş; birey odaklı gelişmeler, makro ve mikro düzeylerin bütünlüğünde ele alınarak nedensellik ilişkileri irdelenmiş, değişen yapısal etmenlere göre ortaya çıkan farklılaşmalar ve oluşan sorunlar değerlendirilmiştir. Hem nicel ve hem de nitel yönleri olan bir çalışmadır. Topladığı verilerden hareketle vardığı sonuçlar ile ilgili konuyu açıklayan ve betimleyen bir yönünün olduğu söylenebilir. Araştırma evreni, Ankara ili Keçiören ilçesinde bulunan, kamuya ve özele ait tüm ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarını kapsamaktadır. Toplam 127 eğitim kurumundan okul başkanlığı projesine katılan toplam 105 okul araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Keçiören İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü ile birlikte geliştirilen “okul başkanları projesi”nin uygulamasına, liderlik eğitimine ve proje geliştirme çalışmalarına katılan tüm okul başkanları araştırma kapsamına alınmış ve tam sayım yapılmıştır (Cılga, 2004: 66- 68 ). Araştırmanın amacı çerçevesinde, sergilenen kuramsal açılım ve benimsenen bütüncül yaklaşım doğrultusunda verilerin toplanabilmesi için bir Okullarda Demokrasi Uygulamalarına Katılan 281 Öğrencilerin Ailelerinde Demokrasi ve Katılım anket geliştirilmiştir (Cılga, 2004: 152-160). Anket kapsamında, okul başkanlarına ilişkin demografik bilgileri, ailelerinin yapısına ilişkin bilgileri, ailede kararların alınması ve öğrencinin kararlara katılımı, okul başkanlığına ailenin, okulun ve arkadaş çevresinin bakışını saptayacak sorulara yer verilmiştir. Araştırmada temel alınan soru kağıdı özgün bir çalışmanın ürünüdür. Ankette, okul başkanlarının ailelerini, ana baba davranışlarını ve ailede kararlara katılım durumlarını, okul başkanlığına bakışlarını ve okul başkanlarının profilini sergileyecek sorulara yer verilmiştir. Okul başkanlarının kendini değerlendirme, liderlik davranışlarını açıklama ve ekibini değerlendirme konularında görüşlerini saptayacak sorulara da anket formunda yer verilmiştir. Bu konuda, .G. Murat Dengiz (2000: 30-32) tarafından yazılan “Takım Çalışması Teknikleri” adlı kitaptan yararlanılmış, kendini değerlendirme, liderlik davranışlarını açıklama ve ekibini değerlendirme konularındaki soruların geliştirilmesinde yararlanılmıştır. Önceki çalışmada eğitim kurumu değişkenine göre irdelenen veriler bu araştırmada, ana baba davranışları değişkenine göre ele alınmıştır. Bu yazıda, aile odağı açısından ele alış ağırlık kazanmış, kuram ve veriler yönünden önceki çalışmadan ayrı, yeni ve farklı bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Yazıda tabloların bir bölümüne yer verilmiştir. Bazı tablolara, sayfa sınırlaması nedeniyle yer verilmemiş, sadece bulguları sergilenmiştir. V. BULGULAR V.1. Okul Başkanlarının Konumu ve Ana Baba Davranışları Okul başkanlarının devam ettikleri okullar, ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarıdır. Okul başkanlığı uygulamasının tüm okullarda uygulanması, eğitim yönetiminin bütüncül yaklaşımı açısından önemlidir. Kız ve erkek öğrencilere, farklı eğitim kademelerinde okul sistemi içinde geliştirilen katılımcı modelleri yaşayarak öğrenme olanağı sağlanmaktadır. Okul başkanlarının devam ettikleri okullar ile cinsiyet yönünden durumlarına ilişkin bilgiler, Tablo:1’de sergilenmiştir. Tablo-1: Okul Başkanlarının Okula ve Cinsiyete Göre Dağılımı Kız Erkek Toplam n % n % n % İlköğretim Okulu 57 54. 28 25 23.81 82 78. 1 Ortaöğretim Okulu 10 9. 5 13 12.38 23 21.9 Toplam 67 63. 8 38 36.19 105 100 282 İbrahim CILGA Okul başkanlarının büyük bir bölümü ilköğretim okullarına devam etmektedirler. Okul başkanları arasında kız öğrencilerin (%63.8) çoğunlukta olması önemlidir. Okul başkanı olan kız öğrencilerin büyük bir grubu ilköğretim okullarında bulunmaktadır. İlköğretim döneminde okul başkanı olan kız öğrencilerin oranının erkek öğrencilere göre öne çıkması anlamlı bir bulgudur. İlköğretim çağındaki kız öğrenciler, erkek öğrencilere göre önemli bir farklılık göstererek katılımcı mekanizmalar içinde sorumluluk almaktadırlar. Ortaöğretim çağında bulunan okul başkanları grubu içinde ise erkek öğrencilerin oranı kız öğrencilerin önüne geçmektedir. İlköğretim çağında kız öğrenciler açısından gözlemlenen oransal yığılım, ortaöğretim aşamasında gözlenmemektedir. İlköğretim okullarında katılımcı olan ve sorumluluk alan kız öğrencilerin lise döneminde benzer yoğunluğu göstermemeleri cinsiyet yönünden anlamlı bir farklılaşmadır. Bu sonuç, gelişim evreleri, ana baba davranışları ve yetiştirme tarzları açılarından ayrıca incelenmesi gereken bir olgudur. Eğitim hakkından yararlanarak, devam ettikleri okullarda okuyan ve okul başkanlığına seçilen öğrencilerin içinde bulundukları yaş dönemi, gelişimsel açıdan önemlidir. Bu açıdan okulda ders dışı süreçlere katılım olanağından yararlanan öğrencilerin varlığı da önem taşımaktadır. Katılımcı bir mekanizma olarak okul başkanlığı, öğrencilere demokrasi eğitiminin kazandırılması açısından önemli bir fırsattır. Öğrencinin, hakları olan bir insan olarak, bu pratiğin içinde olması çocukluk döneminde yaşanılan önemli bir öğrenme ortamıdır. Okul başkanlarının yaş dağılımları ve ailede karşılaştıkları ana baba davranışları arasındaki ilişkiler ele alınmıştır. Elde edilen veriler Tablo:2’de sergilenmiştir. Tablo-2: Ana Baba Davranışları Açısından Okul Başkanlarının Yaşlarının Dağılımı Ana baba davranışları/Yaş 12 -13 14 -15 16 -17 Toplam n % n % n % n % Otoriter, baskıcı ve kontrolcü 3 2.9 5 4.8 3 2.9 11 10.5 Demokratik, hoşgörülü ve 9 8.6 24 22.9 13 12.4 46 43.8 bağımsız bırakan Otoriter ve demokratik 17 27.6 20 19.1 11 10.6 48 45.7 davranışların karışımı Toplam 29 27.6 49 46.7 27 25.8 105 100 p. 0.05, s.d.=4, X2 h=6.540, X2 t=9.488