Norsk grammatik med skriveøvingar aat folkeskulen og til sjølvhjelp u\ Jonas Vellesen cd a W Kristiania og Bergen F. Beyers forlag 1891 Den fyrste bok aat barnet 37 Jonas Vellesen. 80 sider. 45 billeder. Pris 30 øre. F. Beyers boghandel, Bergen og Kristiania. Smaaborn likar svært godt denne ABC-boki og les henne med stor gleda. Dei vaksne læt ogso væl um boki, og ho er ogso framifraa høveleg baadefyr skule og heim, anten ein seinare vil bruka Austlids elder ei annor norsk lesebok. Her skal me nemna litt av det, bladi segjer um henne: »Det er ei ovgild ABC-bok, som her er utkomi. Alle ord og stavingar, som er upsette til fyredøme og øving, er ikkje, som so ofta fyri-, berre ljod utan meining. Det gjeng fram fraa det lettare til det tyngre. Og alt er barnslegt og morosamt, sliktsom barnet likar det best. Mange av dei ord, som skal stavast og lesast, er upplyste med gode, smaa bilæte. Eg vil ynskja foreldre og skular og alle, som likar vaart kjære lands maal til lukka med denne boki. Ho er værd aa brukast alle stader.» »Kristianiaposten.« »Daa eg sat og bledde i denne staveboM og skulde skriva ei melding um henne, laut eg uviljande tenkja paa, kor mykjet lettare eg sjølv vilde havt fyr aa læra lesa, um eg hadde aatt slik ei gild bok, den tid eg strævad som hardast med aa stava. Eg tok fram boki hans Austlid ogso; men segja kven av desse tvo er best, kunde eg ikkje, for dei er framifraa baae. Det skulde daa einaste vera, um teikningarne var ein mun finare gjorde i Vellesens bok. Ja, bøkerne hev me no — so gode, som dei karm fåast — no vantar det berre, at dei skal koma aalment i bruk — og det vil og skje no etter den nye skuleloven.» >Nora.« Norsk grammatik med skriveøvingar aat folkeskulen og til sjølvhjelp av Jonas Vellesen Kristiania og Bergen F. Beyers forlag 1891 6 J. D. Beyer's Boktrykkari. Innleiding Grammatik er maallæra. Det norske maalet er ættad fraa gamallnorsk og vert talat av dei meste her i landet. I ord og vendingar skil det seg fraa det innførde danske bokmaalet; men som maalet i andre land kløyver det seg i bygdarmaal; desse er ulike kvar andre i smaating, men like i det vigtigaste. ISTaar me skriv maalet vaart, lyt me retta oss etter visse reglar, som me skal læra kjenna i denne boki; men naar me les det, bør me so mykje som mogelegt uttala ordi, som dei lyder i vaar eigi bygd. I. Ljod, starelsar og ord. § i, Ordi karm ein løysa upp i stavelsar og ein skilde ljod. Skriveteikni fyr desse ljod kallastbokstavar. Desse kløyver seg i 1. Sjølvljod: a aa æ e i o n y ø. 2. Medljod: bdfghjklmnprstv. Dregne ihop til tviljod er: au ei øy. Harde kallast: a aa o u au. Dei tri fyrste vert borne fram paa baktunga, dei tvo sidste paa heile tunga. Linde kallast: æ e i y ø ei øy; dei vert borne fram paa framtunga. / 4 §2. Eiouyø hev tvo slags uttale: 1. den tronge (lukte) med same ljod som namnet aat bokstaven. Eks. kne, lett; rim, fritt; stol, rodd; duk, snudd; dyr, bytt; tørna, søtt. 2. den vide (opne) naar e nærmar seg til æ, i til e, o til aa, u til o og y til ø. Eks. kvessa, egg; bil, mitt; skot, odd; klubba, turr; klyv, fyrr. 0 nærmar seg ikkje til nokon, men vert boren fram af ein opnare munn. Eks. øks, bjørk. § 3. Naar k og g stend framfyre linde sjølvljod fær dei ein etterljod av j. Um denne j-en ikkje altid vert skriven, lyt me likavel lesa, som um han stod der. Eks. skip, sky (skjip, skjy). § 4. Bokstavarne d og t fell tidt burt i uttalen, naar dei stend i enden. Eks. gard, jord, tid, lagnad, kallad; treet, skoret (-gar, jor, ti, lågna, kalla; tree, skore). § 5. Ein stavelse er so mange bokstavar, som ein uttalar med ein gong. I ein stavelse er der altid ein sjølvljod; men der karm ogso vera ein elder fleire medljod. Sjølvljoden i ein stavelse er: 1 lang, naar stavelsen ender med sjølvljod ogein skild medljod. Eks. taa, fræ, høy; veg, hat, tap, vane. 2. stutt, naar stavelsen ender med tvifeld medljod. Eks. vegg, hatt, tapp, granne. Etternokre stutte sjølvljod set ein ikkje tvifeld medljod. Eks. han, den, ein, eit, um, fram, som. § 6. Ifall eit heilt ord ikkje fær rom paa lina, lyt me kløyva det ved enden av ein stavelse, og ved ei slikkløyving karm me retta oss etteruttalen. Eks. sto-va, gol-vet, klok-ka, hau-sten, ø-skja. Er eit ord sett ihop 5 av tvo elder fleire ord, kløyvest det etter samansetningi. Eks. dals-drag, gran-skog, bjørke-kvist, Foss-lid-bak-ken. Deikløyvdestavelsarnevertbundneihopmedbindeteikn(-). § 7. Dei eldste ordi kallast rotord. Eks. aaker, vatn, tak, skina, lesa, lang. Av rotordi kjem greinordi. Eks. ækra, mistak, vatna, ,skin, lesing, langsam. § 8. Mange ord karm bøygjast, d. e. skifta form (ham) utan aa verta til andre ord. Ordi bøygjest: 1. naar der vert lagt nye stavelsar til roti elder grunnformi deira. Eks. stol, stolar; bryggjer, brygde. 2. naar sjølve roti skifter ljod. Eks. bonde, bønder; kryp, kraup. Øving 1. Skriv etter bok! Sjaa fyrst paa det ordet, du skal skriva, og stav det etter boki! Stav det so utan aa sjaa i boki og skriv det! Sjaa so, um det er likt ordet i boki! Er det galet, lyt du retta det strakst. Hald paa, til du lærer aa skriva store stykkje rett! § 9. Der er 10 ordslag: 1. namnord. 2. kynsord. 3. gjerningsord. 4. lagord. 5. medord. 6. stadord (var ord). 7. talord. 8. høveord. 9. bindeord. 10. utropsord. 11. Dei 2 sjølvstendige hovudordslag. § 10. Namnord (substantiv) segjer oss, kva nokot heiter elder er. Eks. Bergen, Hardanger, Harald, gut, dal, fisk, storleik, riding, svevn. Eigenamn kallast det namnordet, som nemner, kva nokot heiter — t. d. Inga, Oslo, Dovre — og samnamn det, som nemner, kva nokot er — t. d. bonde, hest, hauk, laks, eik, lesing. Regel: Med stor fyrebokstav skriv me: 1. eige namnet. 2. fyrste ordet paa eit stykkje og etter punk tum elder prikk (.), 3, etter spyrjeteikn (?) og utrops 6 teikn (!), naar desse ender ei meining. Set komma elder strik (,) millom kvart ord, naar ord av same ord slag vert uppreknad! Øv. 2. Skrivnomn paa ting som finnest i skulestova, i hus heime, ut i garden, paa marki, i skogen, i baaten, i skipet og paa himmelen! Øv. 3. Skriv nomn paa dyr fuglar og fiskar! Øv. 4. Skriv nomn paa aarstider, maanar og dagar! Øv. 5. Skriv nomni paa skulekameratarne dine og paa andre kjende folk! Øv. 6. Skriv nomn paa menner og kvinnor av bibel-, kyr kje-, Noregs- og heimsoga! Øv. 7. Skriv nomn paa gardar, husmannsplassar, bygder, byar, land, fjell, dalar, slettor, elvar, votn, fjordar! Øv. 8. Skriv namnord, somender med leik, nad, else, ing, skap og dom! § 11. Namnordi kløyver seg i 3 kyn: hankyn, hokyn og inkjekyn. Kyni karm ein kjenna paa kyns ordi ein, ei og eit. Framfyre hankynsord høver det aa setja ein, fyre hokynsord ei og fyre inkjekynsord eit. Eks. ein bukk, ein blom (han), ei gjeit, ei stong (ho), eit lag, eit hopp (det). Namnordi stend uvisst (»übestemt«), naar dei hev kynsord framfyre seg, men visst (»bestemt«), naar dei hev kynsord i enden. Eks. Kom med ein kniv og ei skaal og eit fat! Her nem nest ikkje, kva kniv, skaal og fat det skal vera. Meuheiter det : Kom med kniven, skaali og fatet! so er det ein visskniv, ei viss skaal*og eit visst fat. Øv. 9. Skriv hankyningar med kynsord framfyre! Eks. ein hest, ein stein osv. Øv. 10. Likeins hokyningar. Eks. ei bru. Øv. 11. Likeins inkjekyningar. Eks. eit snøre. § 12. Namnordi hev 2 tal: 1 eintal, naar det berre nemnest ein t, d: ein stol, ei gryta, eit bord, 7 2. fleirtal, naar det nemnest meir en ein t. d. 2 stolar, 9 grytor, mange bord. Fleirtal vert lagat: 1. ved aa leggja ar, er elder or (nr) til ordroti t. d. katt, kattar, gris, griser, sida, sidor. 2. ved umljod med elder utan tillegg i enden t. d. nagl, negler, barn, born, gaas, gjæser. Eks. paa bøyging i kyn og tal Eintal: Fleirtal uuvviisssstt:: vviisssstt:: uvisst: visst: 1. ein stav staven stavar stavarne 2. ein navar navaren navrar navrarne >•> 3. ein time timen timar timarne § 4. ein stad staden stader staderne 5. ein sekk sekken sekkjer sekkjerne 6. ein traad traaden træder træderne 7. ei naal naali naaler naalerne (a)*) 8. ei bok boki bøker bøkerne (a) *) o 9. ei greip greipi greipar greiparne 10. ei dyna dyna dynor dynome(a) *) •• 11. eit aar aaret aar aari J^ 12. eit barn barnet born borni eit eple eplet eple epli w 14. eit auga augat augo(r) augo(rne(a)) Som nr. 1 bøygjest dei meste hankynsord. Øv. 12. Bøyg som 1 desse ord: aas, baat, mur, sal, stol, stein, saum, heim, odd, foss, hest, arm, eld, kamb, knapp,topp, fugl, fisk, skog og dom! Eks. Aas, aasen, fleire aasar, aasarne. Øv. 13. Bøyg som 2: hamar, sumar, spegel, ongul og kongul! Øv. 14. Bøyg som 3: hane, kjole, ende, sole, straale, laave, gneiste, skalle, bolle,nagle, stolpe,stabbe,kubbe, granneognamne! *) Istadenfyr -erneog-ornekarmi hokyn setjast -erna og-orna, altso naalerna, dynorna. Sume skriv u fyro,altsodynur istadenfyr dynor. 8 Øv. 15. Bøyg som 4: rett, lit, lut, brest, gjest, sed, sau, gris, støl, mun og vev! Øv. 16. Bøyg som 5: øyk, veik, bekk, flekk, drykk, rykk, benk, hegg, klegg, legg, vegg, rygg, dreng, streng, veng og styng! (j etter k og g i flertal). Øv. 17. Bøyg som 6: mann, son, fot, broder og bonde! Som 7 bøygjestdeimeste hokynsord, som endermed medljod. Øv. 18. Bøyg som 7: skaal, tid, bud, leid, snor, fil, bøn, von, ætt, lyst, urt, luft, ferd, stund, grend, bygd, sokn og segn! Øv. 19. Bøyg som 8: bot, glod, klo, to, ku, mus, natt (el. nott), not, rot, skaak, skråa, taag, moder, dotter, tonn, fonn, hond (el. hand), vomb, rond (el. rand) og strond (el. strand)! aa gjeng yver til æ. Eks. ei taag, taagi, fleire tæger, tægerne. Øv. 20. Bøyg som 9: enn, byrd, grind, kleiv, kvern, mjødm, myr, reim, røys, sin og spik! Som 10 bøygjest alle hokynsord, som ender med sjølvljod og hev meir en ein stavelse. Øv. 21. Bøyg som 10: visa, tunga, vogga, brekka, klokka, dokka, gaata, sida, baara, tuva, duva, kaapa, luka, hetta, kista, kyrkja, kjerra, hella, tavla, skreppa og klubba! Dei meste inkjekynsord er like i eintal ogfleirtal ogbøygjest som 11 og 13! Øv. 22. Bøyg som 11: hus, ljos, bur, dyr, håar, bil, maal, tun, bein, brev, skip, reip, loft, ord, bord, berg og fjell! Øv. 23. Bøyg som 13: sæte, lyte, møte, klæde, snøre, styre, kvile, bryne, høve, skifte, belte, minne, vitne og emne! Øv. 24. Bøyg som 12: vatn, land, aks, plagg, skaft, band og lamb*)! Øv. 25. Bøyg som 14: øyra, nyra, hjarta, okla og nysta! § 13. Den form, namnordi mest altid hev, kallast nemneform t. d. Norig. Stundom brukast eigeformi paa s t.d. Norigs soga. Her segjest soga aa høyra Norig til. Eigeform paa a og ar brukast i samanset ningar t. d. aksla-bein, soknar-folk. *) Disse ord kann ogso bøygjast som 11.