Teksty Drugie 2007, 5, s. 191-201 O dwóch przypadkach reprezentacji. Wokół motywu daty (Tomasz Różycki i Andrzej Sosnowski). Alina Świeściak http://rcin.org.pl ^rzyczynk Alina SWIESCIAK O dwóch przypadkach reprezentacji. Wokół motywu daty (Tomasz Różycki i Andrzej Sosnowski) Nie jest żadnym odkryciem stwierdzenie, że za wykorzystanym w sztuce spo­ sobem reprezentacji kryje się określony model świata, pewien sposób rozumienia rzeczywistości. To, jak jest w wierszu postrzegana rzeczywistość i za pomocą ja­ kich tropów referowana, ma bezpośrednie przełożenie na reguły poetyckiego światopoglądu. Jakkolwiek każdy poeta buduje własny światoobraz - im lepszy poeta, tym bardziej zindywidualizowany - dające się zrekonstruować zasady rzą­ dzące poszczególnymi gestami referencji wpisanymi w tekst muszą ciążyć ku pew­ nym sytuacjom modelowym, dla których punktem wyjścia, jak zręcznie pokazuje Stanley Fish', jest toczący się od starożytności spór pomiędzy filozofią i retoryką, nagą prawdą i „pięknym językiem”. Stosując okrutne uproszczenie, można zatem powiedzieć, że każdy światopogląd poetycki (artystyczny) daje się ostatecznie spro­ wadzić do jednego z dwóch stanowisk: mimetycznego (filozoficznego - istnieje rzeczywistość potwierdzana przez akty referencji) bądź semiotycznego (retorycz­ nego - referencja nie wymaga rzeczywistości, jest samowystarczalna). Podział poetów na „mimetycznych” i „semiotycznych” niekoniecznie musi się okazać operacyjnie słuszny, zresztą dokonanie go wcale nie byłoby łatwe. Nie to jednak mnie interesuje. Chciałabym raczej sprawdzić, na ile poetyckie sposoby rozumienia reprezentacji okażą się interpretacyjnie płodne i czy kategoria ta sta­ nowi dobry punkt widzenia, pozwalający dostrzec w poezji najnowszej to, co umyka 1 Zob. S. Retoryka, przeł. A. Szahaj, w: tegoż Interpretacja, retoryka, polityka, red. A. Szahaj, Universitas, Kraków 2002, s. 421-462. http://rcin.org.pl Przyczynki w innej perspektywie jej oglądu. Przyglądać się będę dwóm bardzo wyraźnym 1 skrajnie różnym poetykom, których miejsce na polskiej scenie mlodoliterackiej wydaje się oczywiste również ze względu na sposób reprezentacji. Tomasz Różycki, Epifanie widzialnego Tomasz Różycki nie jest poetą kopiującym obserwowane stany rzeczywistości (ale co znaczy, po lekcji awangardy, kopiowanie — czy jest ono możliwe?). Jego podmiot, choć niebezpośrednio, deklaruje jednak wiarę w rzeczywistość niezawisłą od aktów referencji. Z pewnymi zastrzeżeniami (o których później) można by go uznać za wcielenie homo seriosus (Stanley Fish), czyli tego, który posiada jakieś centralne Ja komunikujące się ze światem za pomocą pojęć odnoszących się do natury i społeczeństwa, a także wyrażanych emocji^. Jednym słowem - uczestni­ czy w życiu, jakkolwiek to uczestnictwo często ogranicza się do obserwowania skóry świata. Gromadzi obserwacje po to, by je katalogować, by sporządzać mapy: Teraz miasto oddycha, zdjęto oblężenie. Wstaję i idę powoli, oglądam ślady okupacji: ulice i chodnik pełne błota, na rynek i mury wychodzi brud i pleśń, frakcje brunatne i szare. Pod nogami zakwitają krople benzyny, ujawniają się podziemne stronnictwa larw, wirusy dotąd śpiące, kolory kłócą się, wszędzie pełno odpadków, ogryzionych kości. Odwijam bandaże i widzę ranę, odkrytą teraz, wystawioną na działanie światła {Zima, zima, w: Vaterland) Różycki z całą pewnością nie zmierza do zreferowania jednego, obiektywnego, niepodważalnego obrazu świata. Interesuje go bowiem obszar, który niełatwo pod­ daje się opisowi, a już na pewno nie ma dla jego opisu zobiektywizowanego języ­ ka. Jest to obszar pogranicza - pęknięć, zranień, szczelin, w których dochodzi do kontaktu wnętrza i zewnętrza. Obszar tajemnicy, narażony na zakłócenia referen­ cji, ponieważ pełno tu śladów i znaków zawieszających odniesienia do desygna- tów bądź po prostu gubiących ścieżki znaczeń. Brud, śluz, błoto i robactwo (w in­ nych tekstach warstwa śluzowata rozbudowana jest znacznie bardziej) to w cyto­ wanym wierszu „ślady okupacji”, jakie pozostawiła ustępująca zima, a więc agre­ sji, której efektem jest rana wystawiona na zbawienne działanie światła. Zima, zima jest zatem próbą zbliżenia się do tajemnicy natury-niby oczywistej, bo pole­ gającej na wiecznym zamieraniu i odradzaniu się, ale zawsze zaskakującej, nie­ przeniknionej (jak mówi Jankelevitch, to, co oczywiste, możemy poznać tylko przez zaskoczenie^). To, co nieprzeniknione, to trauma - ból, który tutaj jest już tylko 2 Tamże, s. 436-437. ^ Zob. V. Jankelevitch Tajemnica śmierci i zjawisko śmierci, w: Antropologia śmierci. Myśl łN Ov francuska, wyb. i przekł. S. Cichowicz, J.M. Godzimirski, PWN, Warszawa 1993, s. 54. http://rcin.org.pl Świeściak O dwóch przypadkach reprezentacji bólem minionym, ale właśnie dzięki temu zostawiającym ślady otwierające prze­ strzeń tajemnicy. Jej granice wyznacza nie ból, ale właśnie ślad po nim. Jest to jednak ślad chwilowy - uzdrawiające światło wkrótce go zatrze, unieważni. Okaże się też światłem niszczącym - zacierającym pamięć rany. Referencyjny status tego wiersza budzi wątpliwości - z jednej strony sposób narracji mógłby świadczyć o tym, że podmiot po prostu sprawozdaje stan rzeczy. Reprezentacja byłaby wtedy równoznaczna z przedstawieniem. Z drugiej - ów „stan rzeczy” to coś na tyle nieuchwytnego, nieobiektywnego, że czas jego trwania rów­ na się momentowi zaistnienia w tekście, sytuuje się na pograniczu subiektywnego spojrzenia i rewelatorskiego wysłowienia. Reprezentacja byłaby tu więc raczej uobecnieniem, formą epifanii. Sytuacja balansowania pomiędzy przedstawieniem i uobecnieniem nie jest je­ dynie epizodem w twórczości Różyckiego, zdarza się w niej często. Podmiot łudzi nas pozorami konkretności i obiektywności przywoływanego świata, po czym prze­ mieszcza się w sferę subiektywnej nieoczywistości: Dziś, szóstego września, świat ukrywa swą płeć pod chłodnymi dłońmi. Zdaje się, że jeszcze śpi, powieki nieba przymknięte, wątłe włókna roślin utkane są na wzór zrozumiały tylko na negatywie. Czas spala się w węgiel, pyłki kwiatów i ziół wędrują przez nie istniejące granice, siadają na włosach i ustach, rysy wypogadzają się, zmęczenie ustępuje. Można dotknąć wszystkich ran, kolejno, bez bólu. Delikatnie rozpościera się mapa, rozkłada się zetlałe płótno i w każdym miejscu widać ślady, na niebie, ziemi i wodzie, plamy i pieczęcie, odbity kształt ciała. Szorstką tkankę piasku przenika już światło, rysuje na niej twarz. Jest tak ostre, że trzeba mrużyć oczy. Nie do wiary, jak ciemność pospiesznie wciska się w szczeliny, zmarszczki dnia. {Siedem dowodów na istnienie, w: Vaterland) Wiersz zaczyna się od daty, od konkretnego zakotwiczenia w czasie, znacząc moment, w którym powinien zostać uruchomiony mechanizm reprezentacji. Mo- dalność referencji zamienia się jednak na modalność aktualizującego się spotka­ nia; to, co zewnętrzne (data), przechodzi w to, co wewnętrzne (ciało, rana). Jacqu­ es Derrida, pisząc o fenomenie daty, mówi o jej paradoksalnym charakterze - każ­ da data zdarza się „tylko raz”, a równocześnie „zawsze od nowa”. Dzięki tej tożsa- mości-różnicy daje szansę spotkania z sobą-innym. Pisze Derrida: „Data interesu­ je nas więc jako cięcie lub nacięcie, jakie wiersz nosi na swoim korpusie, taka pamięć, czasami wiele pamięci w jednej, znamię pochodzenia, miejsca i czasu. Nacięcie lub cięcie oznacza we francuskim, że wiersz rozpoczyna się przez zranię- http://rcin.org.pl Przyczynki nie się pod swoją datą”"'. Data prowadzi, mówi dalej Derrida, do spopielenia, jest już od początku datą niczyją, niezależnie od tego, czy jest czytelna, czy nieczytel­ na, płaci trybut utraconej pojedynczości^. Różyckiego „szósty września” to albo data zaszyfrowana (nieczytelna) - znacząca tylko dla podmiotu - albo z góry nic nieznacząca, udająca pojedynczość i zarazem ją lekceważąca. Raczej ukrywa, niż ujawnia; raczej unieważnia, niż upamiętnia cokolwiek. Referowanie „dowodów na istnienie” powinno przebiegać w trybie konkretów, twardych zdarzeń (argu­ mentów), tymczasem to, co zdarza się w wierszu Różyckiego, polega na niewyda- rzaniu się, na zawieszaniu zdarzenia. A coś, co się nie wydarzyło, mogło nie wyda­ rzyć się nie tylko szóstego września. Oczywiście to, co powiedziałam przed chwilą, nie jest „całą prawdą” o Siedmiu dowodach... Tylko z perspektywy twardej referen­ cji nic się tutaj nie wydarza. Przyjmując inną optykę, można powiedzieć, że dzieje się tu „wszystko” - a zatem oprócz znanych sześciu dowodów na istnienie (Boga, świata?) pojawia się jeszcze jeden, bo oto istnienie uobecnia się, dokonuje się trans­ gresja. Co prawda „szósty września” zaczyna się od stanu ukrycia, snu, przymknię­ tych powiek, obecności na „negatywie” (negatywnej obecności), a kończy, zanim właściwie zdążył się zacząć („Nie do wiary / jak ciemność pospiesznie/wciska się w szczeliny, zmarszczki dnia”), wewnątrz tego zawieszonego dziania się dochodzi jednak do dziwnego spotkania. Wejście wczas („szósty września”) rzeczywiście skutkuje nacięciem, raną. Czas nie jest tu więc Karnowskim apriori, żywiołem scalania podmiotowości, ale urazem, traumą, która natychmiast powinna zacząć generować w „ja” mechanizm samoobrony, ponieważ bez niego podmiot skazany jest na rozproszenie, unieobecnienie (tak przynajmniej o czasowej strukturze Ja mówi psychoanaliza). Żeby doszło do spotkania, czas musi zostać zawieszony - „czas spala się na węgiel”. Teraz, podobnie jak w wierszu Zima, zima i wielu in­ nych, dochodzi do obnażenia rzeczywistości (kontaktu z rzeczywistością samą), dotykania ran, które - to dziwne - nie bolą. Jacques Lacan - by tak rzec, wielki filozof traumy - kontakt z pierwotnym urazem traktuje jako największe wyzwanie dla podmiotu, graniczące z niemożliwością, ponieważ o samej istocie traumatycz- ności tak naprawdę nie chcemy nic wiedzieć. Z jednej strony zbyt bolesne to spo­ tkanie, by można na nim budować tożsamość, z drugiej jednak bez niego - bez wglądu w to, co w nas najbardziej ukryte, co najbardziej jest nami - tym bardziej nie sposób stać się pełnoprawnym, tożsamym z sobą podmiotem'^. W wierszach Różyckiego mamy do czynienia z niekolizyjnym kontaktem z traumą, ale jako że dochodzi do niego zawsze poza czasem - albo raczej w czasie fantazmatycznym - jest to raczej fantazmat na temat niekolizyjnego spotkania z własną przestrzenią rany niż spotkanie sensu stricto. Tym bardziej, że zawsze skazane jest ono na nie- 4 J. Derrida Szibbolet dla Paula Celana, przeł. A. Dziadek, Wydawnictwo FA-art, Katowice 2000, s. 21. 5 Tamże, s. 22. ® Na temat pojęcia traumy w psychoanalizie Lacana zob. A. Bielik-Robson Słowo 2 i trauma: czas, narracja, tożsamość, „Teksty Drugie” 2004 nr 4, s. 23-34. http://rcin.org.pl Świeściak O dwóch przypadkach reprezentacji bezpośredniość - przestrzeń kontaktu wyznaczają ślady, plamy, pieczęcie i odbi­ cia. Tylko zatem (fantazmatyczne) dotykanie ran należy do przestrzeni „obecno­ ści”, mogłoby być uznane za epifaniczne, reszta jest znakiem, mapą niedoszłego spotkania. Spotkanie z „twarzą” (własną? świata? Boga?) pozostaje zawsze niezre­ alizowane. Na przeszkodzie staje wyparty, ale nieuchronnie aktualizujący się czas - światło, które otwiera przestrzeń transgresji, równocześnie broni do niej dostę­ pu, a potem nastaje ciemność. To, co w wierszu Różyckiego wydawało się referen­ cyjne, co miało zostać uobecnione, ponownie uległo zawieszeniu. Pozostała jedy­ nie jakaś obietnica możliwej transgresji, ale obietnica odroczona. Po lekcji Batail- le’a wiadomo jednak, że nie ma „skutecznych” transgresji, że transgresja wymaga nieustannego wysiłku i stałej gotowości. I że granicy poznania nie sposób prze­ kroczyć ostatecznie - tak, by przestała istnieć, by „druga strona” stała się całością. Transgresja to, można powiedzieć, przekraczanie ograniczone (i ograniczające), ruch znosząco-podtrzymujący^. W poezji Różyckiego zachowany jest niemal ide­ alny balans pomiędzy tymi sferami (między odsłanianiem i zasłanianiem), miej­ scem jej „dziania się” jest właśnie granica (wyznaczana przez ślady, pieczęcie, odbicia, pęknięcia i rany). Należałoby pewnie zadać pytanie, co w wierszach autora Animy podlega trans­ gresji, co stoi za ruchem odsłaniania-zasłaniania i czeka na dogodne warunki do uobecnienia. Odpowiedź nie jest łatwa. Często wydaje się, że tym czymś jest po prostu tajemnica materialności, przygodności bycia, wiecznego przemijania, któ­ rej sprawcę (niekoniecznie osobowego) podmiot próbuje przyłapać na gorącym uczynku, ale zawsze pojawia się odrobinę za późno lub za wcześnie - epifanie Różyckiego można by wtedy nazwać, za Ryszardem Nyczem, epifaniami negatyw­ nymi^ - nieraz jednak wiele wskazuje na to, że podmiot wierzy w jakiś ukryty, naddany, wymykający się przemijaniu porządek, który nie pozwala się przekonu­ jąco uobecnić, ale pozostawia epifaniczne ślady. Wówczas epifanie Różyckiego należałoby nazwać „pozytywnymi”, a reprezentacja wiązałaby się z procesem uobec­ niania (niezależnie od tego, jak chwilowego, jak bliskiego nieobecności) owego porządku. Siedem dowodów na istnienie to tekst idealnie zawieszony pomiędzy tymi dwoma rodzajami epifanii. Tajemnica przemijania nie ujawnia tutaj swego po­ chodzenia, jej źródło może być równie dobrze naturalne, jak nadnaturalne. Andrzej Sosnowski, Epifania niezupełnie zaprzeczona Odpowiedź na pytanie oto, co jest przedmiotem reprezentacji w twórczości Andrzeja Sosnowskiego, wydaje się dosyć łatwa. Po pierwsze, Andrzej Sosnowski przeczy reprezentacji w klasycznym rozumieniu tego słowa - jako przedstawianiu ^ Zob. M. Foucault Przedmowa do transgresji, przeł. T. Komendant, w: Osoby, wyb., oprać, i red. M. Janion, S. Rosiek, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1984, s. 300-320. Zob. R. Nycz Literatura jako trop rzeczywistości. Poetyka epifanii w nowoczesnej lo literaturze polskiej, Universitas, Kraków 2001, s. 47-49. http://rcin.org.pl Przyczynki odpowiadającego jakiemuś zewnętrznemu stanowi rzeczy obrazu świata czy pod­ miotu; po drugie, owo przedstawianie - z którego oczywiście nie da się zupełnie zrezygnować - ma być argumentem na rzecz niegotowości, niepewności świata i Ja, ponieważ każdy zawiązujący się obraz ulega w jego tekstach rozmontowaniu, zanim zdąży się ostatecznie ukonstytuować. Michał Paweł Markowski taki modeł reprezentacji nazywa estetycznym (zresztą wymieniając tych, dła których jest on charakterystyczny, wspomina o Sosnowskim)^, ponieważ rzeczywistość ustępuje w nim miejsca autonomicznie pojętej sferze estetyki, innymi słowy, język jest tu zarówno narzędziem, jak przedmiotem poznania - podłega samoreprezentacji. Innym określeniem postawy Sosnowskiego jako poety mogłoby być - z pewnymi zastrzeżeniami - to, które dła człowieka wyrażającego pogłąd o językowej autore- ferencyjności przyjmuje wspomniany na początku Stanley Fish (przejmując to określenie od Richarda Lanhana): homo rhetoricus. „Człowiek retoryczny” jest aktorem, jego rzeczywistością jest publiczność, gra. Jego poczucie tożsamości zależy od ponownego utwierdzenia codziennych teatralnych postanowień. Jest on skoncentro­ wany na czasie i konkretnej lokalnej sytuacji. [...]. Reprezentuje on naturalną zręczność w zmienianiu orientacji [...]. Prawie od urodzenia zamieszkuje nie pojedynczą struktu­ rę wartości, lecz kilka [takich struktur]. Nie jest on więc wierny jakiejś jednej konstruk­ cji świata, lecz raczej tej, która bierze górę w grze, która jest pod ręką [...]. Przyjmuje on bieżący paradygmat i eksploruje jego zasady. Człowiek retoryczny jest nauczony nie od­ krywać rzeczywistości, lecz manipulować nią. Rzeczywistością jest to, co jest akcepto­ walne jako rzeczywistość, to, co jest użyteczne.'° Poetycki homo rhetoricus nie musi przekuwać swoich mniemań na obligatoryj­ ne postawy społeczne - nie traktuje retoryki jako środka perswazji, w każdym ra­ zie niekoniecznie. Poza tym samozwrotne słowo „człowieka retorycznego” wydaje się słowem zamykającym, bo jego interpretacja, choć lokalna i obowiązująca „do odwołania”, stanowi zawsze próbę gwałtu na odbiorcy, narzucenia mu - lokalnej i obowiązującej „do odwołania” - wizji świata. Słowo poetyckie, słowo Andrzeja Sosnowskiego, jest natomiast słowem otwartym, zapraszającym do gry, która wy­ zbywa się jakiegokolwiek constans. Mówi o tym na przykład jedna z koczujących po wierszach Sosnowskiego fraz - „wiersz wychodzi z domu i nigdy nie wraca”. Paul Cełan Południku, do którego przyjdzie mi jeszcze wrócić, mówi z kolei: „Wiersz jest samotny. Jest samotny i w drodze. Kto go pisze, jest wespół z nim w drodze. Ale czy wiersz nie znajduje się przez to właśnie, a więc już tu, na spot­ kaniu -w ta jem n icy spotkania?”". " Zob. M.P Markowski O reprezentacji, w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 326-328. Cyt. za: S. Fish Interpretacja, retoryka polityka, s. 437. P. Celan Meridian, przel. F. Przybylak, w: tegoż Utwory wybrane, wyb. i oprać. «0 R. Krynicki, przel. S. Barańczak i in., Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998, s. 335. http://rcin.org.pl Świeściak O dwóch przypadkach reprezentacji Spotkanie, chyba jedno z ważniejszych słóww języku poetyckim Andrzeja Sos­ nowskiego, aktualizuje się zupełnie inaczej niż to, którego miejscem była twór­ czość Tomasza Różyckiego. Uprzedzając nieco fakty, powiedzmy, że dła autora Stancji spotkanie ma wymiar przygody, niewiadomej - wiersz to wciełona tajemni­ ca spotkania, którego przebieg nie daje się przewidzieć. Podobnie jak to miało miejsce w Siedmiu dowodach... Różyckiego, zaczyna się ono w okreśłonym miejscu i czasie, czyłi posiada punkt zaczepienia w rzeczywistości zewnątrzjęzykowej, po­ siada datę: Nie wiadomo, czy w ogóle wychodzi: czterdziestoletni zatrudnia lokaja, którego przebiera za siebie, sam zostaje w domu i pisze, czyta słowniki, pisze, piętnaście godzin dziennie: moja dusza jest dziwną fabryką. W przerwach regularnie pali opium, błyskawicznie okrąża świat: Afryka, Ameryka, Chiny, Australia, Japonia, Tahiti (w Pekinie ani razu nie wyszedł z hotelu), Europę objeżdża roulotte własnego genialnego projektu z gabinetem, kuchnią, łazienką, służbówką. Nigdy nie wychodzi z roulotte. Albowiem utwór nie może zawierać nic rzeczywistego, żadnych obserwacji a tylko zupełnie wyimaginowane struktury. [...] Już dziewiętnastoletni pisze dzień i noc, zasiania okna, aby słońce wschodzące nad tekstem nie oślepiło Paryża (Blask mógłby dotrzeć do Chin). Płoną stalówki, gwiazda spada na brew, gloria tętni jak puls: formidable euphorie, czułem to, co Tannhauser czul na Venusberg. Jada raz na trzy dni, z tą samą pedanterią (22 potrawy w ciągu 15 godzin) z jaką zmienia odzież: kołnierzyki przekazuje służbie po jednokrotnym użyciu, garnitury nosi piętnaście razy. Jego buldog poprawnie pali fajkę. Jako unikat dla kolekcjonera przywozi z Indii elektryczny grzejnik, wstawia szybkę w trumnę matki, aby prowadzić drobiazgowe badania. Również uczynki R. wynikają z ukrytych kombinacji słów, biografia jest gramatyką. [...] Zatem nic nie jest przypadkowe, choć wszystko jest arbitralne. Inicjatywa w pełni należy do słów, gdyż spośród wszystkich snów najpiękniejsze są sny rozkwitające jak japońskie kwiaty na wodzie: czy autorem „Albatrosa” nie był beau de 1’air} Kto oprócz surrealistów mógł pokochać te gry? [...] Nie wiadomo, w którym roku zaczął opracowywać własną śmierć. W 1931 rozpoczyna Jak napisałem niektóre z moich książek, narzeka, że sukces http://rcin.org.pl Przyczynki przyniosły mu tylko piosenki śpiewane w salonach i skecze, w których naśladował aktorów, zwykłych ludzi i Boga. Był to sukces ogromny. Nie wiadomo, jaka sekwencja znaków sprowadza go do Palermo, jaka składnia osadza w hotelu Grande Albergo e delle Palme, w którymWagner pisa! Parsifala. Pełen smutku, 13 lipca (wigilia Bastylii) bierze zwykłą dawkę prochów, siedzi przy oknie, ogląda festyn ku czci Św. Rozalii i eskadry Balbo (o 21.30 pokaz alegorycznych świateł na łódkach i barkach przed Foro Umberto: rajtar przejeżdża truchtem po niebie składając ukłon niewidocznej Amazonce). Cóż, komendy, sztuczne ognie - Mme Dufrene nie wie, kiedy zamyka na klucz drzwi łączące ich pokoje (nigdy tego nie robił), kiedy otwiera drzwi na korytarz, kiedy wlecze ciężki siennik pod te drzwi. Rano ciało spoczywa na sienniku, prawa ręka jest wyprostowana, wskazujący palec sterczy w stronę zamkniętych drzwi Zagadka, mówi Hölderlin, pochodzi z czystego źródła. (R. R. (1877-1933), w: Sezon na Helu) Trudno o łepszy przyłsład życia utełsstowionego niż zreferowana przez Sosnow- słsiegobiografia Raymonda Rousseła.Jeśłiby reprezentację potrałstować jałso przed­ stawienie adełswatne, to wiersz 7?. R. (1811-1933) na pewno można uznać za łite- racłsą reprezentację tajemniczego życia i twórczości tego francusłsiego surreałisty. Tełsst, z jednej strony, „referuje” tajemnicę samozwrotnego języłsa, z drugiej - ta­ jemnicę spotłsania poetów: powtórzona przez Sosnowsłsiego łsoncepcja języłsa wy­ pracowana przez Rousseła staje się formą pośrednictwa, miejscem spotłsania oby­ dwu twórców, łstórego punłstem łsoncentrycznym jest pewna data. Data jałso nacięcie, jałs mówi Derrida (a mówi właściwie o obrzezaniu), wiąże języłs z ciałem, jest spotłsaniem języłsa z ciałem. Słowo nacięte (obrzezane) to sło­ wo dające się czytać aż do łsrwi, a równocześnie umożliwiające wejście w języls'^. Derrida mówi o języłsu wspólnotowym („wszyscy poeci są Żydami”), słowo jest w jego eseju „podwójnym ostrzem” - łączy i dziełi równocześnie (jałs siowo szibbo- let, pozwalające odróżnić „swoicłi” od „obcycłi”, bo tyłłso swoi potrafią je wymó­ wić tałs, jałs łsaże żydowsłsa tradycja), jest znałsiem wspólnoty i wygnania. Data, o Istórej mowa w telsście Sosnowslsiego, to 13 łipca, wigiłia zburzenia Bastyłii (za datę śmierci Rousseła przyjmuje się 14 łipca, a więc samą rocznicę upadlsu twier- dzy-więzienia). Cełan, którego Południk analizuje Derrida w 5ziZ)Z)o/ea'e, pyta: „W ja- Isi sposób dopisujemy się do daty?”'^. W jalsi sposób do daty „14 łipca” dopisał się 12 J. Derrida Szihholet, s. 70. 00 Tamże, s. 72. Paul Celan pyta: „A czy wszyscy nie bierzemy się z takich dat? I do 2 jakich dat siebie dopisujemy?” {Utwory wybrane, s. 331). http://rcin.org.pl Świeściak O dwóch przypadkach reprezentacji Roussel? I w jaki sposób do „14 lipca” Roussela dopisał się Sosnowski? I jeszcze jedno pytanie: co w języku każdego z tych poetów jest śladem wspólnoty, a co zna­ kiem wygnania? Jak sugeruje Sosnowski, Roussel niemal doskonale obywa się bez rzeczywistości („biografia jest gramatyką”), również jego twórczość nie znosi rela- cyjności poza językową autorelacyjnością („Albowiem utwór / nie może zawierać nic rzeczywistego, żadnych obserwacji/ a tylko zupełnie wyimaginowane struktury”). Czym zatem w jego życiu i w jego systemie językowym jest „14 lipca”? Odpowiedź - nieco górnolotna - mogłaby brzmieć: jest śladem wspólnoty i znakiem wygna­ nia. Ciągłości i jej zerwania. Dopisaniem do symbolicznego (w tym sensie: języko­ wego) upadku - upadku semiotycznego (cielesnego), zgrabnym połączeniem daty będącej nacięciem tekstu i raną zadaną ciału. I na koniec: spotkaniem z samym sobą, które zachodzi za pośrednictwem własnego języka, ostateczną konsekwencją przyjętej techniki poetyckiej. A czym jest „14 lipca” dla Sosnowskiego? Na pewno czymś zgoła mniej cieles­ nym, jednym ze znaczących, jakich wiele w jego twórczości, a na razie nie można chyba powiedzieć, że bardziej uprzywilejowanym. Chociaż fakt, że to znaczące dla Roussela okazało się znaczonym, dokonuje pewnego „przesunięcia się znaczo­ nego pod znaczącym” (Lacan) również w wierszu autora Sezonu na Helu. Owo metonimiczne przesuwanie się, poślizg znaczenia (mający również aspekt psycho­ logiczny, będący „oszukiwaniem cenzury przez nieświadomość”'"^) to właściwie kwintesencja techniki poetyckiej Roussela-Sosnowskiego. Wiersz7?. R (1877-1933) inkrustowany jest Rousselowskimi cytatami demonstrującymi „od kuchni” tajni­ ki tej techniki. Oto jeden z nich: Wybierałem dwa niemal identyczne słowa, np. „billard” [stół bilardowy] i „pillard” [łu­ pieżca]. Najpierw szukałem słów związanycli z „billard”, ale zawsze brałem je w bardziej odległym znaczeniu. W ten sposób słowo „queue” [kij bilardowy, tren sukni] dostarczyło mi tren króla Talou. Kij bilardowy posiada często „chiffre” [monogram] właściciela i stąd „chiffre” [cyfra] na królewskim trenie. Sosnowski w posłowiu do drugiego wydania Locus Solus Raymonda Roussela pisze, że w jego technice chodzi o to, „aby wszystkie (co znaczy oczywiście: możli­ wie wszystkie) decyzje pisarskie podejmował sam język pod naciskiem metody, aby sam w sobie dokonywał rozstrzygnięć co do przebiegu narracji, charakteru Na temat pojęcia „znaczącego” w psychoanalizie Lacana zob. H. Lang Język i nieświadomość. Podstawy teorii psychoanalitycznej Jacques’a Lacana, przel. P. Piszczatowski, wstęp P. Dybel, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2005, s. 283-294. 1^ Fragment ten pochodzi z tekstu Roussela, zatytułowanego W jaki sposób napisałem niektóre z mych książek. Jego poprawione tłumaczenie ukazało się ostatnio w aneksie książki Bogdana Banasiaka Słońce ekstazy, noc metanchotii. Rzecz o Raymondzie Roussełu. (Wydawnictwo Thesaurus, Lódź 2007) Cytowany przez Sosnowskiego (i, jak należy sądzić, przez niego również tłumaczony) wyimek jest kontaminacją ^ dwóch fragmentów (zob. B. Banasiak ekstazy, s. 125 i 127). http://rcin.org.pl